Түркі тілдері

Түркі
Жоғрапиялық; таралуы:	Шығу тегі Алтайдан Сібірге мен Шығыс Еуропаға дейін таралған
Жаралу бойынша; тектестіруі:	Алтай (controversial); Түркі
Бөлікшелері:	Оңтүстік-батыс (Оғыз) Солтүстік-батыс (Қыпшақ) Оңтүстік-шығыс (Қарлұқ) Солтүстік-шығыс (Сібір) Оғыр Арғы
	; Түркі тілдері ресми күйі бар елдер және аутономиялы ұлыстар

Түркі тілдері — Шығыс Еуропадан, Сібір мен Батыс Қытайға дейінгі кең аумақта тұратын 180 млн. адамның ана тілі, 210 млн. адамның екінші тілі боп табылатын, көбі бір біріне өте жақын болған 40 тілден тұратын тілдер тобы. Түркі тілдер жанұясы Алтай тілдері әулетіне жатады. Қазақ тілі соның бірі боп табылады. Түркияда әдетте түркі тілдерінің орнына түрік диалектілері термині қабылданады. Түркия, Әзірбайжан, Өзбек және де барлық түркі тілдерінің барлығы да түрік тілінің диалектілері есептеледі. Түрік тілі айтылған кезде Түркия түрікшесі емес, барлық диалектілерді қамтитын тіл ретінде түсініледі. Түркиядағы Университеттерде «Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları» («Заманауи Түрік Диалектілері мен Әдебиеттері») кафедраларында түркі тілдері мен олардың әдебиеті оқытылады.

Көрнекті түркітанушы Н.А. Баскаков Түркі тілдері-нің фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктерін сол тілде сөйлейтін халықтардың тарихи даму, географиялық орналасу жағдайымен ұштастыра отырып, бұл тілдердің тарихын төмендегідей кезеңдерге бөледі:

алтай дәуірі;
ғұн дәуірі;
көне түркі дәуірі (5 – 6 ғ-лар);
орта түркі дәуірі немесе негізгі түркі тайпаларының қалыптасу кезеңі;
жаңа түркі дәуірі немесе түркі халықтарының қалыптасуы мен даму дәуірі (16 – 19 ғ-лар);
ең жаңа дәуір (20 ғ.) немесе түркі тілдерінің Қазан төңкерісіне дейінгі және одан кейінгі даму дәуірі.

Алайда оның екі дәуірі болғанын тұспалдап айтуға болады:

Орал-Алтай тілдерінің ортақ дәуірі, бұл – көптеген ру мен тайпа тілдерінің бөлінбеген кезеңі;
Орал және алтай тілдерінің бір-бірінен бөліну кезеңі, бұдан соң түркі, моңғол, тұңғыс-маньчжур және корей-жапон тілдерінің тармақтарға бөліну дәуірі.

Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілі буын үндестігіне негізделеді, яғни қазақтың төл сөздері не бірыңғай жуан не бірыңғай жіңішке болып келеді. Сөзге жұрнақ пен жалғаулар бірінің артынан бірі қосылу арқылы сөз формасы өзгертіледі. Сөйлем бастауыш-толықтауыш-баяндауыш ретінде құрылады.

Жүз жылдар бойы түркі халықтары көшпелі өмір салтын өткізгендіктерінен, өзара және де басқа тілдес халықтармен араласып, өз тілдеріне және көршілес халықтардың тілдеріне зор әсер еткен. Әсіресе моңғол, славян және парсы тілдерімен ықпалдасу өте терең болған.

Бұл ықпалдасу әр бір тіл тобы мен топ ішіндегі тілдердің тарихи дамуын біраз өзгерткен салдарынан, түркі тілдерінің классификациясының бірнеше жүйесі бар. Бүгінгі күндері ең кең қабылданған классификация жүйесі А.Н. Самойловичтің классификациясы боп танылғанмен кейбір жағдайлар әлі де пікірталас тудыруда.^[2]

Түркі тілдер тобы

Түркі тілдерінің ( ) дүниедегі басқа тіл топтарының арасындағы орналасуы.

Барлығы 40-тан аса тілден тұратын, 180 млн. адамның ана тілі боп табылатын түркі тілдері Алтай тілдері әулетіндегі ең үлкен тіл тобы болып табылады.

Түркі тілдерінің көбінің фонологиясы, морфологиясы және синтаксисі бірдей. Тек чуваш, саха, Солтүстік Сібір тілдері бұл жағынан өзгеше сипатқа ие. Түркі тілдері 6 топқа бөліне отырып, әр топқа кірген тілдер сол тілді білетін адамдар бір-бірін түсіне алатындай жақын болады. Бұған қоса көршілес өлкелердің шекараларында өте тығыз қатынас салдарынан туынған түркі диалектілері табылады.

Түркі тілдерінің жақындығы

Түркі тілдерінің өз-ара жақындығын көрсету үшін келесі (халық саны бойынша) маңызды бірнеше тілден мысал сөздер келтіріліп тұр.

Көне Түркіше	Түрікше	Түрікменше	Татарша	Қазақша	Қырғызша	Өзбекше	Ұйғырша	Тываша
ana	ana/anne	ene	ana	ана /ana/	ene	ona	ana	ава
burun	burun	burun	borın	мұрын /murın/	murun	burun	burun	думчук
qol	kol	qol	qul	қол /qol/	qol	qoʻl	kol	хол
yol	yol	ýol	yul	жол /jol/	jol	yoʻl	yol	орук (чол)
semiz	semiz	semiz	simez	семіз /semiz/	semiz	semiz	semiz	семис
topraq	toprak	topraq	tufraq	топырақ /topıraq/	topuraq	tuproq	tupraq	довурак
qan	kan	gan	qan	қан /qan/	qan	qon	qan	хан
kül	kül	kül	köl	күл /kül/	kül	kul	kül	хүл
sub	su	suw	su	су /suw/	suu	suv	su	суг
aq	ak	ak	aq	ақ /aq/	aq	oq	aq	ак
qara	kara	gara	qara	қара /qara/	qara	qora	qara	кара
qızıl	kιzιl	qyzyl	qızıl	қызыл /qızıl/	qyzyl	qizil	qizil	кызыл
kök	gök	gök	kük	көк /kök/	kök (gök)	koʻk	kök	көк-дээр

	Көне Түркіше	Түрікше	Түрікменше	Татарша	Қазақша	Өзбекше	Ұйғырша	Сахаша	Чувашша
	ata	ata		ata	ata	ota
	ana	anne/ana	ene	ana	ana	ona	ana		an'n
	o'gul	oğul	oğul	ul, uğıl	ul	o'gil	oghul	uol	yvul
	er(kek)	erkek	erkek	ir	erkek	erkak	är	er	ar
	kyz	kız	gyz	qız	qız	qiz	qiz	ky:s	χe'r
	kiši	kişi	kişi	keşe	kisi			kihi
	kelin	gelin	geli:n	kilen	kelin	kelin	kelin	kylyn	kilen
	Көне Түркіше	Түрікше	Түрікменше	Татарша	Қазақша	Өзбекше	Ұйғырша	Сахаша	Чувашша
	jürek	yürek	ýürek	yöräk	jürek	yurak	yüräk	süreq
	qan	kan	ga:n	qan	qan	qon	qan	qa:n	jon
	baš	baş	baş	baş	bas		baş	bas	puš
	qyl	kıl	qyl	qıl	qıl	kyl	kyl	kyl	χe'le'r
	köz	göz	göz	küz	köz	ko'z	köz	kos	kör
	kirpik	kirpik	kirpik	kerfek	kirpik	kiprik	kirpik	kirbi:	χurbuk
	qulqaq	kulak	gulak	qolaq	qulaq	quloq	qulaq	gulka:k	χo'lga
	burun	burun	burun	borın	murın	burun	burun	murun
	qol	kol	gol	qul	qol	qo'l		qol	χol
	el(ig)	el	el					ili:	ala'
	barmak	parmak	barmak	barmaq	barmaq	barmoq	barmaq
	tyrnaq	tırnak	dyrnaq	tırnaq	tırnaq	tirnoq	tirnaq	tynyraq
	tiz	diz	dy:z	tez	tize	tizza	tiz	tüsäχ
	baltyr	baldır	baldyr	baltır	baldır	boldyr	baldir	ballyr
	adaq	ayak	aýaq	ayaq	ayaq	oyoq		ataq
	qaryn	karın	garyn	qarın	qarın	qorin	qor(saq)	qaryn	χyra'm
	Көне Түркіше	Түрікше	Түрікменше	Татарша	Қазақша	Өзбекше	Ұйғырша	Сахаша	Чувашша
	at	at	at	at	at	ot	at	at	ut
	siyir	sığır	sygyr	síır (sıyır)	sıyır	sigir
	yt	it	it	et	iyt	it	it	yt	jyda
	balyq	balık	balyk	balıq	balıq	baliq	beliq	balyk	pola'
	bit	bit	bit	bet	biyt	bit	pit	byt	pyjda
	Көне Түркіше	Түрікше	Түрікменше	Татарша	Қазақша	Өзбекше	Ұйғырша	Сахаша	Чувашша
	ev	ev	öý	öy	üy	uy	öy		av
	otag	otağ	otaq		otaq	otoq		otu:
	yol	yol	yo:l	yul	jol	yo'l	yol	suol	sol
	köprüq	köprü	köpri	küpar	köpir	ko'prik	kövrük	kürpe
	oq	ok	ok	uk	oq	o'q	oq	oχ	ugu
	ot		ot	ut	ot	o't	ot	uot	vot
	kül	kül	kül	köl	kül	kul	kül	kül	kö'l
	suv	su	suw	syw	suw	suv	su	ui	syv
	kemi	gemi	gämi	kimä	keme	kema			kim
	köl	göl	köl	kül	köl	ko'l	köl	küöl
	atov	ada	ada	atan	aral	orol	aral		ută
	küneš	güneş	gün	qoyaş	kün		kün	kün	χĕvel
	bulut	bulut	bulut	bolıt	bulıt	bulut	bulut	bylyt	pĕlĕt
	yulduz	yıldız	ýyldyz	yoldız	juldız	yulduz	yultuz	sulus	şăltăr
	topraq	toprak	toprak	tufraq	topıraq	tuproq	tupraq	toburaχ	tăpra
	töpü	tepe	depe	tübä	töbe	tepa		töbö	tüpe
	yağac	ağaç	agaç	ağaç	ağaş				jyvăş
	tenri	tanrı	taňry	täñre	täñir		tängri	tanara	tură
	Көне Түркіше	Түрікше	Түрікменше	Татарша	Қазақша	Өзбекше	Ұйғырша	Сахаша	Чувашша
	uzun	uzun	uzyn	ozın	uzın	uzun	uzun	uhun	vărăm
	yany	yeni	yany	yaña	jaña	yangi	yengi	sana	şĕnĕ
	semiz	semiz	semiz	simez	semiz	semiz	semiz	emis	samăr
	tolu	dolu	do:ly	tulı	tolı	to'la	toluq	toloru	tulli
	aq	ak	ak	aq	aq	oq	aq
	qara	kara	gara	qara	qara	qora	qara	χara	χura
	qyzyl	kızıl	gyzyl	qızıl	qızıl	qizil	qizil	kyhyl	χĕrlĕ
	kök	gök	gök	kük	kök	ko'k	kök	küöq	kăvak
Сандар	Көне Түркіше	Түрікше	Түрікменше	Татарша	Қазақша	Өзбекше	Ұйғырша	Сахаша	Чувашша
1	bir	bir	bir	ber	bir	bir	bir	bi:r	pĕrre
2	eki	iki	iki	ike	eki	ikki	ikki	ikki	ikkĕ
4	tört	dört	dö:rt	dürt	tört	to'rt	töt	tüört	tăvattă
7	yeti	yedi	yedi	cide	jeti	yetti	yättä	sette	şiççĕ
10	on	on	o:n	un	on	o'n	on	uon	vunnă
100	yüz	yüz	yü:z	yöz	jüz	yuz	yüz	sü:s	şĕr

Тұлға Есімдіктер
Түрік	Әзірбайжан	Түрікмен	Өзбек	Ұйғыр	Башқұрт	Татар	Қазақ	Қырғыз	Саха	Чуваш
ben	mən	men	men	men	min	min	men	men	min	epĕ / ep
bana	mənə	maňa	menga	manga	miñä	miña	mağan	maga	miexe / miexeğe	mana
beni	məni	meni	meni	méni	mine	mine	meni	meni	miigin	mana
bende	məndə	mende	menda	mende / méningde	mindä	mindä	mende	mende	-	manra
benden	məndən	menden	mendan	mendin / méningdin	mindän	minnän	menen	menden	miigitten	manran
benim	mənim	meniň	mening	méning	mineñ	minem	meniñ	menin	miene	man / manăn
benimle	mənimlə	men bilen / meniň bilen	men bilan / mening bilan	men bilen / méning bilen	mineñ menän	minem belän	menimen	men menen	miiginen	manpa
Түрік	Әзірбайжан	Түрікмен	Өзбек	Ұйғыр	Башқұрт	Татар	Қазақ	Қырғыз	Саха	Чуваш
sen	sən	sen	sen	sen	hin	sin	sen	sen	en	esĕ / es
sana	sənə	saňa	senga	sanga	hiñä	siña	sağan	saga	eyiexe / eyiexeğe	sana
seni	səni	seni	seni	séni	hine	sine	seni	seni	eyigin	sana
sende	səndə	sende	senda	sende / séningde	hindä	sindä	sende	sende	-	sanra
senden	səndən	senden	sendan	sendin / séningdin	hindän	sinnän	senen	senden	eyigitten	sanran
senin	sənin	seniň	sening	séning	hineñ	sineñ	seniñ	senin	eyiene	san / sanăn
seninle	səninlə	sen bilen / seniň bilen	sen bilan / sening bilan	sen bilen / séning bilen	hineñ menän	sineñ belän	senimen	sen menen	eyiginen	sanpa
Түрік	Әзірбайжан	Түрікмен	Өзбек	Ұйғыр	Башқұрт	Татар	Қазақ	Қырғыз	Саха	Чуваш
siz	siz	siz	siz	siz / sili	heź	sez	siz	siz	en	esir / esĕr
size	sizə	size	sizga	sizge / silige	heźgä	sezgä	sizge	sizge	eyiexe / eyiexeğe	sire
sizi	sizi	sizi	sizni	sizni / silini	heźźe	sezne	sizdi	sizdi	eyigin	sire
sizde	sizdə	sizde	sizda	sizde / silide	heźźä	sezdä	sizde	sizde	-	sirĕnte
sizden	sizdən	sizden	sizdan	sizdin / silidin	heźźän	sezdän	sizden	sizden	eyigitten	sirĕnten
sizin	sizin	siziň	sizning	sizning / silining	heźźeñ	sezneñ	sizdiñ	sizdin	eyiene	sirĕn
sizinle	sizinlə	siz bilen / siziň bilen	siz bilan / sizning bilan	siz bilen / sizning bilen / sili bilen	heźźeñ menän	sezneñ belän	sizben	siz menen	eyiginen	sirĕnpe
Түрік	Әзірбайжан	Түрікмен	Өзбек	Ұйғыр	Башқұрт	Татар	Қазақ	Қырғыз	Саха	Чуваш
o	o	ol	u	u	ul	ul	ol	al	kini	văl / ul
ona	ona	oňa	unga	uningha	uğa	aña	oğan	aga	kiniexe	ăna
onu	onu	onu	uni	uni	unı	anı	onı	anı	kinini	ăna
onda	onda	onda	unda	unda / uningda / anda	unda	anda	onda	anda	-	unra / unta
ondan	ondan	ondan	undan	undin / uningdin / andin	undan	annan	onan	andan	kinitten	unran / untan
onun	onun	onuň	uning	uning	unıñ	anıñ	onıñ	anın	kiene	un / unăn
onunla	onunla	o bilen / onuň bilen	u bilan / uning bilan	u bilen / uning bilen	unıñ menän	anıñ belän	onımen	al menen	kininen	unpa
Түрік	Әзірбайжан	Түрікмен	Өзбек	Ұйғыр	Башқұрт	Татар	Қазақ	Қырғыз	Саха	Чуваш
biz	biz	biz	biz	biz	beź	bez	biz	biz	bihigi	epir / epĕr
bize	bizə	bize	bizga	bizge	beźgä	bezgä	bizge	bizge	bihiexe / bihiexeğe	pire
bizi	bizi	bizi	bizni	bizni	beźźe	bezne	bizdi	bizdi	bihigini	pire
bizde	bizdə	bizde	bizda	bizde	beźźä	bezdä	bizde	bizde	-	pirĕnte / pirte
bizden	bizdən	bizden	bizdan	bizdin	beźźän	bezdän	bizden	bizden	bihigitten	pirĕnten / pirten
bizim	bizim	biziň	bizning	bizning	beźźeñ	bezneñ	bizdiñ	bizdin	bihiene	pirĕn
bizimle	bizimlə	biz bilen / biziň bilen	biz bilan / bizning bilan	biz bilen / bizning bilen	beźźeñ menän	bezneñ belän	bizben	biz menen	bihiginen	pirĕnpe
Түрік	Әзірбайжан	Түрікмен	Өзбек	Ұйғыр	Башқұрт	Татар	Қазақ	Қырғыз	Саха	Чуваш
siz	siz	siz	senlar	siler / sénler	heź	sez	sender	siler	ehigi	esir / esĕr
size	sizə	size	senlarga	silerge / sénlerge	heźgä	sezgä	senderge	silerge	ehiexe / ehiexeğe	sire
sizi	sizi	sizi	senlarni	silerni / sénlerni	heźźe	sezne	senderdi	silerdi	ehigini	sire
sizde	sizdə	sizde	senlarda	silerde / sénlerde	heźźä	sezdä	senderde	silerde	-	sirĕnte
sizden	sizdən	sizden	senlardan	silerdin / sénlerdin	heźźän	sezdän	senderden	silerden	ehigitten	sirĕnten
sizin	sizin	siziň	senlarning	silerning / sénlerning	heźźeñ	sezneñ	senderdiñ	silerdin	ehiene	sirĕn
sizinle	sizinlə	siz bilen / siziň bilen	senlar bilan	siler bilen / sénler bilen	heźźeñ menän	sezneñ belän	sendermen	siler menen	ehiginen	sirĕnpe
Түрік	Әзірбайжан	Түрікмен	Өзбек	Ұйғыр	Башқұрт	Татар	Қазақ	Қырғыз	Саха	Чуваш
onlar	onlar	olar	ular	ular	ular	alar / ular	olar	alar	kiniler	vĕsem / vălsem
onlara	onlara	olara	ularga	ulargha	ularğa	alarğa	olarğa	alarga	kinilerge	vĕsene
onları	onları	olary	ularni	ularni	ularźı	alarnı	olardı	alardı	kinileri	vĕsene
onlarda	onlarda	olarda	ularda	ularda	ularźa	alarda	olarda	alarda	-	vĕsenche
onlardan	onlardan	olardan	ulardan	ulardin	ularźan	alardan	olardan	alardan	kinilerten	vĕsenchen
onların	onların	olaryň	ularning	ularning	ularźın	alarnıñ	olardıñ	alardın	kiennere	vĕsen / vĕsenĕn
onlarla	onlarla	olar bilen	ular bilan	ular bilen	ular menän	alar belän	olarmen	alar menen	kinilerinen	vĕsempe

Мемлекеттік түркі тілдер

Қазақ, әзірбайжан, қырғыз, өзбек, түрік және түрікмен тілдері — мемлекеттік тіл дәрежесіне ие.

Бұған қоса келесі тілдер жергілікті ресми тіл ретінде қолданылады:
Чуваш, құмық, қарашай-балқар, татар, башқұрт, якут, хақас, тыва, алтай және Қытайда ұйғыр тілі.

Қолданылатын өлкелері бойынша

Түркі тілдері Еуропа мен Азияның отызға жуық өлкелерінде қолданылады. Кесте алты топқа бөлінген және сандар тек ана тілі ретіндегі қолданушылар үшін көрсетіледі.

Топ және тілдері	Қолданушылар саны	Қолданaтын өлкелер
Оғыр тобы
Чуваш тілі	1,8 млн.	Ресей (Чувашия) 1,8 млн., Қазақстан 22.000
Қыпшақ тобы
Қарайым тілі	жоғалуға жақын †	Литва 20, Украина <10, Польша <10
Құмық тілі	280.000	Ресей (Дагестан)
Қарашай-балқар тілі	250.000	Ресей (Қарашай-Черкес, Кабардино-Балкария)
Қырымтатар тілі	500.000	Украина 200.000, Өзбекстан 190.000, Қырғызстан 40.000
Татар тілі	6,5 млн.	Ресей 5.500.000 Өзбекстан 470.000, Қазақстан 330.000, Қырғызстан 70.000, Тәжікстан 80.000, Түрікменстан 50.000, Украина 90.000, Әзірбайжан 30.000 этникалық татарлар: 6,6 млн.
Башқұрт тілі	2,2 млн.	Ресей 2,0 млн., Өзбекстан 35.000, Қазақстан 20.000
Ноғай тілі	70.000	Ресей (Солт. Кавказ)
Қарақалпақ тілі	400.000	Өзбекстан
Қазақ тілі	12 млн.	Қазақстан 10 млн., Қытай 1 млн., Өзбекстан 800.000, Ресей 650.000, Моңғолия 100.000
Қырғыз тілі	4,5 млн.	Қырғызстан 3,7 млн., Өзбекстан 200.000, Қытай 200.000
Оғыз тобы
Түрік тілі	80 млн.	Түркия 75 млн., Балқан 2,5 млн., Кипр 180.000, Ресей 300.000, Германия 2,5 млн., батыс және орта Еуропа 700.000
Ғағауыз тілі	330.000	Молдова 170.000, Балқан 130.000, Украина 20.000, Болгария 10.000
Әзербайжан тілі	30 млн.	Иран 20 млн., Әзірбайжан 8 млн., Түркия 500.000, Ирак 500.000, Ресей 350.000, Грузия 300.000, Армения 200.000
Түрікмен тілі	6,8 млн.	Түрікменстан 3,8 млн., Иран 2 млн., Ауғанстан 500.000, Ирак 250.000, Өзбекстан 250.000
Хорасан тілі	400.000	Иран (Хорасан останы)
Қашқай тілі	1,5 млн.	Иран (Парс, Кузистан остандары)
Aynallu	7.000	Иран (Орталық, Ардебил және Занжан остандары)
Афшар тілі	300.000	Ауғанстан (Кабул, Херат), Солт.-Шығыс Иран
Салар тілі	55.000	Қытай (Чіңхей және Гәнсу аумақтары)
Қарлұқ тобы
Өзбек тілі	28 млн.	Өзбекстан 24 млн., Ауғанстан 1,5 млн., Тәжікстан 1 млн., Қырғызстан 750.000, Қазақстан 400.000, Түрікменстан 300.000
Ұйғыр тілі	9 млн.	Қытай (Шыңжән немесе Шығыс Түркістан) 8,2 млн., Қырғызстан 500.000, Қазақстан 300.000
Жұғыр(Сары ұйғыр) тілі	5.000	Қытай (Қансу өлкесі)
Айну (түркі тілі)^[3]	7.000	Қытай (Синьцзян)
Сібір тобы
Саха тілі	363.000	Ресей (Саха-Якутия)
Долған тілі	5.000	Ресей (Таймыр)
Тыва тілі	200.000	Ресей (Тыва) 170.000, Моңғолия 30.000
Тофа тілі	жоғалуға жақын †	Ресей (Тыва)
Хақас тілі	65.000	Ресей (Хакасия)
Алтай тілі	75.000	Ресей, Алтай)
Шор тілі	10.000	Ресей, Алтай
Шұлым тілі	2.500	Ресей, Солт. Алтай өлкесі)
Арғы тобы
Халадж тілі	42.000	Иран (Орталық остан, Ком және Арак арасында)

Осы заманғы классификация

Ең соңғы деректерге сай (B. Johanson-Csató, The Turkic Languages 1998), Түрік тілдерінің топталуы келесі түрде жасалынады (қолданушылар саны 2006 ж. бойынша берілген):

Түркі тілі

Оғырша (немесе Бұлғарша)
- Бұлғарша (жоғалған), Чуваш тілі (2,2 млн.)
Қыпшақ тобы (Солт.-Батыс тобы)
- Батыс: Қырымлы тілі (500.000), Құмық тілі (280.000), Қарашай-балқар тілі (250.000), Қарайым тілі (жоғалуға жақын)
- Солт.: Татар тілі (8,0 млн.), Башқұрт тілі (2,2 млн.), Құман тілі (жоғалған)
- Оңт.: Қазақ тілі (12 млн.), Қырғыз тілі (4,5 млн.), Қарақалпақ тілі (400.000), Ноғай тілі (70.000)
Оғыз тобы (Оңт.-Батыс тобы)
- Батыс: Түрік тілі (70 млн., екінші тіл ретінде 80 млн.), Әзербайжан тілі (30 млн., екінші тіл ретінде 35 млн.), Ғағауыз тілі (330.000)
- Шығыс: Түрікмен тілі (6,8 млн.), Хорасан тілі (400.000 ?)
- Оңт.: Қашқай тілі (1,5 млн.), Афшар тілі (300.000), Айналды тілі (7.000), Соңғор тілі (?)
- Салар: Салар тілі (60.000)
Ұйғыр тобы (Оңт.-Шығыс тобы)
- Шағатай Шағатай тілі (жоғалған)
- Батыс: Өзбек тілі (24 млн.)
- Шығыс:
  - Көне түркі тілі (Орхон-Көк, Енисей-Көк, Көне Ұйғырша, Қарахан тілі) (жоғалған)
  - Ұйғыр тілі (9 млн.)
  - Жұғыр(Сары ұйғыр) тілі (Батыс-Жұғыр) (5.000)
  - Айну тілі (Айну) (7.000)
  - Іле түркі диалекті (100)
Сібір тобы (Солт.-Шығыс тобы)
- Солт.:
  - Саха тілі (363.000), Долған тілі (5000)
- Оңт.:
  - Енисей Хақас тілі (65.000), Шор тілі (10.000)
  - Саян Тува тілі (200.000), Тофа тілі (Қарағас тілі) (жоғалған)
  - Алтай Алтай тілі (75.000) (диалекттері: Ойрот тілі; Тыва тілі, Құманда тілі, Қу тілі; Телеуiт тілі, Төлеңгiт тілі)
  - Шұлым Шұлым тілі (500)
Арғы
- Халадж тілі (42.000)

Тілдері	Аудармалары
Түрікше	Çocuklar okulda dilimizi latin alfabesi ile yazıyor.
Ғағаузша	Uşaklar şkolada / okulda dilimizi latin alfavitindä yazêr.
Әзірбайжанша	Uşaqlar məktəbdə dilimizi latin əlifbası ilə yazır.
Түрікменше	Çagalar mekdepde dilimizi latyn elipbiýi bile(n) ýazýar.
Өзбекше	Bolalar maktabda tilimizni latin alifbosi bilan / ila yozadi.
Ұйғырша	Balilar mektepte tilimizni latin elipbesi bilen yazidu.
Қазақша	Balalar mektepte tilimizdi latın älippesimen jazadı.
Ноғайша	Ballar mektepte tılımızdı latın alfabemen yazadılar.
Қырғызша	Baldar mektepte tilibizdi latın alfaviti menen jazat.
Татарша	Balalar mäktäpdä telebezne latin älifbası bilän / ilä yaza.

Тілдері	Аудармалары
Түрікше	Yeni Yılınız Kutlu Olsun.
Ғағаузша	Yeni yılınızı kutlerim.
Karaimce	Sizni yanhı yıl bıla kutleymın.
Әзірбайжанша (Әзірбайжан)	Yeni iliniz mübarek olsun.
Әзірбайжанша (Иран)	Teze iliniz mübarek.
Ирак Түрікшесі (Ирак)	Y'engi iliwiz mübarak olsun.
Түрікменше	Taze ýylynyz gutly bolsun.
Өзбекше	Yangi yilingiz kutli bo'lsin.
Ұйғырша	Yengi yılıngızğa mübarek bolsun.
Қазақша	Jaña jılıñız quttı bolsın.
Қарашайша	Cangngı cılığıznı alğışlayma.
Балқарша	Cangngı cılığıznı alğışlayma.
Ноғайша	Yana yılınız men.
Қарақалпақша	Canga cılıngız kuttı bolsın.
Қырғызша	Cangı cılıngız kuttu bolsun.
Татарша	Sezne yanga yıl belen tebrik item.
Қырым Татаршасы	Yanı ılınız kaırlı (mubarek) olsun.
Молдовия-Румыния Татаршасы	Ceni cılınız kutlu bolsun.
Башқұртша	Hezze yangı yıl menen kotlayım.
Құмықша	Yangı yılıgız kutlu bolsun.
Хақасша	Naa çılnang alğıstapçam (-alkış) şirerni.
Тываша	Caa çıl-bile bayır çedirip or men.
Алтайша	Slerdi cangı cılla utkup turum.
Шорша	Naa çıl çakşı polzun.
Сахаша	Ehigini şanga cılınan eğerdeliibin.
Чувашша	Sene sul yaçepe salamlatap.

Дереккөздер

↑ Gordon, Raymond G., Jr. (ed.) Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Language Family Trees - Altaic (HTML) (2005). Тексерілді, 18 наурыз 2007.
↑ «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том
↑ Жапон Айну халқымен қатынасы жоқ

Сыртқы сілтемелер

Түркі тілдерінің порталы
Turkic Languages Verb Comparison
Түрік бітік. Қазақ тілінің тарихи-мәдени қоры.
Дала мен Қала апталығынан "Алтайлар" мақаласы Мұрағатталған 27 қыркүйектің 2007 жылы.

Басқа түркі тілдеріндегі Уикипедиялар

[Ethnologue_Altaic-1] Gordon, Raymond G., Jr. (ed.) Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Language Family Trees - Altaic (HTML) (2005). Тексерілді, 18 наурыз 2007.

[2] «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том

[3] Жапон Айну халқымен қатынасы жоқ

[1]

[2]

[3]

Түркі тілдері

Мазмұны