Шош океан
Бу атны (неда терминни) башха магъаналары да барды, къарагъыз: Шош океан (магъаналары).| Шош океан | |
 Шош океанны картасы | |
| Майданы |
178,68 млн км² |
|---|---|
| Къалынлыгъы |
710,36 млн км³ |
| Эм терени |
11 022 м |
| Орта теренлиги |
3976 м |
Ошибка: в первой строке должно быть задано изображение  Шош океан | |
 Викигёзенде категория | |
Шош океан — Джер джюзюнде эм уллу майданы эмда теренлиги болгъан океанды. Кюнбатышында Евразия бла Австралия континентле бла чекленеди, кюнчыгъышында — Шимал эм Къыбыла Америка бла, Антарктида бла уа къыбыласында чекленеди.
Шош океан шималдан къыбылагъа 15,8 минг км чакълы бир узунлукъгъа иеди, кюнчыгъышдан кюнбатышха уа узунлугъу 19,5 минг км-ди. Тенгизлери бла бирге майданы — 179,7 млн км²-ди, орта теренлиги — 3984 м-ди, сууну къалынлыгъы — 723,7 млн км³-ди (тенгизлени санамасакъ: 165,2 млн км², 4282 м эмда 707,6 млн км³). Шош океанны эмда бютеу Дуния океанны эм терен джери — 11 022 м Мариан къырыкъдады. Шош океанны юсю бла 180-чы меридианда даталаны ауушуу сызы ётеди.
Этимологиясы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Океанны кёрген биринчи европалыгъа испан конкистадор Бальбоа саналады. 1513 джылда ол кесини джолдашлары бла Панама боюнчукъну ётюб танылмагъан океанны джагъасына чыгъады. Къыбылагъа ачылгъан богъаздан чыкъгъанлары себебли океаннга Къыбыла тенгиз (исп. Mar del Sur) атны бередиле. 1520 джылны 28-чи ноябрында ачыкъ океаннга Фернан Магеллан чыгъады. Ол океанны Отлу Джерден башлаб Филиппин айрымканлагъа дери 3 ай бла 20 кюннге ётеди. Джолоучулукъну заманында кюн иги болады, океан да шош, ол себебден Магеллан аннга Шош океан атны береди. 1753 джылда француз географ Ж. Н. Бюаш (фр. Jean-Nicolas Buache) Уллу океан атны берирге теджейди. Алай а бу ат дуния географияда алышмайды[1]. Ингилиз тилли къраллада океаннга Pacific Ocean дейдиле.
1917 джылгъа дери орус карталада башха ат да хайырланнганды — Кюнчыгъыш океан, бу аты да орус сияхатчыланы къралны кюнчыгъышындан океаннга чыгъыулары бла байламлыды[1].
Физика-география халы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Баш билгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]Джер джюзюню 49,5 % алгъан эмда Дуния океанны суууну къалынлыгъыны 53 % кесине джыйгъан, Шош океан планетабызда эм уллу океанды. Кюнчыгъышдан кюнбатышха дери 19 минг км, шималдан къыбылагъа дери да 16 минг км узунлугъу барды. Аны суулары асламысы бла Къыбыла джарымтобдадыла[2].
Кесини кюнчыгъыш къыйыры бла океан Шимал Америка бла Къыбыла Американы кюнбатыш джагъаларын джууады, кюнбатыш къыйыры уа Австралия бла Евразияны кюнчыгъыш джагъаларын, къыбылада эсе уа Антарктиданы джууады. Шимал Бузлауукъ океан бла чекге Берингни ачыкъ богъазы саналады — Дежнёвну учундан башлаб Уэльсчи Принцни учуна дери. Атлантика океан бла чек Горн учдан башлаб 68°04’ к.б. у. меридиан бла Къыбыла Америкадан эм къысха аралыкъ бла Антарктика джарымайрымканнга дери Дрейкни ачыкъ богъазы бла Штернек учха дери тартылады[3]. Индий океан бла чеги: Австралиядан къыбыларакъ Бассны ачыкъ богъазыны кюнчыгъыш чеги бла Тасмания айрымканнга дери, андан ары 146°55’ к.ч.у. меридиан бла Антарктидагъа дери; Австралиядан шималыракъ — Андаман тенгиз бла Малакка ачыкъ богъазны арасы, андан ары Суматра айрымканны къыбыла-кюнбатыш джагъасы бла, Зонд ачыкъ богъаз бла, Ява айрымканны къыбыла джагъасы бла, Бали тенгиз бла Саву тенгизни къыбыла къыйырлары бла, Арафур тенгизни шимал чегине дери, андан Джангы Гвинеяны къыбыла-кюнбатыш джагъасы бла Торресни ачыкъ богъазына дери[4].
| Океанла | Сууну джюзюню майданы, млн км² | Къалынлыгъы, млн км³ |
Орта теренлиги, м |
Эм терени, м |
|---|---|---|---|---|
| Атлантика океан | 91,66 | 329,66 | 3597 | Пуэрто-Рико къырыкъ (8742) |
| Индий океан | 76,17 | 282,65 | 3711 | Зонд къырыкъ (7729) |
| Шимал Бузлауукъ океан | 14,75 | 18,07 | 1225 | Гренланд тенгиз (5527) |
| Шош | 178,68 | 710,36 | 3976 | Мариан къырыкъ (11 022) |
| Дуния океан | 361,26 | 1340,74 | 3711 | 11 022 |
Тенгизлери
[тюзет | къайнакъны тюзет]Шош океанны тенгизлерини, болгъазларыны эмда ачыкъ богъазларыны майданларыны ёлчеми 31,64 миллион км² чакълы бир болады (океанны бютеулей майданыны 18 %), къалынлыгъы 73,15 миллион км³ чакълы бир (10 %). Тенгизлерини асламысы, океанны кюнбатыш къыйырында, Евразияны джагъаларындадыла: Берингни тенгизи, Охотск, Япон, Ич Япон, Сары, Кюнчыгъыш-Къытай, Филиппин тенгизле; Къыбыла-Кюнчыгъыш Азияны айрымканларыны арасындагъы тенгизле : Къыбыла-Къытай, Ява, Сулу, Сулавеси, Бали, Флорес, Саву, Банда, Серам, Хальмахера, Молукка тенгизле; Австралияны джагъасыны джаны бла: Джангы Гвиней, Соломонну, Марджан, Фиджи, Тасман; Антарктиданы джанындагъыла (бир-бирде аланы Къыбыла океаннга санайдыла): Россну, Амундсенни, Беллинсгаузенни. Шимал эм Къыбыла Америкаланы джагъалыра бла тенгизле болмаса да, алай а уллу богъазла бардыла: Аляска, Калифорния, Панама[5].
Айрымканлары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Шош океанны кенгликлеринде чачылгъан мингле бла айрымкан вулкан къусууну эсебинде къуралгъандыла. Бу айрымканланы бир къаууму марджанла бла къуршаланнгандыла, сора дагъыда талай замандан суу тюбюне кетгендиле, ала кеслеринден сора атоллланы тогъайларын къойгъандыла[2].
Айрымканланы саны бла (10 минг чакълы бир) эмда айрымканланы бютеулей майданыны ёлчеми бла Шош океан океанланы ичинде биринчи орунну алады. Океанда уллулугъу бла Джерни экинчи эмда ючюню айрымканлары орналгъандыла: Джангы Гвинея (829,3 минг км²) эм Калимантан (735,7 минг км²); айрымканланы эм уллу къаууму: Уллу Зонд айрымканла (1485 минг км², аны ичинде эм уллу айрымканла: Калимантан, Суматра, Сулавеси, Ява, Банка). Башха уллу айрымканла бла архипелагла: Джангы Гвинея айрымканла (Джангы Гвинея, Колепом), Япон айрымканла (Хонсю, Хоккайдо, Кюсю, Сикоку), Филиппин айрымканла (Лусон, Минданао, Самар, Негрос, Палаван, Панай, Миндоро), Джынгы Зеландия (Къыбыла эм Шимал айрымканла), Гитче Зонд айрымканла (Тимор, Сумбава, Флорес, Сумба), Сахалин, Молукка айрымканла (Серам, Хальмахера), Бисмаркны айрымканы (Джангы Британия, Джангы Ирландия), Соломонну айрымканлары (Бугенвиль), Алеут айрымканла, Тайвань, Хайнань, Ванкувер, Фиджи айрымканла (Вити-Леву), Гавай айрымканла (Гавайла), Джангы Каледония, Кадьяк архипелаг, Курил айрымканла, Джангы Гебридле, Хайда-Гуаи, Галапагос айрымканла, Веллингтон, Сыйлы Лаврентийни, Рюкю айрымканла, Риеско, Нунивак, Санта-Инес, Д‘Антркасто айрымканла, Самоа айрымканла, Ревилья-Хихедо, Палмер архипелаг, Шантар айрымканла, Магдалена, Луизиада архипелаг, Линга архипелаг, Луайоте айрымканла, Карагинский, Кларенс, Нельсон, Принсесс-Ройал, Хановер, Командор айрымканла[5].
 |
 |
 |
 |
| Южно-Курильскде кюнню батыуу | Уллу барьер риф. Космосдан кёрюнюмю | Калифорнияны джагъасында шторм | Россну тенгизинде бузлада контейнер ташыучу кеме |
Океанны къуралыууну тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]Мезозой эрада Пангеяны Гондвана бла Лавразиягъа юлешиннгенинде, аны тёгерегин алгъан Панталасса океан азайыб башлагъанды. Мезозойну ахырына, Гондвана бла Лавразия айырыладыла, аланы бири биринден узакълашыулары бла бирге аланы араларында бусагъатдагъы Шош океан къурала башлайды. Шош океан алашалыкъны ичинде юра кёзюуде тёрт океан тектоника плита къуралады: Шош-океан плита, Кула плита, Фараллон плита эмда Феникс плита. Шимал-кюнбатышдагъа Кул плита Азия континентни кюнчыгъыш эмда къыбыла-кюнчыгъыш къыйырларыны тюбюне тая баргъанды. Шимал-Кюнбатышдагъы Фараллон плита эсе уа Алясканы, Чукотканы эмда Шимал Американы кюнбатыш джагъасыны тюбюне тая баргъанды. Къыбыла-Кюнчыгъышдагъы Феникс плита эсе уа Къыбыла Американы кюнбатыш къыйырыны тюбюне. Мел заманда къыбыла-кюнчыгъыш Шош-океан плита ол заманда бир болгъан Австралия-Антарктида континентни кюнчыгъыш къыйырыны тюбюне тайгъанды. Аны эсебинде континентден блокла айырылагъандыла, ала бусагъатдагъы Джангы-зеланд плато бла Лорд-Хау эм Норфолк суу тюбю мийикликлени къурайдыла. Кеч мелде Австралия-Антарктида континентни чачылыуу башланады. Австралия плита айырылыб экватор джанына тайыб башлайды. Аны бла бирге олигоценде Шош-океан плита шимал-кюнбатыш таба тая башлагъанды. Кеч миоценде Фараллон плита экиге юлешинеди: Кокос плита бла Наска плитагъа. Кула плита, шимал-кюнбатышха тая барыб, Евразияны тюбюне бютеулей киреди[6].
Тектоника плиталаны джюрюулери бюгюн да барады. Бу къымылдауну кегейине ара-океан рифле саналадыла. Бу зонаны кюнбатышында эм уллу шош-океан плита барды, ол да джылгъа 6-10 см терклик бла шимал-кюнбатышха таяды, Евразия эмда Австралия плиталаны тюбюне аны кюнбатышда Филиппин плита тебереди.[7].
Геология къурулушу эмда тюбюню рельефи
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Континентлени суу тюбю къыйырлары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Континентлени суу тюбю къыйырлары Шош океанны 10 % аладыла. Шельфни рельефинде субаэрал реликт рельефли трансгрессия тюзле баш орун аладыла. Быллай формала Яваны шельфи бла Берингни тенгизини шельфинде бек эсленедиле. Корея шельф бла Кюнчыгъыш-Къытай тенгизни шельфинде рельефни тизим формалары бек джайылыбдыла. Ала агъымла бла къуралгъандыла. Экватор-тропика сууланы шельфлеринде тюрлю-тюрлю марджан къурулушла джайылыбдыла. Антарктика шельфни асламысы 200 метрден терендеди, башы таракъча бек чачакъды, суу тюбю мийикликле, алашалыкъла бла алмашадыла. Шимал Американы континентал сырты суу тюбю каньонла бла джырылыбды. Уллу суу тюбю каньонла Берингни тенгизини тюбюнде да белгилидиле.[2].
Джангы Зеландияны суу тюбю къыйырлары кесини континентал структурасына иеди. Аны майданы айрымканланы майданындан эсе он къатха асламды. Бу суу тюбю Джангы-зеланд плато эки джассы башлы мийиклик (Кэмпбел бла Чатам) бла аланы араларында Баунки алашалыкъдан къуралады.[2].
Аралыкъ зона
[тюзет | къайнакъны тюзет]Шош океанны кюнбатыш къыйырында континентлени къыйырларындан океанны джатагъыны арасындагъы зона барды: Алеут къырыкъ, Курил-Камчатка къырыкъ, Япон къырыкъ, Кюнчыгъыш-Къытай къырыкъ, Индонезий-Филиппин, Бонино-Мариан (океанны эм терен нохтасы — Мариан къырыкъ бла бирге, теренлиги 11 022 м), Меланезий, Тонга-Кермадек, Маккуори къырыкъладыла. Бу аралыкъ бёлгеле кеслерине терен къырыкъланы, къыйыр тенгизлени къошадыла. Кюнчыгъыш къыйыры бла быллай бёлгеле бардыла: Ара-американ къырыкъ эм Перуан-Чилий къырыкъ. Ала къуру терен къырыкъладан къуралгъандыла, къырыкъланы узунлугъу бла уа Ара эмда Къыбыла Американы джаш таулары барадыла[2].
Бютеу аралыкъ бёлгеледе вулканизм бла сейсмика джанындан тирилик айныбды, ала Шош-океан вулкан тогъайны къурайдыла[2].
Орта-океан тау тизимле эмда океанны джатагъы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Шош океанны майданыны 11 % орта-океан тау тизимле аладыла: Къыбыла-Шошокеан кёлтюрюлюу бла Кюнбатыш-Шошокеан кёлтюрюлюу. Ала кенг, бек джырылмагъан мийикликледиле. Ёзек системасындан къабыргъа бутакъла кетедиле — Чилий кёлтюрюлюу эмда Галапагос рифт зона. Шош океанны орта-океан тизимлерине Горд тау тизим, Хуан-де-Фука тау тизим эмда Эксплорер тау тизим киредиле. Орта-океан тау тизимле сейсмикасы мийик болгъан зоналадыла, рифт зоналада джангы чыкъгъан лавала да табылгъандыла, металлы агъымла уа гидротермала бла байламлыдыла[2].
Шош океанны кёлтюрюуледен къуралгъан системасы джатагъын эки тенг болмагъан кесекге юлешеди. Кюнчыгъыш кесеги сайыракъ, эмда къурулушу тынчыракъды. Былайда Чилий кёлтюрюуню (рифт зона) эмда Наска, Сала-и-Гомес, Карнеги эмда Кокос тау тизимлени айырыб чертирге боллукъду. Бу тау тизимле джатакъны кюнчыгъыш кесегин Гватемал, Панама, Перуан эмда Чилий къобулагъа юлешедиле. Аланы барысы да къыйын чачакълы дуппурлу эмда таулу рельефге иедиле. Галапагос айрымканланы районунда рифт зонаны айырадыла[2].
Шошокеан кёлтюрюуледен кюнбатыш джанындагъы кесеги Шош океанны джатагъыны 3/4 чакълы бири болады. Онла бла мийиклик эмда тау тизим, океанны джатагъын кёб чунгургъа, къобугъа юлешеди. Эм магъаналы тау тизимле джарым тогъай шекелли кёлтюрюу система къурайдыла. Биринчи аллай джарым тогъайны Гавай тау тизим къурайды, анны бла параллель джарым тогъайны Картографланы таулары, Маркус-Неккер, Лайн айрымканланы суу тюбю тау тизимлери къурайдыла, джарым тогъай Туамоту айрымканланы суу тюбю тамалында бошалады. Аны ызындан келген джарым тогъай Маршаллны айрымканларыны, Кирибатини, Тувалуну эм Самоаны суу тюбю тамалларындан къуралады. Тёртюнчю джарым тогъайгъа Каролин айрымканланы эмда суу тюбю Капингамаранги мийикликни алады. Бешинчи джарым тогъай Каролин айрымканланы къыбыла къауумларындан къуралады.[2].
Гавай айрымканла бла Самоа архипелагда бусагъатда да лава къусады. Шош океанны джатагъында 10 минг чакълы бир тау барды, асламысы бла вулкан тамаллыладыла. Аланы ичинде кёб гайот барды. Бир къауум гайотланы башлары 2—2,5 минг м теренликдедиле, орта теренлик эсе уа 1,3 минг метрди. Шош океанны ара эмда кюнбатыш кесеклеринде айрымканларыны асламысыеы марджан тамалы барды. Вулкандан къуралгъан айрымканла да марджан къурулушла бла къуршалайдыла[2].
Океанны тюбюндеги топуракъ джатакъла
[тюзет | къайнакъны тюзет]Азияны уллу суулары, сёз ючюн — Амур, Хуанхэ, Янцзы, Меконг эмда башхала Шош океаннга джыл сайын 1767 миллион тонна къалау келтиредиле. Бу аллювий бютеулей къыйыр тенгизле бла богъазланы акваторияларында къалады. Американы эм уллу суулары — Юкон, Колорадо, Колумбия, Фрейзер, Гуаякиль эмда башхала джыл сайын 380 миллион тонна къалау келтиредиле, эмда 70—80 % ачыкъ океаннга кетеди[8].
 |
 |
 |
 |
| Камчатка. Авачинск бухта | Вулканны къусууу, Савайи айрымкан (Самоа) 1905 джылда | Шош-океан тайфунланы 1980—2005 джыллада джюрюуюню схемасы | Саомай (онгда) эмда Бопха тропик циклонла, 8 август 2006 джыл |
Климаты
[тюзет | къайнакъны тюзет]Шош океанны климаты кюн радиацияны эмда атмосфераны циркуляциясыны зоналы джайылыууну, Азия континентни чакъ эткисини тамалында къуралады. Океанда Джерде болгъан бютеу климат зонаны айырырыгъа боллукъду. Шимал орта зонада къыш заманда бар аралыкъгъа Басымны алеут минимуму саналады, джай ол алай эсленмейди. Къыбыларакъ Шимал-шошокеан антициклон орналгъанды. Экваторну узунлугъуна Экваториал депрессияны (тюшген басымны бёлгесин) айырыргъа боллукъду, ол къыбыласында Къыбыла-Шошокеан антициклон бла ауушунады. Андан ары къыбылагъа басым тюше барады, сора Антарктиданы башында мийик басымны бёлгесине алмашады. Барлыкъ аралыкъланы орналгъанларына кёре джеллени да ургъан джанлары белгиленеди. Шимал джарымтобну орта кенгликлеринде къыш — кючлю кюнбатыш джелле, джай — къарыусуз къыбыла джелле урадыла. Океанны шимал-кюнбатышында къыш заманда шимал эмда шимал-кюнчыгъыш муссон джелле урадыла, джай а уа ала къыбыла муссон джеллеге ауушунадыла. Полюсдагъы фронтлада къуралгъан циклонла, полюсну къатындагъы зоналада штормланы кёб болуууна чурум боладыла. Шимал джарымтобну субтропиклери бла тропиклеринде шимал-кюнчыгъыш пассатла бийлик этедиле. Экватор зонада джылны узунуна штиль болады. Къыбыла джарымтобну тропика эмда субтропика зоналарында къыбыла-кюнчыгъыш пассат бийлик этеди, джай къарыусузду, къыш эсе уа кюч алады. Тропикледе (асламысы бла джай) хыны тропика тайфунла джаратыладыла. Ала асламысы бла Филиппинледен кюнчыгъыш джанында къураладыла, андан ала шимал-кюнбатыш бла шималгъа джол аладыла Тайвань бла Японияны юсю бла ётюб Берингни тенгизине джетерге къарыуларын тауусадыла. Тайфунланы башха бёлгеси Ара Американы джаныды. Къыбыла джарымтобну къыркъынчы кенгликлеринде дайым эмда кючлю кюнбатыш джелле бардыла. Къыбыла джарымтобну мийик кенгликлеринде джелле, Антарктида джанындагъы алаша басымда болуучу орта циклон циркуляцияны джорукъларына бойсунадыла[9].
Климатны зоналыкъ юлешиниуюне океанны башындагъы хауа да бойсунады, алай кюнбатыш кесеги джылыракъды. Тропика эмда экваториал зоналада орта температурала 27,5 °C — 25,5 °C арасындады. Джай 25 °C изотерма шималгъа кенгереди, океанны кюнбатыш кесегинде бу кенгериу уллуду, кюнчыгъыш кесегинде уа алай эсленирча болмайды. Океанны къыйырсыз джюзюню башы бла бара хауа мылылыкъ бла толады. Экваторну эки джанында, джауумланы максимуму болгъан эки бёлге барады, ала 2000 мм изогиета бла чекленедиле, экваторну юсю бла уа къургъагъыракъ зона барады. Шош океанда шимал пассатла бла къыбыла пассатланы бир-бирлерине тийген зона джокъду. Бир-бири бла тийишмеген, къургъагъыракъ экватор бла айры болгъан эки зона къуралады[9].
Гидрология режими
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Башындагъы сууланы циркуляциясы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Шош океанны агъымларыны схемасы, атмосфераны циркуляциясыны схемасына байланыбды. Шимал джарымтобну шимал-кюнчыгъыш пассаты Шимал-Пассат агъымны джаратылыууна чурум болады, бу агъым океанны Ара Американы джагъасындан Филиппин айрымканлагъа дери барады. Андан ары агъым эки дженгнге юлешинеди: бири къыбылагъа бурулуб Экватор къаршчы агъымны къуралыууна юлюш къошады, бир кесеги уа индонезий тенгизлени бассейнлерине кетеди. Шимал дженги Кюнчыгъыш-Къытай тенгизге агъады, андан чыгъыб Кюсю айрымканны къыбыла джанында джангы джылы Куросио агъымгъа тамал береди. Бу агъым шималгъа Япон джагъагъа дери барады, джолунда айрымканланы климатларын кючлю эткилейди. Ш. к. 40° Куросио Шимал-Шошокеан агъымгъа кёчеди, эмда кюнчыгъышха, Орегонну джагъасына дери барады. Шимал Америкагъа джетгенден сора, эки бутакъгъа юлешинеди, шимал джылы Аляска агъым бла сууукъ къыбыла Калифорния агъымгъа. Къыбыла джарымтобда Къыбыла-кюнчыгъыш пассат Къыбыла Пассат агъымны къурайды, ол Шош океанны Колумбияны джагъасындан башлаб Молукк айрымканлагъа дери ётеди. Лайн айрымканла бла Туамотуну арасында ол Марджан тенгизге баргъан бутакъны къурайды, ол бутакъ андан ары къыбылагъа, Австралияны джагъасы бла, Кюнчыгъыш-Австралия агъымны къураб агъады. Къыбыла Пассат агъымны сууларыны асламысы Молукка айрымканланы кюнчыгъыш джанында Шимал-Пассат агъымны суулары биригиб Экватор къаршчы агъымны къурайдыла. Кюнчыгъыш-Австралия агъым Джангы Зеландияны къыбыла джанында кючлю Кюнбатыш джеллени агъымына къошулады. Ол агъым Индий океандан келиб, Шош океанны кюнбатышдан кюнчыгъышха ётеди. Къыбыла Американы къыбыла учунда бу агъым юлешинеди, шималгъа Перу агъым кибик агъады, ол тропикледе Къыбыла Пассат агъымгъа къошулады, эмда агъымланы къыбыла тогъайын джабады. Кюнбатыш джеллени агъымыны башха кесеги уа Къыбыла Американы Горн учну агъымы ат бла континентни къыйыры бла ётюб Атлантика океаннга кетеди. Шош океанны сууларыны циркуляциясында сууукъ Кромвеллни агъымы уллу орун алады, ол Къыбыла Пассат агъымны тюбю бла ш. к. 154°-дан башлаб Галлапагос айрымканлагъа дери барады[9]. Океанны кюнчыгъыш экватор кесегинде Эль-Ниньо деген джылы аз тузлу агъым къуралады, сууукъ Перу агъымны Къыбыла Американы джагъаларындан ыхтырады. Аны бла бирге баш сууланы тюбюндеги къатлагъа кислородну келиую тохтайды, ол планктонну, чабакъланы эмда аланы ашаб джашагъан къанатлыланы ёлюмлерине себеб болады, къургъакъ болуучу джагъалагъа уа кючлю джангурла келедиле, ала да суу къобуугъа чурум боладыла[10].
| Келиу | Джылгъа сууну ёлчеми минг км³ |
Джоюм | Джылгъа сууну ёлчеми минг км³ |
|---|---|---|---|
| Индий океандан Австралия — Антарктида (147° к.-ч. у.) джырыкъдан Кюнбатыш джеллени агъымы бла бирге | 5370 | Кюнбатыш джеллени агъымы бла бирге Атлантика океаннга, Дрейкни ачыкъ богъазыны юсю бла | 3470 |
| Атлантика океандан Дрейкни ачыкъ богъазы бла | 210 | Индий океаннга, Австралия — Антарктида (147° к.-ч. у.) джырыкъдан | 2019 |
| Джауумла | 260 | Индонезий тенгизлени ачыкъ богъазларыны юсю бла Индий океаннга | 67 |
| Къобанладан саркъгъан | 14 | Шимал Бузлаучу океанга Берингни ачыкъ богъазыны юсю бла | 30 |
| Джер тюбю агъым | 1 | Кюнде къуруу | 270 |
| Антарктика бузланы эриуюнден келген | 1 | ||
| Бютеулей | 5856 | Бютеулей | 5856 |
Тузлулугъу, буз къуралыу
[тюзет | къайнакъны тюзет]Эм бек тузлулукъ экватор эмда тропика зоналагъа келеди (максимум 35,5—35,6 ‰-ге дери), анда кебиу мийик, джауум да аз болады. Кюнчыгъышха сууукъ агъымла бла бирге тузлулукъ да азаяды. Джауумну да кёб болууу тузлулукъну азайтады.[9]
Шош океанны къыбыласында буз Антарктика джанындагъы зоналада къуралады, шималда уа къуру Берингни тенгизинде, Охотск эмда Япон тенгизледе болады. Къыбыла Алясканы джагъаларындан айсбергле къуралады, ала мартда-апрелде ш. к. 48—42°-на дери джетедиле. Шимал тенгизле, артыкъсыз да Берингни тенгизи, океанны шимал бёлгелеринде джюзген бузланы асламысын бередиле. Антарктика суулады пак бузланы чеги къ. к. 60—63°-на джетеди, айсбергле шималгъа узакъ кетедиле, ш. к. 45°-на дери.[9]
Суу массала
[тюзет | къайнакъны тюзет]Шош океанда юс, юс тюбюндеги, аралыкъ, терен эмда тюб сууланы айырадыла. Юс суу массаны 35—100 м къалынлыгъы барды, аны температурасы, тузлулугъу эмда къысыкълыгъы бирчаракъды. Бу суу масса океанны юсюнде джылыу ауушдуруу бла, джауумла бла кебиуню илишкиси бла эмда кючлю къатышыу бла белгиленеди. Бу шартла юс тюбюндеги суулагъа да байлмлыдыла, алай а юс сууладан азыракъ. Субтропикле бла сууукъ кенгликледе бу суу массала джыл джарымны юс суула, башха джарымда уа юс тюбюндеги суула боладыла. Бир къауум климат бёлгеледе аланы аралыкъ суула бла чеклери 220 м бла 600 м арасында болады. Юс тюбюндеги суула бек тузлудула эмда мийик къысыкълыдыла, температуралары тропикле бла субтропикледе 13—18 °C-ды, орта климат бёлгеде 6—13 °C-ды. Юс тюбюндеги суула джылы климатда тузлу юс сууланы тюбюне тюшюую бла къураладыла[9].
Орта эмда мийик кенгликлени аралыкъ суу массаларыны температурасы 3—5 °C-ды, тузлулугъу уа 33,8—34,7 ‰ болады. Тюб чеги 900—1700 м арасында болады. Терен суу массаланы къуралыуу антарктика суулада эмда Берингни тенгизинде сууугъан сууланы тюбюне тюшюую бла, сора теренде джайылыуу бла байламлыды. Тюб суу массала 2500—3000 м теренликни тюбюндедиле. Аланы температуралары гитчеди (1—2 °C) тузлулугъу да бирчады (34,6—34,7 ‰). Бу суула антарктика шельфде къураладыла. Акъыртын ала океанны тюбю бла теренликлеге джайыладыла. Башха океанны тюб сууларына кёре, Шош океанны тюб сууларында эритилген кислород азды. Терен суула бла бирге тюб суула Шош океанны суу къалынлыгъыны 75 % боладыла[9].
Флорасы бла фаунасы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Шош океанда Дуния океанны биомассасыны 50 % джыйылгъанды. Океанда джашау байды, артыкъсыз да Азия бла Австралияны джагъаларыны арасындагъы тропика эмда субтропика бёлгеледе. Анда уллу территорияла марджан рифле бла эмда мангр чырпыла бла алыныбды. Шош океанны фитопланктону бек ууакъ бир клеткалы суу ёсюмлюкледен къуралады, аланы 1300 тюрлюсю белгилиди. Ёсюмлюкню асламысы сай бёлгеледе эмда апвеллингни зоналарында джайылыбды. Океанны тюбюндеги ёсюмлюкле: 4 минг тюрлю суу ёсюмлюк бла 29 тюрлю гоккалы ёсюмлюкдюле[9].
 |
 |
 |
 |
| Сай джерде ламинарияны ёсюмлюклери. Калифорнияны джагъасы, АБШ |
Къолан кютюучючюк, Тонга айрымкан |
Тенгиз киштиклени колониясы, Аляска |
Уллу барьер рифни марджанлары, Австралия |
Шош океанны джаныуар дуниясы башха океанладан эсе 3-4 къатха байды, артыкъсыз да тропика суулада. Индонезий тенгизледе чабакъланы 2 минг тюрлюсю тюбейди, шимал тенгизледе уа къуру 300 тюрлюсю. Тропика зонада моллюскланы 6 минг тюрлюсю барды, Берингни тенгизиде уа — 200 чакълы бир. Шош океанны фаунасында буруннгу тюрлюле кёб тюбейдиле. Лосось чабакъланы 95 % да шош океанны сууларындады[9].
Экология проблемалары
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Шош океанда адамны мюлк иши аны сууларыны кирлениуюне себеб болгъанды, аны биология байлыкъларын азайтханды. Сёз ючюн, XVIII ёмюрню ахырына Берингни тенгизинде тенгиз ийнекле къурутулгъандыла. XX ёмюрню аллында тенгиз киштикле бла китлени кёб тюрлюсю къурур къоркъууда болгъандыла, бусагъатда бу джаныуарланы ёлтюрюу чекленнгенди, бир-бир къраллада уа тамамы бла джасакъланнганды. Океанда экология джанындан эм уллу къоркъуу сууланы нефть продуктла бла кирлендириудю, аны тышында ауур металла бла атом индустрияны джараусузгъа чыкъгъанлары да уллу къоркъуу бередиле. Заранлы затла агъымла бла бирге бютеу океаннга джайыладыла. Адамла джашагъан джерлени къой, Антарктиданы джагъасында джашагъан тенгиз джаныуарланы чархларында да табылгъандыла бу заранлы затла. АБШ-ны он штаты тохтаусуз кеслерини джараусузгъа чыкъгъан затларын тенгизге тёгедиле. 1980-чы джылда бу амал бла 160 000 тоннадан артыкъ джараусузгъа чыкъгъан къоратылгъанды, ол замандан бери бу санла азайгъандыла[11][12].
Шош океанны шимал кесегинде джелимден (пластмассадан) Уллу шошокеан багуш тамгъа къуралгъанды, ол Шимал-Шошокеан агъым системаны болушлугъу бла бютеу океандан багушну джыйыб, бир джерге келтиреди. Бу тамгъа Шош океанны шимал кесегини юсю бла, Калифорнияны джагъасындан 500 тенгиз миля чакълы бирден, Гавайланы къаты бла Япониягъа джетише келгенди. 2001 джылда бу багуш айрымканны массасы 3,5 млн тоннадан ауур болгъанды, майданы уа — 1 млн км² чакълы бир, ол демек, зоопланктонну массасындан алты кереге ауурду. Хар 10 джыл сайын бу багушну майданы бир къатха уллу болады[13].
24 июль 1946 джыл
1945 джылны 6-чы эмда 9-чу августунда АБШ-ны сауутлу кючлери Японияны Хиросима бла Нагасаки шахарларын ядролу сауут бла бомбалагъандыла — адам улуну тарихинде ядролу сауутну къазауатда джангыз кере хайырланыууду бу. Ёлгенлени саны Хиросимада — 90-166 минг адам, Нагасакиде да 60-80 минг адам болгъанды[14]. 1946-чы джылдан башлаб 1958-чи джылгъа дери Бикини эмда Эниветок атоллада (Маршаллны айрымканлары) АБШ ядролу сынаула бардыргъанды. Бютеулей 67 атом эмда водород бомба атылтыу болгъанды[15]. 1954 джылны 1-чи мартында, 15 мегатонналыкъ водород бомбаны суу башында сынауну заманында, атылыудан теренлиги 75 м, кенглиги 2 км болгъан кратер къуралгъанды, ядролу джууа 15 км мийикликге чыкъгъанды, диаметри да 20 км болгъанды. Эсебинде Бикини атолл джокъ болгъанды, территория — АБШ-ны тарихинде эм уллу радиация кирлениуге ие болгъанды, алайлада джашагъан адамла радиация бла таякъланнгандыла[16]. 1957—1958 джыллада Уллу Британия, Полинезияда Ноелни айрымканы бла Молден атоллда (Лайн айрымканла) 9 ядролу атылтыу этгенди. 1966—1996 джыллада Франция, Француз Полинезияны Муруроа бла Фангатауфа атолларында (Туамоту архипелаг) 193 ядролу сынау этгенди (аладан 46 атмосферада, 147 джер тюбюнде)[17].
1989 джылны 23-чю мартында Алясканы джагъасыны къатында «Эксон Вальдез» танкерде авария болгъанды, бу палахны эсебинде 260 минг баррель нефть тенгизге тёгюледи, 28 минг км² майданда нефть тамгъа къуралады. Нефть бла джагъа сызны эки минг чакълы бир километри кирленнген эди[18]. Бу авария 2010 джылны 20-чы апрелинде Мексикан богъаздагъы «Deepwater Horizon» нефть платформаны атылыууна дери тарихде эм уллу тенгиз экология палахха саналгъанды[19].
Шош океанны джагъасындагъы къралла
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Шош океанны чеклериндеги къралла (сагъат бурулгъаныча): Американы Бирлешген Штатлары, Канада, Мексиканы Бирлешген Штатлары, Гватемала, Эль-Сальвадор, Гондурас, Никарагуа, Коста-Рика, Панама, Колумбия, Эквадор, Перу, Чили, Австралия Бирлик, Индонезия, Малайзия, Сингапур, Бруней-Даруссалам, Филиппинле, Таиланд, Камбоджа, Вьетнам Социалист Республика, Къытай Халкъ Республика, Корея Республика, Корей Халкъ-Демократ Республика, Япония, Россия Федерация.
Океанны ичинде башха регионлагъа кирмеген Океанияны къурагъан айрымкан къралла эмда башха къралланы иеликлери барды:
- Меланезия: Вануату, Джангы Каледония (Франция), Папуа — Джангы Гвинея, Соломонну Айрымканлары, Фиджи;
- Микронезия: Гуам (АБШ), Кирибати, Маршаллны Айрымканлары, Науру, Палау, Шимал Мариан айрымканла (АБШ), Уэйк атолл (АБШ), Микронезияны Федератив Штатлары;
- Полинезия: Кюнчыгъыш Самоа (АБШ), Джангы Зеландия, Самоа, Тонга, Тувалу, Питкерн (Уллу Британия), Уоллис эм Футуна (Франция), Француз Полинезия (Франция).
Тинтилиуюню тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]Шош океанны тинтиу эмда хайырланыу, адам улуну джазылгъан тарихинден кёбге алгъа башланнганды. Океанда джюзерге джонкала, катамаранла эмда тюз плотла хайырланнгандыла. 1947 джылда бальса агъачдан этилген «Кон-Тики» плот норвегчи Тур Хейердалны башчылыгъы бла Шош океанны Къыбыла Американы арасындан Полинезияны айрымканларына дери джюзгенди. Къытай джонкала океанны джагъаларыны джаны бла Индий океаннга джолоучулукъ этгенлей тургъандыла.(юлгюге, 1405—1433 джыллада Чжэн Хэни джети джолоучулугъу)[20].
Абрахам Ортелий, 1589 джыл
Шош океанны кёрген биринчи европачыгъа испан конкистадор Васко Нуньес де Бальбоа саналады, ол 1513 джылда Панама боюнчукъда бир тауну башындан «шумлукъда» къыбыла джанында джайылгъан океанны сууларын кёргенди, эмда ол заманда аннга Къыбыла Океан атны бергенди. 1520 джылны къачында португал тенгизчи Фернан Магеллан Къыбыла Американы къыбыла джанындан тёгерегине айланнганды, ачыкъ богъазны ётгенден сора джангы суу кенгликлени кёргенди. Юч ай баргъан джолоучулукъда ол Филиппин айрымканлагъа джетеди, бир уллу джелге да тюбемейди, ол себебден болур, Магеллан океаннга Шош атны береди. Шош океанны биринчи деталлы картасын 1589 джыл Ортелий басмалайды[21]. 1642—1644 джыллада Тасманны башчылыгъы бла экспедиция Австралияны айры континент болгъанын ачыкълагъанды[20].
Океанны актив тинтиу XVIII ёмюрде башланады. Европаны алчы къраллары Шош океаннга илму-тинтиу экспедицияланы джибере башлайдыла, алагъа башчылыкъ этген белгили тенгиз тинтиучюле, саяхатчыла: ингилизли Джеймс Кук (Австралия бла Джангы Зеландияны тинтиу, Гавайланы ачыу), французла Луи Антуан Бугенвиль (Океанияны айрымканларын тинтиу) эмда Жан-Франсуа Лаперуз, итальянлы Алессандро Маласпина (Къыбыла эмда Шимал Америкаланы бютеу кюнбатыш джагъасыны карталарын этгенди). Океанны шимал кесегини тинтиуюнде орус тинтиучюле да юлюш къошхандыла, сёз ючюн, С. И. Дежнёв (Евразия бла Шимал Американы арасындагъы ачыкъ богъаз), В. Беринг (океанны шимал джагъаларын тинтиу) эмда А. И. Чириков (Шимал Американы шимал-кюнбатыш джагъаларын тинтиу)[22]. 1803—1864 джыллада орус тенгизчиле 45 джер джюзюн аулагъан джолоучулукъ этгендиле, аны эсебинде орус аскер флот эмда саудюгерчи флот Балтикадан Шош океаннг джолну эмда океанда талай айрымканны ачханды. 1819—1821 джыллада Ф. Ф. Беллинсгаузен бла М. П. Лазарев башчылыкъ этген джер джюзюн аулагъа экспедиция Антарктида бла Къыбыла океанны 29 айрымканын ачханды[20].
1872—1876 джыллада «Челленджер» деген ингилиз корветде биринчи илму океан экспедиция ётгенди[23], ол океанны суууну къурамыны, флорасыны эмда фаунасыны, тюбюню рельефини, грунтларыны юсюнден джангы билгиле алгъанды, океанны теренликлерини картасы къуралгъанды, терен суулада джюзген джаныуарланы биринчи коллекциясы джыйылгъанды. Шош океанны тинтиуде уллу юлюшюн «Планет» кемеде герман экспедиция (1906—1907) бла «Карнеги» (1928—1929) шхунада норвегчи Х. У. Свердруп башчылыкъ этген американ океанография экспедиция этгенди. 1949 джылда «Витязь» деген совет илму-тинтиу кеме СССР-ни Илмула Академиясыны байрагъы бла экспедиция бардыргъанды. 1979 джылгъа дери бу кеме 65 илму рейс этгенди. Аны эсебинде Шош океанны рельефинде кёб «акъ тамгъа» ариуланнганды (сёз ючюн, Мариан чунгурну теренлиги ёлчеленнгенди). Ол заманлада тинтиуле талай къралны экспедициялары бла бардырылгъанды: Уллу Британия — «Челленджер II» (1950—1952), Швеция — «Альбатрос III» (1947—1948), Дания — «Галатея» (1950—1952), ала океанны юсюнден кёб джангы билги келтиргендиле[24]. Халкъла арасы геофизика джылны (1957—1958) ичинде, халкъла арасы кючле (артыкъсыз да АБШ бла СССР) джангы тинтиуле бардыргъандыла, аны эсебинде Шош океанны джангы батиметрика эмда тенгиз навигация карталары этиледиле[25]. 1968 джылдан башлаб «Гломар Челленджер» деген американ кемеде терен суу тюбю къазыула эмда башха биология тинтиуле бардырылгъандыла[26]. 1960 джылны 23-чю январында адам биринчи эмда бусагъатха дери джангыз кере Дуния океанны эм терен джери Мариан къырыкъгъа тюшгенди. «Триест» атлы тинтиучю батискафда АБШ-ны АТК-ни лейтенантны Дон Уолш бла тинтиучю Жак Пикар тюшгендиле[27].
 |
 |
 | |
| Кон-Тики плот. 1947 джылдан фото |
Пунта-Аренасда Магелланнга эсгертме, Чили. Магеллан кесини атын джюрютген ачыкъ богъазгъа къараб турады |
«Триест» батискаф тюшюуюню аллы бла, 23 январь 1960 джыл |
СССР-ни почта маркасы, 1959 джыл. Совет илму-тинтиу кеме «Витязь» |
Экономика магъанасы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Бусагъатда Шош океанны джагъалары эмда айрымканлары бирча адамла бла хайырландырылмайдыла. Эм кёб адам джерлешген эмда индустриял джанындан хайырланнган бёлгелеге АБШ-ны джагъасы (Лос-Анджелесден Сан-Францискогъа дери), Японияны эмда Къыбыла Кореяны джагъалары саналады. Австралия бла Джангы Зеландияны джашауларында да океанны магъанасы уллуду[8].
Чабакъчылыкъ эмда тенгиз санагъатла
[тюзет | къайнакъны тюзет]Эм уллу санагъат магъанасы орта эмда тропика кенгликлени барды. Шош океанны акваториясына дунияда чабакъ тутууну 60 % келеди. Аланы ичинде лосось тукъумлу чабакъла, селдь тукъумлу, трескалыла эмда башхала. Чабакъладан сора сют ичген тенгиз джаныуарла да тутуладыла: кашалот, кит, тенгиз киштик, калан, морж, сивуч; омураусузла: крабла, креветкала, устрицала, башаякъ моллюскла. Талай тюрлю ёсюмлюк да чыгъарылады (ламинария (тенгиз къобуста), анфельция (агар-агар), филлоспадикс). Шош океанны эм кючлю тенгиз санагъат къралларына: Япония (Токио, Нагасаки, Симоносеки), Къытай (Чжоушань, Яньтай, Циндао, Далянь), Россия Федерация (Приморье, Сахалин, Камчатка), Перу, Таиланд, Индонезия, Филиппинле, Чили, Вьетнам, Къыбыла Корея, КХДР, Австралия Бирлик, Джангы Зеландия, АБШ саналадыла[28].
Улоу джоллары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Шош океанны юсю бла магъаналы тенгиз эмда хауа коммуникацияла ётедиле. Ала шошокеан бассейнни къралларын бир-бирлери бла байлайдыла, эмда башха къраллагъа транзит джол боладыла. Магъаналы океан джолла Канада бла АБШ-дан Тайвангъа барады. Шош океанны эм баш кеме ётген ачыкъ богъазлары: Берингни ачыкъ богъазы, Татар ачыкъ богъаз, Лаперузну ачыкъ богъазы, Корей, Тайвань, Сингапур, Малакка, Сангар ачыкъ богъазла, Бассны ачыкъ богъазы, Торресни ачыкъ богъазы, Кукну ачыкъ богъазы, Магелланны ачыкъ богъазы. Шош океанны Атлантика океан бла Панама канал байлайды[20]. Уллу портла: Владивосток, Находка, Восточный, Ванино (Россияда), Кобе—Осака, Токио—Иокогама, Нагоя (Японияда), Шанхай , Сянган (Къытайда), Сингапур (Сингапурда), Сидней , Ньюкасл (Австралияда), Окленд (Джангы Зеландияда), Ванкувер (Канадада), Сан-Франциско, Лос-Анджелес , Лонг-Бич (АБШ-да), Уаско (Чилиде). Шош океанны бассейнинде кёб орта эмда ууакъ порт барды[8][20].
Шош океанны юсю бла хауа джюк ташыу да уллу магъананы тутады. Океанны юсю бла биринчи дайым авиарейс 1936 джыл Сан-Франциско (АБШ) — Гонолулу (Гавай айрымканла) — Манила (Филиппинле) маршрут бла этилгенди. Бусагъатда маршрутланы асламысы Шош океанны шимал эмда ара зоналарыны башы бла барады. Айрымканланы арасында ич авиаджолла да уллу магъананы джюрютедиле. 1902 джыл Уллу Британия океанны тюбю бла биринчи суу тюбю телеграф кабелни тартханды (узунлугъу — 12,55 минг км), ол Фаннинг эмда Фиджи айрымканланы юсю бла барыб Канаданы, Джангы Зеландияны, Австралияны байлагъанды[28].
 |
 |
 |
 |
| Кобе порт, Япония | Мельбурнну портунда MV Steve Irwin тенгиз кеме, Австралия | Филиппинледе паром | Пасханы айрымканыны аэропортунда LAN Airlines компанияны самолету |
Джараулу къазыу къайнакълары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Шош океанны тюбю тюрлю-тюрлю минералладан байды. Къытайны, Индонезияны, Малайзияны, Японияны, АБШ-ны, Эквадорну, Австралияны шельфлеринде нефть бла табигъат газ чыгъарадыла. Бусагъатда санамлагъа кёре Шош океанны гёзенлеринде Дуния океанны табигъат байлыкъларыны 40 % барды.
Рекреацион къайнакълары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Шош океанны рекреация къайнакълары бек байды. Дуния турист организацияни билгилерине кёре, XX ёмюрню ахырына Кюнчыгъыш Азия бла Шошокеан регионда халкъла арасы турист джолоучу болгъанланы 16 % солугъанды. Баш солуу зонала: Гавай айрымканла, Полинезия бла Микронезияны айрымканлары, Австралияны кюнчыгъыш джагъасы, Бохай богъаз бла Хайнань айрымкан Къытайда[29]. Эм кёб турист джюрюген къралла: Къытай (55 миллион джылгъа), Малайзия (24 миллион), Гонконг (20 миллион), Таиланд (16 миллион), Макао (12 миллион), Сингапур (9 миллион), Къыбыла Корея (9 миллион), Япония (9 миллион), Индонезия (7 миллион), Австралия (6 миллион), Тайвань (6 миллион), Вьетнам (5 миллион), Филиппинле (4 миллион), Джангы Зеландия (3 миллион), Камбоджа (2 миллион), Гуам (1 миллион); Шимал эмда Къыбыла Американы джагъа къраллары: АБШ (60 миллион), Мексика (22 миллион), Канада (16 миллион), Чили (3 миллион), Колумбия (2 миллион), Коста-Рика (2 миллион), Перу (2 миллион), Панама (1 миллион), Гватемала (1 миллион), Сальвадор (1 миллион), Эквадор (1 миллион)[30].
Къайнакъла:
|
 Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Шош океан.
|
