Silikon
 | |
 | |
| Ensampel a |
Elven gymyk, polter helosk, lithophile  |
|---|---|
| Klass |
govetelek |
| Furvell gymyk |
Si |
| Dydhyas diskudhans |
1823 |
| Niver atomek |
14 |
| Aray an elektrons |
1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p², [Ne] 3s² 3p² |
| Elektronegedhegedh |
1.9 |
| Studh oksidyans |
−4, −3, −2, −1, 1, 2, 3, 4 |
| Rann a |
period 3, bagas 14 |
 Restrennow kelmys war Gemmyn Wikimedia | |
Elven gymyk niver 14 y'n Vosen Beriodek yw silikon. Y furvell gymyk yw Si. An hanow a dheu dhyworth an ger Latin silex, ow styrya kelester. Usys veu silika avel kelesterow dhe wul an toulys kynsa. Essensek dhe nebes eghennow kepar ha diatomow ha spongow yw silikon avel silikon dioksid po silika (SiO2). Gwrys yw aga hesweythow dhyworth silika. Gwirhaval yw y vos essensek dhe dus ynwedh. Nyns yw silikon ha'y gesstoffow gwenonek. Y'n gwettha prys, mars yw anellys perthyglow munys a silika y'n skevens, i a wra kawsya silikosis. Arwodhow yw anellans ronk, pasa ha fyllel anella. Kemmyn o an dises yn-mysk tus val asbestos, oberoryon lesterva ha gweythvaow fronnow kerri neb a wre usya asbestos. Usys yw an kesstoff silikon dhe wul ympyansow bronn.
Yn 1800 Syr Humphrey Davy a leveris silika dhe vos kesstoff, nyns elven avel leveris Lavoisier. Mes ny yllis digelmi an elven gans elektrolysans. Diskudhys veu silikon gans Jöns Jacob Berzelius (1779-1848) yn Stockholm yn 1824. Kevys yw silikon yn lies furv dres an Norvys. Pals yw tewes avel pennfenten silika. Balweyth re beu kowlwrys rag monow silikon avel talk (yn Ostri, Itali hag Eynda), ha mika (yn Kanada, an Statys Unys ha Brasil). Yth yw furvow erel silika mar danow i bos pur gostek, rag ensampel opal hag amethyst.
An diwysyans drehevel a wra kregi war dewes ha lim (kalciom silikat), ha gul gweder ynwedh. Silikon fest pur yw usys yn korrasklos rag jynnow amontya. Karborundum (silikon karbid - SiC) yw ogas dhe galetter adamant, hag usys yw avel daffar eskravus.
Gwrys yw kroghen an Norvys gans lies moon silikon kepar ha men growan. Poos atomek silikon yw 28.09, y boynt teudhi yw 1410°C ha'y boynt bryjyon yw 2355°C. Y dhosedh yw 2.3kg an liter. Hanter-alkan yw silikon. Glas-loos yw y wrysow gans lenter metelyek.
Mirva
[golegi | pennfenten]-
Kesweyth silika diatom -
Jöns Jacob Berzelius -
Korrasklos -
An Keuswask yn Kernow, gwrys a ven growan -
Amethyst -
Bool kelester a'n Oos Neolithik
