Karɩbɔnɩ

Karɩbɔnɩ kɛ kpɛlɩ kpɛlɛkʊʊ tɛ pɩyʊ weyi ɛ-ñʊʊ mayaɣ kɔyɔ 6 nɛ yʊsaɣ ñɩŋa yɔ C. Ɛwɛna agbele naa naatozo, 12C, 13C nɛ 14C. Kajalaɣ naalɛ mba wɛ ɖiɣ ɖiɣ nɛ naatozo ŋgʊ kɛ cɛnzɩ tɔʊʊ ɖoŋ tɛ nɛ kɩwɛna fezuu hɔɔlʊʊ pɩnzɩ 5730.

Karɩbɔnɩ kɛ pʊtʊ nanza ñɩnʊ weyi ɛkɩlɩ tɔyʊʊ kedeŋga taa nɛ ɛkɛ hiu nɛ kagbanzɩ ñɩnʊ kɛ tɛtʊ pɔɔɖɛ taa. Tɛtʊ yɔɔ lɛ, ɛwɛɛ nɛ pana-ɩ (aka yaa mamacɩɩɖɛ nɛ tɩyamaɣ), hɔɔlasɩ sakɩyɛ tɛkɛ tomnasi (CO2 nɛ CH4) nɛ hɔɔlasɩ sakɩyɛ kɛ karɩbɔnɩ tɩyɛ (piyomasi, karazɩm nɛ fefeku).

Tɔmpiye karɩbɔnɩ lɩna Latɛŋ kʊnʊŋ taa, carbo, carbōnis (pʊ-tɔbʊʊ se mamacɩɩɖɛ). Plakʊʊ aka pɩtɩŋna ɖasɩ hɔbʊ tɛtʊ poɖe taa yɔ, Room ɛyaa kaasɩma-tʊ. Karɩbɔnɩ wɛtʊ ɛzɩ tɩyamaɣ yɔ paasɩma-kʊ ɖooo lɔŋ Azii ɛjaɖɛ taa, paama-tʊ Ɛsɔ tɔm takayaɣ kɩbɩnaɣ taa. Ɛ-hɩɖɛ lɩna Room ɛyaa kʊnʊŋ taa ɖɔɖɔ adámas, adámantis (pʊ-tɔbʊʊ se ñɩɣyʊʊ ɖoŋ ñɩŋgʊ).

Karɩbɔnɩ lɩmaɣza lɩwa kpaɣ alɩwaatʊ ndʊ René Antoine Ferchault de Réaumur lakaɣ tʊmɩyɛ pɩlɩna ñɩɣyʊ ɖoŋ ŋgʊ yɔɔ pɩtɩŋna ñɩɣyʊ, nɔmɔʊ ŋgʊ kɩ-taa ɛnaa se pʊtʊ nɔɔyʊ wɛ pɩ-taa nɛ ñɩɣyʊ tɔkɩ-ɩ. Pɩnaɣ 1772 alɩwaatʊ taa lɛ, Antoine Lavoisier, ñala tʊmɩyɛ karɩbɔnɩ nɛ tɩyamaɣ pɛ-tɛ miŋ mʊʊ yɔɔ nɛ ɛna se ñɔsɩ lɩɣ piŋ ɛlɛ ɛɛnaɣ lɩm nabʊyʊ kaʊ. Mbʊ lɛ, ɛtɔŋ se pʊtʊnaa mba pa-naalɛ karɩbɔnɩ pɛkɛwa.

Kpaɣɖʊ 19 kɛna kpaɣɖʊ ŋgʊ kɩ-taa karɩbɔnɩ wazaɣ kaapaɣla yɔ mbʊ pʊyɔɔ yɔ kɩhaɣa ɖoŋ. Ɖɩkpaɣ ɛzɩ pɩnaɣ 1865 alɩwaatʊ Antoine César Becquerel suzuu mbʊ karɩbɔnɩ kaakɛ keeke pɩtɩŋna ɖasɩ ɖoŋ nzɩ ndɩ ndɩ nzɩ payakaɣ Paarii tɛtʊ taa ɖooo canaʊ yɔ.