Portal:Dîrok

Portalên Wîkîpediya: Dîn • Dîrok • Erdnîgarî • Huner • Jînenîgarî • Matematîk • Teknolojî • Zanist

Portala Dîrokê

Dîrok an jî tarîx lêkolîna zanistî ya zemanê berê ye ku bûyerên berê li gorî konteksta kronolojiyê û çavkaniyan bi sedem û netîceyên xwe bi awayekî rexneyî tên nirxandin. Pisporên dîrokê dîroknas (dîrokzan, dîrokvan) in. Dîroknas di lêkolîna zemanê berê de çavkaniyên tarîxî yên wekî belgeyên nivîskî, tecribeyên devkî, nîşanên xwezayî û objeyên maddî wekî berhemên hunerî bi kar tînin.

Dîroknas bi riya vegotinan hewl didin ku zemanê berê fêm bikin û pêşkêş bikin. Bi gelemperî li ser kîjan vegotin bûyerekê herî baş rave dike û li ser muhîmiya sedem û netîceyên wan yên cuda nîqaş dikin.

Herodot, dîroknasekî yewnan ê sedsala 5an, di nav tradisyona rojavayê de wek "bavê tarîxê" tê nasîn, tevî ku carinan jê re "bavê derewan" jî hatibe gotin. Li gel Tûkûdîdesî, wî bingehên lêkolîna tarîxa mirovahiyê ya modern damezrand. (Gotarê bixwînê...)

Gotarên din bîne (rojane bike)

biguhêre

Gotarên dîrokê yekî din nîşan bide

Image 1
Grevên birçîbûnê yên kurdan, ew grev û rojî bûn ku berê di destpêka salên 80î de li girtîgehên Tirkiyeyê bi girtiyên siyasî yên kurd re dest pê kirine ji bo maf û rûmeta xwe. Îro jî di vê demê û salê de, greva birçîbûnê û rojiya mirinê, ji bo maf, rûmet û statûya gelê kurd e. (Gotarê bixwîne...)
Image 2
Yosîf Stalîn (bi gurcî: იოსებ სტალინი, Îoseb Stalînî; bi rûsî: Иосиф Сталин, Yosîf Stalîn; jdb. 6ê kanûna pêşîn a 1878 li Gorî, Gurcistan - m. 5ê adarê 1953an li Kunzewo ber Mosko), duyem sekreterê giştî yê Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst (YKSS) û yek ji ramyar û îdeologê navdar ê sedsala 20em bû. Wî di destpêkê de welat wekî beşeke ji serokatiyeke kolektîv bi rêve bir, dû re desthilatdariya xwe xurt kir û di salên 1930an de bûye dîktator. Ji aliyê îdeolojîk ve bi şiroveya Lenînîst a Marksîzmê ve girêdayî bû, wî van ramanan wekî Marksîzm-Lenînîzm resmî kir, lê ji polîtîkayên xwe re Stalînîzm tê gotin. Ew bi navê xwe yê gurcî ku Yosîf Visaryonovîç Dzê Jugaşvîlî (bi gurcî: იოსებ ბესარიონის ძე სტალინი) bû, berî ku ew bi rûsî biguherîne Yosîf Stalîn. (Gotarê bixwîne...)
Image 3
Perestgeha Aştiyê li Romayê

Perestgehê Aştiyê (bi latînî: Templum Pacis), herwisa bi navê Forûma Vespasiani (bi latînî: Forum Vespasiani) tê nasîn, perestgeheke kevnar a Romayê ye. Perestgeh di sala 71ê piştî zayînê de li Romayê ji aliyê împerator Vespasiani ve hate avakirin. Sedema avakirina vê forûmê rûmetdarkirina xwedawenda aştiyê ya Romayê ya bi navê Paks (Aştî) bû. (Gotarê bixwîne...)
Image 4
Spartakûs (bi latînî: Spartacus; bi yewnaniya kevn: Σπάρτακος, Spártakos, lat. Spártakos; jdb. 109ê berî zayînê – m. 71ê berî zayînê), gladyator û serdarê koleyan bû ku berî zayînê li Romayê bi koleyan re li dijî komara Romayê serhildan pêk anî. (Gotarê bixwîne...)
Image 5
Ebdullah Cewdetê Daskûzayî, Ebdullah Cewdet (navê fermî yê bi tirkî Abdullah Cevdet Karlıdağ) (jdb. 9ê îlonê 1869 li Arabkîr, Meledî, Bakurê Kurdistanê − m. 29ê çiriya paşîn 1932 li Stembol, Tirkiye), bijîşk, rewşenbîr, helbestvan û siyasetmedarekî kurd bû. Demekê tevlî nava refên contirkan bûye, di tevahiya jiyana xwe de poşmaniya xwe aniye ziman. (Gotarê bixwîne...)
Image 6
Dere medresê, Mêrdîn

Medreseya Qasimiye, cihekî dîrokî û kevnare li Mêrdînê ye.
Medreseya Qasimiye di wexte aqoyûniyan de Qasim ibn Cîhangîr ve hatiye avakirin. (Gotarê bixwîne...)
Image 7
Çemên Dîcle û Firat

Mezopotamya (bi yewnaniya kevn: Μεσοποταμία, lat. Mesopotamía), welatekî dîrokî ye ku rûerda wî di nav beşên Asyaya Rojavayî û Rojhilata Navîn a îro de û di nav pergala çemên Dîcle û Firatê de, li beşa bakurê Heyva Biadan e. Mezopotamya bi zimanê yewnanî tê wateyê nav du çeman. Navê Mezopotamya bi zimanê farisî Miyanrudan û bi zimanê aramî (suryanî) Beth Nahrin e. Kurdistan jî li bakûrê Mezopotamyayê ye.

Di dîrokê de li Mezopotamyayê ya kevn împeratoriyên Sumer, Akad, Babîl, Asûran û Îranan hebûn. Mezopotamya çavkaniya olên herî mezin di cîhanê de ye. (Gotarê bixwîne...)
Image 8

Împeratoriya Sasanî (bi farisî: ساسانیان, Sasaniyan), împeratoriya çarê ji desthilatên xurtên îranî berî hatina Îslamê bo Baniya Îranê ye, ko ji sala 226ê heta 651ê desthilatdar bûne.
Şahanşah Şepûr I împerator Romê Valerianus di şer de girt

Erdeşîrê Yekê piştî şkandina şahanşah Artabanê Çarê, şahê Partiyan anko Eşkaniyan împeratoriya Sasaniyan damezirand. Şahanşahê dûmahî yê ji vê împeratoriyê Êzidegirê Sêyê bû ko piştî 14 salên şer û pevçûnan digel leşkerên Îslamê şkest. Ew revî û li Mervê bi destê aşevanekî hat kuştin. (Gotarê bixwîne...)
Image 9
Tarîxî meşahirî kurd (navê esasî: تاريخ مشاعر كرد, Tarikhi mesha'iri kurd), pirtûka Baba Merdûxê Rûhanî a biyografiyê ye.

Baba Merdûxê Rûhanî di vê berhemê de jiyana alim, wêjevan û zanyarên kurd nivîsiye. (Gotarê bixwîne...)
Image 10
Hegîr-Nuna (an jî Gangîr), Xwûdayake jin ku di mîtolojiya sûmerîyan de dijî ya. Hengîr-Nuna, yek ji wan heft keçên Bau ya. Ji Lagaşê tê naskirin. (Gotarê bixwîne...)
Image 11
Lahmu, weke yekî bi Pirç û parastvan û baş tê ziman. Zaroya Tîamat û Apsu ya. Bi Lahamu re bûya. Lahamu, dayika Anşar û Kîşar a. Lahmu, di hanîna wî ya ser ziman ya di kêvalbaran de weke yekî bi Reh a.

Tê ser ziman ku Lahmu, li Erîdû parastgaha Enkî û Abzu diparêzê. Bi wan re tê ser ziman ku Azman "bav" a û ard jî "dê" ya. Anşar, bav û kîşar jî dayikê têna ser ziman. Lê di dema ku Lahmu tê ser ziman de, Ga weke sembolaka bi wî re tê ser ziman jê tê xûyakirin. Ga, weke ku tê zanîn, bavê Îştar, di dema ku dibe xwûdayê serek, yê wî ya û Îştar, di destana Gilgamêş de, wî ji bavê xwe dixwezê ku ji bo ku bide hêrîşkirin li ser Gilgamêş û Enkîdû
Rolyefa Lahmu,di British Museum (en) de
(Gotarê bixwîne...)
Image 12
Guhertîna xakên Rûmê di dîrokê de

Împeratoriya Bîzansê (bi yewnaniya kevn: Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων, lat. Basileía tōn Rōmaíōn) an jî Împeratoriya Romayê ya Rojhelat an Serdema Bîzansê berdewamiya Împeratoriya Romê bû ku navenda wê li bajarê Konstantînopolîs bû di dema Antîka Dereng û Serdema Navînde. Nîvê rojhilatê împeratoriyê ji şert û mercên ku bû sedema hilweşîna Rojava di sedsala 5an a zayînê de rizgar bû, û heya ketina Konstantînopolîsê ji bo Împeratoriya Osmanî di sala 1453an de hebûna xwe domand. Hêzên aborî, çandî û leşkerî li cîhana Deryaya Navîn. Têgîna "Împeratoriya Bîzansê" tenê piştî hilweşîna împeratoriyê hate çêkirin; hemwelatiyên wê siyasetê wekî "Împeratoriya Romayê" û ji xwe re "Romî" bi nav dikirin.

Serdema Bîzansê di serdema Antîka Dereng (en) de dest pê dike. Paytexta Romaya rojhilat, Konstantînopolîs (Stembol), bû bajarê herî mezin ê Deryaya Navîn. Di sedsala 5-an de, Barbaran împeratoriya Romê ya rojava, di nav de paytexta Roma bixwe, dagir kirin. Konstantînopolîs bû paytexta Împeratoriya Romê berî dawiya sedsala 5-an. Li rojavayê împeratoriyê êdî împerator tune bûn. Împeratorên Romê ji Konstantînopolîs hukumdariya împeratoriyê domandin. Konstantînopolîs jî paytext dimîne dema ku artêşa Iustinianusê Mezin Roma vegirt. Di sedsala 7-an de, misilmanan du ji sê paran împeratoriya Romayê bi dest xistin: Filistîn, Şam, û Misir. Serdema di navbera serketinên misilmanan û Sefera Xaçperestan a çarem de wekî "Serdema Bîzansê ya Navîn" tê zanîn. (Gotarê bixwîne...)
Image 13
Şoreşa Îlonê ji wê serhildana kurdan ra dihêt gotin ko di 11ê îlona sala 1961ê de bi rêberî ya Mela Mistefa yê Barzanî li Kurdistana Başûr dijberî hukmeta Îraqê bi awayekê çekdarane destpêbû û li roja adara sala 1974ê piştî Rêkkevtina Elcezayîrê bi dûmahî hat.

Piştî kûdetaya 14ê tîrmeha 1958ê bi seroktiya Evdilkerîm Qasimî û vegeryana Barzanî ji Yekîtiya Komarên Sosyalîstên Sovyetî, têkhiliyên navbera kurdan û hikûmeta Bexdayê gelek baş bûn. Hikûmetê wekî qehremanekê neteweyî pşrgîniya Mela Mistafyî kir. Bi awayekê fermî pêzanîn bi pêkkatina Komara Îraqê ji du neteweyên kurd û ereb hat kirin. (Gotarê bixwîne...)
Image 14
Gelek cihên dîrokî yên Amedê hene: (Gotarê bixwîne...)
Image 15
Girê Mozan, ji aliyê bakur de

Girê Mozan, cihê bajarê Urkeş ya huriyan, şûnwarekî dîrokî û arkeolojîk yî girîng e ko dikeve Rojavaya Kurdistanê, li Sûriyê. (Gotarê bixwîne...)

Zêdetir gotar

biguhêre

Wêneyên bijartî

Image 1Îhsan Nûrî Paşa û jina wî Yaşar Xanim
Dîmenekê çandinî ya xelkê Misirê.
Image 3Wênenîgariyeke Pirtûkxaneya Îskenderiyê
Image 4Şerê cîhanî yê yekem

biguhêre

Di dîrokê de îro

Bûyer

1386 – Tîmûrleng bi hêzên xwe re bajarê Tibîlîsî dagir kir.
1789 – Karolînaya Bakur, bû 12^emîn dewleta DYAyê.
1877 – Thomas Edison, da zanîn ku wî fonograf îcat kiriye.
1918 – Ala Estonyayê ji aliyê çalakvanên pêş-serxwebûnê ve hate bikaranîn û weke ala fermî ya Estonyayê hate pejirandin.
1979 – Konsolxaneya DYA'yê ya li Îslamabadê, rastî êrîşê hat û hate şewitandin. Di encamê de çar kes mirin.
1980 – Li Las Vegas-Nevadayê di otelekê de şewat derket. Di encamê de 87 mirin û 650 kes brîndar bû.
2002 – Li kombûna Pragê ya NATOyê de bangewaziya tevlîbûna rêxistinê li Lîtvanya, Letonya, Estonya, Bulgaristan, Romanya, Slovakya û Slovenyayê hate kirin.