Oekraïens
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Oekraïens is 'n Oos-Slavische taol die in de Oekraïne en in Oekraïense emigrantegemeinsjappe door zoeget 44 mieljoen lui weurt gesproke. Ze is ingste verwant aon 't Roetheens (Rusyn), wat ouch wel es e dialek devaan weurt gezeen, en ouch bès wel ing aon 't Wit-Russisch en Russisch.
De taol is in bekaans gans 't land inheims, meh steit neet euveral eve sterk. 't Ooste is hendeg gerussificeerd; zeker in 't Donbassin, boe väöl etnische Russe woene, is 't Russisch de veurnaomste umgaankstaol. Ouch in 't zuie vaan 't land is dat in zekere zin zoe, veural in groeter stei wie Odessa en op de Krim, boe 't Oekraïens vaanajds al neet de insegste taol waor. In 't noorde, midde en zeker 't weste - wat tot 1945 neet bij Rusland of de Sovjet-Unie hoort - weurt de taol algemein gesproke. Oekraïense dialekte weure wijer nog door 'n minderheid gesproke in 't Russisch grensgebeed, meh dao heet de standaardtaol geine status.
In de tsaretied woort 't Oekraïens wieneg opgesjreve. Mèt de instèlling vaan de Sovjet-Unie woort 't Oekraïens de officieel taol vaan de Oekraïense SSR, al woort in de praktijk dèks Russisch gebruuk. De maot boe-in de taol kós bleuje sjogkelde; soms waor de regering tollerant tege etnische taole, meh veural in d'n tied vaan Stalin woort de bevolking mèt hel hand gerussificeerd. Nao de oonaofhenkelekheid vaan 't land in 1991 steeg 't prestiesj enorm, al bleef 't hendeg in concurrentie mèt 't Russisch. De Russischen inval vaan 2022 zörgde veur 'n sterke opleving vaan 't gebruuk te koste vaan 't Russisch, zoewie veur 'n explosie vaan 't aontal boetelenders wat de taol wouw liere.[1]
Relaties mèt de zöstertaole
't Oekraïens kinmerk ziech door 'n aontal subtiel versjèlle, boemèt 't vaan zoewel 't Russisch es 't Wit-Russisch versjèlt. 't Steit korter bij die lèste taol; de paar gevalle boe 't Oekraïens wel mèt 't Russisch meh neet mèt 't Wit-Russisch mètdeit zien veural Wit-Russische vernuiinge. Dèks ouch steit 't Oekraïens korter bij Russische dialekte es bij 't Standaardrussisch. Dat gelt veural veur de Zuid-Russische.
Veur die versjèlle zien diverse oerzake. Ierstens ligk de Oekraïne korter bij 't centrum vaan de Slavische taole. Diverse algemein veraanderinge die oet 't zuie kaome zien in 't Russisch neet of pas väöl later doorgeveurd. Twiedens heet e groet deil vaan 't land, zjus wie Wit-Rusland, iewe oonder Poolse dominantie gestande. 't Pools heet naovenant de taol beïnvleujd wie dat bij 't Russisch neet is gebeurd. 't Russisch, veural de Russische standaardtaol, stoont daan weer väöl laanger oonder Kèrkslavischen invlood. Tot slot heet de taol ziech verzat tege sommege Russische vernuiinge die 't Wit-Russisch - korter bij de groete Russische cultuurcentra - wel heet mètgepak, en zelf veraanderinge doorgeveurd boevaan 't Russisch en Wit-Russisch versjoend zien gebleve.
Vaan 't Russisch versjèlt 't Oekraïens
- Door 't behaajd vaan de cluster šč dee in 't Russisch (boete gans formeel of awwerwèts Standaardrussisch) is versumpeld tot /ɕ/.
- Doortot de в aon 't woordind ouch nog stumhöbbend weurt oetgesproke (dit is ouch in 't Zuid-Russisch en hei en dao in 't Noord-Russisch; in 't Wit-Russisch is dit zelfs 'n dujeleke [w]).
- Door 'n neiging um de /f/ es [x] oet te spreke (ouch in 't Zuid-Russisch)
- Door 'n neiging tot prothetische в (Standaardrussisch allein in восемь vosem’ 'ach', wel in de zuieleke dialekte)
- Doortot de Oerslavische *g geine plosief [g] is gewore. In 't Oekraïens is dit 'n /ɦ/, in 't Wit-Russisch is de oersprunkeleke /ɣ/ gebleve, in 't Zuid-Russisch koume de lèste twie allebei veur.
- Doortot labiaole aon 't woordind neet mie zaach kinne zien (ouch dat is in 't Zuid-Russisch zoe).
- Door 't behaajd vaan de vocatief (kump ouch in 't Noord-Russisch nog veur)
- Umtot bij de werkwoordsverveuging de vörm veur daarde persoen inkelvoud en miervoud op /tʲ/ indege in plaots vaan op /t/: ду́мають doemajoet’ tegeneuver Russisch ду́мают doemajoet 'zij dinke' (oetgaank is ouch in 't Zuid-Russisch /tʲ/).
- Bij e-stamme verdwijnt d'n oetgaank veur de daarde persoen inkelvoud gans.
- De verleien tied mannelek inkelvoud indeg op -v (-в) in plaots vaan -l (-л). (Umtot de Slavische hel l al hendeg dik is, kin me dit ouch wel hei en dao in Rusland hure.)
- Umtot de twiede Slavische palatalisatie productief is bij verboge vörm. Oet рука́ roeka 'hand' weurt in de locatief руці́ roetsi, dewijl dat in 't Russisch руке́ roeke is.
Vaan 't Wit-Russisch versjèlt 't Oekraïens
- Umtot de zaachte dentaole /tʲ/ en /dʲ/ neet tot affricaote zien gewore.
- Door 't hawwe, entans deils, vaan de zaachte /rʲ/.
Vaan 't Russisch en Wit-Russisch versjèlt 't Oekraïens
- Umtot 't gein akanje (reductie vaan de o) kint: in neet-beklemtoende syllabe weurt de o oetgesproke. (Dit is ouch zoe in 't Noord-Russisch, en vreuger in de Russische standaardtaol)
- In beklemtoende, meh geslote syllabe veraandert de o in 'n i: me zuut dat in stadsnaome wie Lviv en Charkiv, die in 't Russisch Lvov resp. Charkov heite.
- Umtot consonante veur 'n e en i zoewel hel es zaach kinne zien (in 't Russisch en Wit-Russisch zien ze ummer zaach, d.w.z. gepalataliseerd, boete de paar consonante die geine zaachte variant höbbe, en aofgezien vaan recinte lienwäörd); de lètters Е en І make tot de consonant deveur hel is dewijl Є en Ї nao zaachte lètters weure gebruuk.
- Door 't sameveuge vaan de Oerslavische *i en *y tot /ɪ/ (gesjreve и; in dialekte weure ze soms wel oeterein gehawwe)
- Door 't veraandere vaan de Oerslavische *ě (jat) in i (Russisch en Wit-Russisch allebei (j)e).
- Door de oetspraok vaan de Oerslavische *č, gesjreve ч, es /t͡ʃ/. In 't Russisch is dit /t͡ɕ/ (veur in de moond), in 't Wit-Russisch /t͡ʂ/ (zoe wied meugelek nao achter mèt de tong); in eus oere is dit veural 'n accintversjèl.
Dialekte
't Oekraïens vèlt oeterein in diverse dialekte. Me kin ze in drei hoofgróppe verdeile.
De Noordeleke gróp, ouch wel Polesisch geneump, begint direk noordelek vaan Kiev. Dees dialekte zien rillatief ing verwant aon 't Wit-Russisch. Me maak versjèl tössen Oos-Polesisch, Midde-Polesisch en Wes-Polesisch. Dat lèste dialek weurt ouch in Wit-Rusland gesproke (en naovenant in e stökske Pools grensgebeed); sommege zien begós dat dialek aon dee kant vaan de grens te cultivere.
De Westeleke gróp is intern divers. Vaan alle soorte Oekraïens is dit 't minste bereurd door 't Russisch, dewijl ziech d'n invlood vaan 't Pools (en ouch Duits, Hongaars en Slowaaks) sterker deit veule. Ouch heet 't sommege innovaties euvergeslage die me aanders es 'typisch Oekraïens' zuut, wie 't samevalle vaan de aw *i en *y (zuug bove). De westelekste dialekte, die ouch in Pole, Slowakije en aander aonligkende len weure gesproke, weure oonder de naom 'Roetheens' of 'Rusyn' wel es apaarte dialekte gezeen.
De Oosteleke gróp is minder verdeild. Ze umvat 't Midde-Dnjeprs, boe de Oekraïense standaardtaol op gebaseerd is, en nog get dialekte oet de steppes vaan 't ooste. Väöl vaan die dialekte moten 't in euzen tied aoflègke tegen 't Russisch (zuug bove). Aon d'n aandere kant gief 't ouch in Rusland Oekraïens-sprekende gemeinsjappe. Dit zien naozaote vaan de Kozakke die 't zuie vaan Rusland veur de tsaar inliefde en koloniseerde. Zoe'n dialekte zien wie me kin begriepe hendeg door 't Russisch beïnvleujd, wat dao al iewe dominant is.
Mèt 't Wit-Russisch heet 't Oekraïens e dialekcontinuüm, mèt 't Russisch evels neet (hoegoet gans in 't noorde, bij 't Polesisch taolgebeed). Dat lèste kump umtot 't zuie vaan Rusland oersprunkelek neet Slavischtaoleg waor. De Oekraïners en Russe die dit gebeed koloniseerde brachte hun eige dialekte (Oos-Oekraïens en Zuid-Russisch) vaan örges aanders mèt.