Carboon

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Heëlesj. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

'n Vuursjtèlling va e carbonisje sjteenkoalezómp.

't Carboon is inne geologisje tiedpèrk die óngerdeel oetmakd va de era Paleozoïcum. De periode löp va 359,2 ± 0,4 bis 299,0 ± 0,2 meljoen joar geleje. 't devoon geet vuuraaf en d'r tiedpèrk woeëd ópgevolgd durch 't Perm. Tiedes 't carboon koam in ind aa 't vörme va 't superkontinen Pangea. D'r naam carboon is aaf te leie va carbon, litterlig (sjteen)koal. Kinmarkend woar de rilletief hoeëge zieëspieëgel, e hoeëg O²-gehalte en werme tempereture. Groeëte deler va Europa woare bedek mit sub-tropisje zömper. Wermte, vöch en vöal O² bevörderte sjnel plentegreuj. 't Gevólg va dees klimakinmerke woar dat 't CO²-gehalte óch hoeëger woar. Middelgebirgde die ieëder óntsjtónge (beivuurbild i 't Pruusj) woare toen lank en aa de köste koam 't verveningsprocès óp gang. Aa dees rank vink me beivuurbild va Kales i Noard-Frankriek bis de Oekraïne zölke koalegebeder. Hei vink óch de winning va broenkoale en sjteenkoale plaatsj. Zoeë vink me óch industrie en aw miene róngelum de Noard-Franzuësisje sjtad Lille en Luuk. In de Hoeëge Kempe woeëd sjteenkoale gedólve, zoeëwie óch i de Miensjtreek tusje Kirkroa en Geleën. Doa vóng óch broenkoalwinning plaatsj, zoeë óch i 't Rheinische Braunkohlerevier tusje Nederlands-Limburg en Kölle. Oeësteliger i 't Pruusj weëd óch nag broenkoale gedólve. De mietste koalevuurrader hauw 't karboon as oersjprung.

't Zoersjtófgehalde i d'r atmosfeer woar 36% hoeëger as hütse daag. Dit zörgte vuur nüj deersoarte zoeëwie nüj amfibiesoarte, de ieësjte reptiele en zoadplenter. Mitnaam insecter woare kinmarkend, deë good gedeie in 't werme klimaat. De umvang va besjtömte gevluëgelde insecter woar flink groeëter as die va de hütse, wie de Meganeura-libel mit 'ne umvang va bis tót 71 centimeter. 't Is óch aagenoame dat sómmige va die insecter jaagde óp kleiner gewervelde. Óch de mietste amfibieë woare groeëter as de hütse, zoeëwie de super-orde labyrinthodontia, die bis twieë meter lang kóste woeëde.

I 't Geuldaal bei Ieëpe koame aafzèttinge va 't carboon aa de óppervlaak as insigste plaatsj in gans Nederlank.

Zuuch óch

Carboon (band)

Geologische tiedsjaal (Fanerozoïcum (541,0-0,0 Ma)
Cenozoïcum (66,0-0,0 Ma):	Paleogeen (66,0-23,03 Ma) ∙ Paleoceen (66,0-56,0 Ma) ∙ Eoceen (56,0-33,9 Ma) ∙ Oligoceen (33,9-23,03 Ma) ∙ Neogeen (23,03-2,588 Ma) ∙ Mioceen (23,03-5,333 Ma) ∙ Plioceen (5,333-2,588 Ma) ∙ Kwartair (2,588-0,0 Ma) ∙ Pleistoceen (2,588-0,017 Ma) ∙ Holoceen (0,017-0,0 Ma)
Mesozoïcum (252,2-66,0 Ma):	Trias (252,2-201,3 Ma) ∙ Jura (201,3-145,0 Ma) ∙ Kriet (145,0-66,0 Ma)
Paleozoïcum (541,0-252,2 Ma):	Cambrium (541,0-485,4 Ma) ∙ Ordovicium (485,4-443,4 Ma) ∙ Siluur (443,4-419,2 Ma) ∙ Devoon (419,2-358,9 Ma) ∙ Carboon (358,9-298,9 Ma)∙ Perm (298,9-252,2 Ma)