Шабдалы

Шабдалы
	; Шабдалы
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі:	Өсімдіктер;
Бөлімі:	Magnoliophyta;
Табы:	Magnoliopsida;
Сабы:	Rosales;
Тұқымдасы:	Rosaceae;
Кіші тұқымдасы:	Maloideae;
Тегі:	Шабдалы;
Түрі:	M. domestica;
Екі-есімді атауы
	Malus domestica;

Шабдалы (лат. Persіca – парсы) — раушангүлділер тұқымдасына жататын жеміс ағашы. Ауа райы жылы аймақтарда (Оңт. Еуропа, АҚШ, Жапония, Қытай, Түркия, Орта Азия). Шабдалының мәдени сұрыптары кәдімгі Шабдалыдан таралған. Кәдімгі Шабдалының биіктігі 6 – 8 м, жапырақтары кезектесіп орналасқан. Гүлі қос жынысты, түсі қызғылт, сары немесе ақшылдау. Ол 2–3 жылдан бастап 15–20 жылға дейін жеміс береді.

Жемісі етжеңді, ішінде сүйегі бар, қышқылтым, шырыны тәтті, құрамында қант, органик. қышқылдар, А, С витаминдері көп. Тұқымында болатын Шабдалы майынан тамақтық заттар мен дәрі жасалады. Әр Шабдалы ағашынан 20 – 120 кг жеміс алынады. Жемісі жастай және кептірілген күйінде (компот, тосап, тәтті сусын, т. б.) пайдаланылады. Өнімді мол алу үшін топырақты құнарландыру, уақытымен суғару және қажетсіз бұтақтарын кесіп, сиретіп отыру керек. Оның өсіп тұрған жерінде арамшөптер болмауы қажет^[1].

ТМД-да, Орта Азия республикаларында, Закавказьеде, Қырымда, Дағыстанда, Молдовада, Солтүстік Кавказдың Қара теңіз жағалауында және Қазақстанның оңтүстік облыстарында будандастырылған 50-ден астам сорты өсіріледі. Шабдалының жемісінде 80 – 90 % су, 6 – 14 % қант (оның 5 – 10 %-ы сахароза), 0,5 – 1,2 % пектин заттары, 9,4 – 20 мг % С витамині, 0,6 – 1,0 мг каротин, ал тұқымында 20 – 60%-ға дейін май қышқылдары және эфир майы болады. Жемісі жастай, кептірілген күйінде (компот, варенье, тәтті сусын, т. б.) пайдаланылады. Шабдалы тұқымынан және бадам, алша, өрікпен ұластыру әдісімен көбейтіледі. Өнімді мол алу үшін жыл сайын бұтақтарын шарпып, сиретіп отыру қажет^[2].

Өсімдік туралы

Шабдалы – раушангүлдер тұқымдасы, бадам тобына жататын өсімдік. Шабдалының отаны нақты белгісіз. Көпке дейін шабдалының отаны Иран деп есептеліп келген, бірақ жабайы түрі Қытайда табылғаннан кейін, зерттеушілер шабдалының отаны – Қытай деген тұжырымға келді. Қазіргі кезде шабдалыны субтропикалық және жылы қоңыржай климаттардың көп жерлерінде өсіреді. Еуропаға шабдалы Парсы елі арқылы келген. Жеміс өсіруден Еуропада шабдалы, алма мен алмұрттан кейін үшінші орында тұр. Шабдалы өсіруден АҚШ бірінші орындағы мемлекет. Қазіргі кезде шабдалының 3000-ға жуық сұрыпы бар. Шабдалының екі түрі бар: біріншісінің қабығы түкті, екіншісінікі – тегіс. Ағаштың биіктігі 6 м. Жапырақтары сопақша келген ұзын. Жапырақтары гүлдеп болғаннан кейін шығады. Гүлі қызғылт-күлгін, мәдени түрлерінде ақ, қызыл, ала түстілері де бар. Күлтелері жәй және гүлпарлы болып келеді. Жемісі шар пішінді, бүйірінде сызығы бар. Алдында жасыл түсті болады да, соңынан қызғылт-сары түске айналады. Жемісінің өзіне тән хош иісі болады. Жемісінің ортасында ірілеу сүйегі болады. Сүйегінің беті бұдырлау, қоңыр. Жеміс беру кезеңі мамырдан қазанға дейін созылады. Ерте пісетін сұрыптарына қарағанда, кеш пісетіндері хош иісті, дәмдірек және дәрумендері көп болады. Жемісінің салмағы 50 грамнан 500 грамға дейін жетеді. Шабдалы 40-50 жылға дейін өмір сүреді, бірақ ауруға шалдыққыш, сондықтан ертерек өліп қалады. Көбінесе 15-30 жылға дейін ғана өмір сүреді.

Шабдалы – жарықсүйгіш өсімдік, көлеңкелі жерде жемістері кішірейіп, дәмсіз болады. Шабдалы тұқымнан және вегативті тәсілмен — қалемшелеу, ұластыру арқылы көбейеді. Шабдалыны отырғызған кейін 3-5 жылдан соң жеміс бере бастайды. Әр ағаш 30 кг — 100 кг-ға дейін жеміс бере алады.

Қолданылуы

Шабдалы ағашының жемісі пайдалы әрі тәтті. Шабдалы қантқа, органикалық қышқылдарға, ферменттерге, өзектерге, илік, азотты және пектинді заттарға, С, В1, Р, РР дәрумендеріне, каротинге, флавоноидтарға, сонымен қатар минералды заттар мен микроэлементтерге бай. Әсіресе, Қырым шабдалысында В2, өзбек шабдалысында Е дәрумені көп болады. Фармацевтикада пектиндер мен эфир майын алу үшін қолданылады. Шабдалы жемісін асқазан аурулары, жүрек ауруы, қан аздық кезінде жеу өте пайдалы.

Шабдалыдан тосап, компот, джем жасайды. Шабдалы сүйектерінен «персико» деп аталатын ликер жасайды.

Шабдалының 5 түрі:

кәдімгі шабдалы (P. vulgaris),
гансун шабдалысы (Р. kansuensis),
Давид шабдалысы (Р. Dawidiana),
Потанин шабдалысы (Р. Potanini),
ғажайып шабдалы тараған (Р. mira).

Шабдалы туралы тақпақ

Шабдалының қасына
Отырғызба мойылды,
Қас жауы сол,
Өсірмес.
Сайла басқа орынды.
Жұдырықтай шабдалы Елестетер алманы.
Сырты түкті жеміс бұл,
Бас бармақтай бар дәні.

Тұтас көрiнiс	Жапырақтар және жемiстер	Түстер	Түстер

Тағы қараңыз

Дереккөздер

↑ «Қазақ Энциклопедиясы», 18 том
↑ Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: К54 Қоғамдық тамақтандыру. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. — 232 бет. ISBN 9965-36-414-1

Әдебиет

Қ 74 Құлжабаева Г. Ә.; «Өсімдіктер әлемі» оқу-әдістемелік кешені, Жемістер: Дидактикалық материал. — Алматы, 2011. — 16 б; ISBN 978-601-7237-31-8

Сілтемелер

Гүлстан, өсімдіктер туралы сайт Мұрағатталған 20 ақпанның 2012 жылы.

Бұл — мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.

[1] «Қазақ Энциклопедиясы», 18 том

[2] Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: К54 Қоғамдық тамақтандыру. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. — 232 бет. ISBN 9965-36-414-1

[1]

[2]