Сандаве тили
Санда́ве (Kisandawe, Sandaui, Sandaweeki, Sandawe, Sandawi, Sandwe)
— сандаве элинин эне тили. Танзаниянын Додома провинциясынын Кондоа районунда (Бубу жана Мпонде дарыяларынын ортосунда) таралган.
Сүйлөгөндөрдүн саны 40 миң адам (2000ж.).
| Расмий аталышы: |
Санда́ве |
|---|---|
| Өлкөлөр: | |
| Аймактар: |
Кондоа району, Додома аймагы |
| Колдонгондордун жалпы саны: |
40 000 |
| Статусу: |
туруктуу |
| Классификациясы | |
| Түрмөгү: |
Африка тилдери |
| Жазылышы: | |
| Тилдер коду | |
| ГОСТ 7.75–97: |
сад 580 |
| ISO 639-1: |
— |
| ISO 639-2: | |
| ISO 639-3: | |
Диалектилер
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Сандаве тили чыгыш жана батыш диалектилерине ээ.
Колдонуу
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Тилди бардык курактык топтор колдонушат. Тил күнүмдүк үй-бүлөлүк жашоодо колдонулат. Бирок мектептерде тил окутулбайт.
Классификация
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Изоляцияланган тил. Бирок тилде чыкылдаган үнсүздөр (кликстер) болгондуктан, койсан тилдерине шарттуу түрдө киргизилген. Чыкылдатуунун 3 негизи бар: денталдык, альвеолярдык, латералдык. Чыкылдаган фонемалары мүмкүн жалпысынан койсан тилдерине мүнөздүү болбогон башталгыч жана орто позицияларда жолугушуу.
Лингвистикалык мүнөздөмө
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Лингвистикалык мүнөздөмөгө ылайык, тил агглютинативдик жана тоналдык деп эсептелет.
Грамматика
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Зат атточ
Зат атооч жынысын (эркек, аялдык жана нейтралдуу) жана санын (жекелик жана көптүк) көрсөткөн тамыр жана суффикстерди камтыйт.
Сын атооч
Сандаведе сөздүн өзгөчө бөлүгү катары сын атоочтор жок. Атайын этиш конструкциялары алардын функциясын өзүнө алат
Ат атооч
Ат атоочтор жеке сөз катары да, сөздүн башка бөлүктөрүндө атайын суффикс катары да болушу мүмкүн. Мисалы, "мен" ат атоочуна tsi сөз туура келет жана суффикс -és. Жеке ат атооч суффикстер:
1 жекелик сан: -és — мен
2 жекелик сан: -i — сен
3 жекелик сан, эркек роду: -à
— ал
3 жекелик сан, аял роду: -sà — ал
1 көптүк сан: -wà
— биз
2 көптүк сан: -è — силер
3 көптүк сан: -ʔà — алар
Синтаксис
Негизги сөз тартиби — SOV (ээ—тике толуктооч—баяндооч). Бирок, сүйлөмдөгү сөз тартиби бир нече "субъектти аныктоо стратегиясынын" болушунан улам өтө ийкемдүү. Жөнөкөй сүйлөмдүн мисалы (орточо тон белгиленбейт):
úte-s kx’aré-és hàʔ!à
кечээ—мен бала—мен чакырдым
"Кечээ мен бир баланы чакырдым".
Лексика
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Сөздөрдүн мисалы:
мен — ɕi
сен — ha=pu
биз — s̚uŋ
эмне — ho-ɕo
ким — hoне-cˀe
бир — cˀexe
эки — ki(-)so
куш — tʰui
ит — kákà
бак — tʰé
жалбырак — ǀá
эт — ǀ̃ĩ
жумуртка — dḭʔa
мүйүз — ƛáná
куйрук — cˀoa
баш — ɕé
чач — cˀê
көз — ǀóé
кулак — kéké
мурун — ǀ̃atʰi
тиш — !ˀakʰa(ŋ)
тил — !ʰe(ŋ)
ооз — !̃ũ
кол — ƛˀũ
тырмак — cˀwáʔá
бут — ǁʰàtá
жүрөк — ʒigida
кан — ǁˀekˀa
сөөк — !ì
ичүү — cˀé
тамактануу — manɕʰa
угуу — kʰéʔé
өлүү — ƛá-
өлтүрүү — kˀoe
күн — ǁˀakasu
ай — !a-biso
жылдыз — ǀ̃owã
суу — cˀa
жаан — ƛˀoa
таш — di(ŋ)
түтүн — cˀukˀa
от — ǁˀĩ
кара — kˀaŋkˀara
түн — tue
жаңы — ǁae
кургак — ǀ̃iŋ-
ысым — ǁoa
Лексикасында банту жана кушит тилдеринен кирген сөздөр көп.
Жазуусу
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Жазуу латын алфавитинин негизинде түзүлгөн. Танзанияда тилди окуу жана жазуу үчүн өтө татаал деп эсептешет.