Guyana

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Guyana
Basisgegaevens
Officieel taal	Ingels
Huidsjtad	Georgetown
Sjtaotsvörm	rippubliek
Sjtaotshoof (lies)	Irfaan Ali
premier	Mark Phillips
[[{{{titelhoofregering1}}}]]	{{{naomhoofregering1}}}
[[{{{titelhoofregering2}}}]]	{{{naomhoofregering2}}}
[[{{{titelhoofregering3}}}]]	{{{naomhoofregering3}}}
Religie	{{{religie}}}
Opperflaakde – % water	214.970 km² 8,4%
Inwoeners – Deechde:	795.408 (2022) 3,502/km²
Biekómmende gegaeves
Munteinheid	Guyaansen dollar (GYD)
Tiedzaone	UTC -4
Nationale fiesdaag	23 februari
Vouksleed	Dear land of Guyana, of rivers and plains
Web | Code | Tel.	.gy | GUY | +592

Guyana (officieel de Cooperative Republic of Guyana) is e land in Zuid-Amerika, aon de Caribische Zie, grenzend aon (mèt de klok mèt, beginnend in 't ooste) Suriname, Brazilië en Venezuela. Hoofstad en groetste stad is Georgetown, aander relatief groete plaotse (>10.000 inwoeners) zien Linden, New Amsterdam en Corriverton. 't Land is relatief klein, dunbevolk, en heet 'n Caribisch-creoolse cultuur. Soms weurt mèt de Guyana's verweze nao Guyana, Suriname en Frans Guyana same; dit gebäörde veural in de koloniaolen tied, wie alledrei de gebede nog in Europees bezit waore.

Bestuurleke indeiling

Guyana is verdeild in 10 regio's, die weer wijer zien verdeild in 27 buurtraode (neighbourhood councils).

Barima-Waini Pomeroon-Supenaam Essequibo Islands-West Demerara Demerara-Mahaica Mahaica-Berbice East Berbice-Corentyne Cuyuni-Mazaruni Potaro-Siparuni Upper Takutu-Upper Essequibo Upper Demerara-Berbice

Grensgesjèlle

Door Venezuela opgeëis gebeed in greun, 't gearceerde gebeed weurt vaanoet Guyana bestuurd, meh ouch opgeëis door Suriname

't Land heet gooddeils sleipende grensgesjèlle mèt twie vaan zien naoberlen. Venezuela claimp vaanajds groete deile vaan 't weste, zoe oongeveer tot aon d'n Essequibo, of oongeveer twie daarde vaan 't land en neump dit gebeed Guayana Esequiba. Deze claim stamp nog oet koloniaol tije. Mèt Suriname had Guyana tot veur kort zoewel e gesjèl euver de ziegrens es euver de grens op 't land en in 't binnewater. 't Ierste en 't lèste woorte in 2007 opgelos: op groond vaan 't VN-zierechteverdraag woort 'n nui grens tösse de bei len getrokke. Suriname kraog de souvereiniteit euver de ganse Corantijn (tot aon de weskant dus). D'n dreihook tösse de Koetari en de Nuie Corantijn (ouch wel 't Tigri-gebeed) is evels nog ummertouw betwis: awwer verdrage, die de grens tösse de len bij de Corantijn lagte, zien neet dudelek euver welke vaan de twie revere de boveloop vaan de Corantijn moot zien. 't Gebeed weurt geregeerd door Guyana.

Fysische geografie

De Kaieteur-waterval in 't gelieknaomeg nationaol park; eine vaan de deepste watervalle op de wereld.

Guyana is mèt 214.970 km² eint vaan de kleinder len in Zuid-Amerika, meh nog ummer groeter es Wit-Rusland en e bitteke kleinder es Roemenië. 't Tropisch land ligk tösse 1 en 9 graod noorderbreidde en tösse 56 en 62 graod westerlengde. 't Hoegste punt in 't land is de Roraima mèt 2810 meter, op 't dreilandepunt mèt Venezuela en Brazilië. Deze berg maak deil oet vaan 't Pacaraimagebergde. 'nen Aandere bergkette is 't Kanukugebergde. 't Groetste deil vaan 't land is bedèk mèt tropische regebos, meh in 't zuie vint me de Rupununisavanne. 't Kösgebeed is sinds iewe oontbos; 't is dao tot 't aldergroetste deil vaan de bevolking woent.

Groetste reveer is de Essequibo, dee vaanoet Brazilië 't land binnekump en hei in de Caribische Zie struimp. Aander revere zien de Corantijn (op de grens mèt Suriname), de Takutu (op de grens mèt Brazilië, 'n zijreveer vaan de Rio Branco), de Berbice, die in New Amsterdam de zie instruimp en häöre naom mèt de streek deilt, en de Demerary, die door Georgetown kump en ouch door 'ne gelieknaomege streek löp.

Door zien Amazone-oerwoud is Guyana e land mèt 'n groete biodiversiteit. De levende natuur vaan 't land liekent väöl op die vaan beveurbeeld Brazilië. De stinkvogel of hoatzin (Opisthocomus hoazin) gelt es de nationaole vogel. Talloes aander opvallende soorte, wie versjèllende ara's en kaoimaander, d'n jaguar (Panthera onca), de reuzeotter (Pteronura brasiliensis) en de harpij (Harpia harpyja). E belaankriek nationaol park is 't Kaieteur National Park.

Cultuur en demografie

90% vaan Guyana zien 795.000 inwoeners leve in de kösstreek, die ziech tösse de 15 en 60 kilometer vaan de zie oetstrèk. 't Binneland is dunbevolk, groete deile praktisch oonbewoend.

Etnische gróppe

Door massaol arbeidsimmigratie in de negentienden en twintegsten iew zien de Indiërs intösse de groetste etnische gróp in 't land (43,5% in 2002). De Afro-Guyaneze, naokoumelinge vaan slaove mèt dèks ouch Europees blood, 30,2%. Lui vaan gemingden aofkóms make 16,7% oet, inheimse volker (Indiaone: Arawakke, Wai-Wais, Caribe etc.) zoe'n 10%. Blaanke en Chineze zien mèt väöl minder es eine percint aonwezeg. In tegestèlling tot Suriname en Frans Guyana vint me hei gein marron-populatie. De Indiaone leve door gans 't land, ouch wel kort aon de kös, de aander bevolkingsgróppe vint me bekans allein aon de kös.

Taole

Ingels is de einege officieel taol vaan 't land. De groondwèt erkint wel minderheidstaole. De nationaol taol is 't Guyaans Creoolingels. In tegestèlling tot 't Surinaams (wat ouch op 't Ingels gebaseerd is, meh neet 't Ingels meh 't Nederlands es cultuurtaol bove ziech heet) is 't Guyaans in de loup vaan de lèste iewe dudelek gedecreoliseerd en besteit e verticaol continuüm mèt 't Standaardingels. Tot veur kort gaof 't ouch twie op 't Nederlands (um perceis te zien: Ziews) gebaseerde creooltaole: 't Skepi en 't Berbicenederlands (pas in 2005 oetgestorve). 'n Aander taol vaan boete is 't Caribisch Hindoestani, 'n dialekgróp vaan 't Bhojpuri boe ouch 't Sarnami (oet Suriname en väöl gehuurd in Nederland) bij huurt.

Alle aander taole zien Indiaanse taole. Vertrooje gróppe zien de Arawakse taole (eigelek Arawaks, Wapishana en 't bekans oetgestorve Mawayana in 't zuie) en de Caribische taole (eigelek Caribisch in 't noorde, Akawaio, Pemon, Patamona en Macushi in 't weste, Wai-Wai in 't zuie), zoewie ouch 't taolisolaot Warao (in 't noorde). De in 't noorde gesproke taole Arawaks, Caribisch en Warao zien, oondaanks 't vrij groet aontal leie vaan de bijbehurende etnische gróppe, sterk trökgedroonge. Die in 't binneland hawwe ziech euver 't algemein beter, aongezeen dao geinen drök vaan en verminging mèt aander etnische gróppe en hun creoolse taol besteit.

Religie

Guyana is door zien versjèllende golve vaan immigratie e religieus divers land. 57% vaan de lui is (per 2002, lèste volkstèlling) christelek, daovaan 17 ppt. Pinkstergemeintes, 8 ppt. roems-katholiek, 7 ppt. anglicaons, 5 ppt. zevendendaagsadventiste en 20 ppt. nog aander genoetsjappe. Hindoes zien mèt 28% vertrooje, moslims mèt 8% (allebei de religies vint me oonder Hindoestane). Klein religies wie de Baha'i en de Rastafari vörme same 2%, 4% gaof gein religie op.

Historie

De naom Guyana kump vaan 'n inheims woord wat land vaan väöl waters beteikent (vergeliekbaar mèt Paraguay). Wie de ganse regio, inclusief de Antille oonder de wind, woort Guyana bewoend door Arawakke en Caribe. D'n iersten Europeaon dee 't land zaog waor Columbus, dee 't op zien daarde reis (in 1498) aondeeg. De Spanjole lete 't gebeed evels links ligke. De ierste die 't gebeed koloniseerde waore de Hollenders, die hei al vreug in de zeventienden iew kolonies stiechde: Essequibo in 1616 en Berbice in 1627. Oondaanks 't oonbarmherteg klimaot (de Wes-Nederlandse oetdrökking naar de barbiesjes gaan kump vaan de lèste kolonie) waor de groond hei good en bleujde de kolonie. Nao 't ind vaan d'n Twieden Ingelsen Oorlog (Vrei vaan Breda, 1667) waor ouch Suriname in Nederlandse han. Vaanaof 1757 kaom dao Demerara bij. Aon de Nederlandsen tied herinnerde väöl Nederlandse plaotsnaome en tot veur kort twie creooltaole (zuug bove).

Nao 'ne slaoveopstand in Berbice in 1763 vestegde ziech ummer mie Britte in dit deil vaan Nederlands Guyana. Tege 't ind vaan d'n achtienden iew waor 't gebeed de facto in Britse han. Oonder Napoleontisch bewind in de Nederlen verwisselde 't gebeed nog e paar kier vaan eigeneer; in 1814 evels deeg souverein-voors Wöllem 't gebeed, same mèt de Kaapkolonie definitief aon de Britte euver ('n umkiering vaan de aw situatie dus). In 1831 woorte Essequibo, Berbice en Demerara formeel vereineg tot ein kolonie Brits Guyana. In de negentienden iew oontstoont ruizing mèt de sinds koort oonaofhenkeleke Spaonse kolonie Gran Colombia, en later Venezuela, euver 't gebeed westelek vaan de Essequibo (zuug bove). 'nen Internationaolen tribbenaol maakde in 1899 oet tot 't stök land aon de Britte touwkaom. Venezuela zouw de kwestie kort veur de oonaofhenkelekheid vaan Guyana nui leve inbloze.

Op 26 mei 1966 woort 't land oonaofhenkelek, iers es dominion, vaanaof 1970 es republiek (meh nog wel lid vaan 't Brits Gemeinebès). De Bitte en de Amerikaone (in de vörm vaan de CIA) bemeujde ziech intensief mèt de politiek vaan 't nui land, umtot de politieke leismaan Cheddi Jagan, premier vaan 't land in de jaore veur de oonaofhenkelekheid, 'ne marxis waor. Zienen opvolger Forbes Burnham kraog de westerse steun, meh al gaw veranderde zie bewind in 'n dictatuur. Tot zienen doed in 1985 blaof heer aon de mach. In de boetelandse politiek sloot heer ziech aon bij d'n Daarde Weeg, op binnelands gebeed stèlde heer 'n autarkie in, mèt desastreus gevolge veur de economie. Nao Burnham zienen doed volgde ziene premier Desmond Hoyte häöm op. Hoyte lökden 't de stabiliteit in 't land nao d'n oded vaan de dictator te behawwe. Op aondringe vaan Jimmy Carter sjreef heer in 1992 veur 't iers vrij verkezinge oet. Sindsdeen heet de democratie passabel gewèrk; anno 2010 gelt 't land nog zjus es 'n oonvolmaakde democratie (kort bove de categorie hybride rezjiem). In 2005 woort 't land hel geraak door euverstruiminge.

Bronne

Dit artikel is gooddeils gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie; wijer op en:History of Guyana en nl:Grenzen van Suriname.