Tuin

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Tuin, haof of gaard ies 'n umsjlote sjtök grónd. Tuin kump van 't miedelnederlandse tun, wat vlechwerk beteikent. 'n Tunehègk ies 'n umheining gemaak van gevlochte tek. 't Woord gaard woort veural vreuger dèks gebruuk in plaats van tuin. Gaard kump van gaerde (tuin) en gaert (ingesjlote ruumde). 't Woord zuus se ouch in o.a. 't Duutsje Garten, 't Ingelsje Garden en 't Franse Jardin. Allewiel were de sjtökskes eige grónd, die achter de hoezer liegke meistal tuin geneump.

Hoof-haof-häöfke-höfke

Nóg 'ne andere naam, dae hie en dao gebruuk weurt ies haof of hoof. "n Blomehäöfke ies 'n speciaal blomeheukske in 'ne groatere tuin.
'ne Koalh'f (koalhaof) ies 'n apaart tuingedeilte, woa de greuntes weure gekweek. Diet weurt ouch waal moostem geneump.
'ne Begienhaof besjteit oet 'ne binnehaof woa-umheen klein huuskes gesitueerd liegke woa-in begiene, nonne of zuustersj wone.

Wiejer besjteit 'r ouch nog 'n kèrkh'f (kèrkhaof). Dat ies 't sjtök grónd rónd de kèrk woa-in de doaje begrave liegke.

'ne Haof (hoof) ies ouch 'n boerderie.

Historie

Funchal botanische tuin mèt kunstig sjnoeiwerk

De Perze sjpreke van 'n paradies, de Hebreërsj van de tuin van Eden. Alle waereldgodsdeenste höbbe-n 't euver 'ne symbolische vröchtetuin. In de Oudheid zouwe seer- en nutstuin (koalh'f) ein gehièl zin gewaes. 't Óndersjeid zou pas doezende jaore later gemaak were. In 't Midde-Oaste woorte van ca 3000 tot 1000 v. Christus. drie tuintypes toegepas. Dat waore de Egyptisch tuin, 't Perzisch paradies en Mesopotamische tuin. Op dees óntwerpe goon de Europese modelle truuk.

Sjtieltuine

Tuinóntwerpe loupe dèks geliek mèt de sjtiele in de kuns en archtectuur.

Perzische tuin, de paradieselike tuin.
Griekse tuin, 'ne natuurlike tuin, a-symetrisch, hoag cipresse, exotisch mèt elemente es rótsblök, kiezel, betonne ornamente, terra-cotta en water.
Romeinse tuin, 'ne gesjlote tuin tösje moere, 't peristýlum. De euverdèkde zulegalerie goof besjerming tege de zón. In de tuin greujde (nuts)plante wie droeve,viege en keukekroed.
Italiaanse tuin, huègdeversjille mèt terrasse, tuinmoere (natuursjtein of kleurig gesaus), rechhokige vlakverdeilinge. Geborgenheid, rös en mediterrane sfeer, mèt väöl kleure en geure, zand- en aardetinte. Buim sjtoon dèks in lane.
Ingelsje tuin of landsjapstuin. Sjlingerende paedsjes, hie en dao gebösjkes, vieversj mèt decoratieve elemente wie klassieke beelde en tempelkes.
Franse tuin, ouch baroktuin. De tuin ies symetrisch aangelag mèt op 't ing van de rechte paedsjes: e beeld of 'n vaas. Gesjnoeide hègke en rechte liene.
Japanse tuin. Tuin mèt markante waterpartieje, beekskes, brökske, eiland, theehoes, bamboeplante, mos, orchideeë en oasterse elemente. In Hasselt bevingk ziech 'n veurbeeld van 'ne groate Japanse tuin.
Chinese tuin. Gestilleerd, rös en harmonie. Decoraties in de vörm van pöt en water drage bie aan de oasterse sfeer. Opvallende plante: bamboe, camelia, azalea, magnolia.
Romaanse en Gotische tuin. De "hortus conclusus" ies 'ne gesjlote tuin, sjtammend oet de Mieddelièwe. bv. de Romaanse tuin van het Santes Creus- kloaster, de gotische tuin van de Santa Eulalia-kathedraal, 't Alhambra en de giardino segreto van Villa Capponi.
Renaissancetuin. Eder deil van de tuin sjteit op ziechzelf. Geometrische indeiling in vakke mèt greunte, sjtruuk, buim. bv de tuin van kesjtièl Villandry aan de Loire.
Baroktuin (Franse tuin), sjtamp sjuus wie de Renaissancetuin oet de 17e ièw. De Franse architect André Le Nôtre waor de ontwerper van de tuin van kesjtièl Vaux-le-Vicomte, 'ne sjtrakke, symmetrische tuin mèt rechte liene, gazons, gesjnoeide paumehègkskes en taxusse. Greunblievende sjtruuk en wiènig blome, die deveur zörge dat de tuin d'r sjwintersj en 's zomersj 't zelfde oetzuut. Elemente, es empire vaze, beelde en geetiezere prieële, were symetrisch geplaats. La Nôtre ontworp ouch de tuine van kesjtièl van Versailles. 'n Ander veurbeeld ies de tuin van Paleis 't Loo in Apeldoorn.
Romantische tuin en cottagetuin. Tuin mèt väöl kroed en kroedechtige plante, blome greunte en buim.

Soorte tuine

Nao gebruuk en inhoud höbbe v'r de volgende soorte tuine:

Watertuin, mèt fónteine, vieversj, beekskes biebehuèrende (water)plante.
Rotstuin, 'ne tuin mèt väöl rotse en sjtein, mèt rotsplentsjes en sjtruimende beekskes.
Sjtadstuin, 'ne kleine tuin tösje veer moere.
Sjièmtuin, tuin mèt väöl sjièm, buim, sjtruuk, varens en rododendrons.
Daaktuin, tuin op 't daak van 'n geboew mèt bloombek, plante in kuup en pöt op houte vlondersj.
Kiezeltuin, tuin ingeriech in vakke en paedsjes mèt kiezel en sjtein, houte vlondersj, vieversj en seergraas.
Parktuin, groate tuin mèt gazóns, groate buim, paedsjes, vieversj, rododendrons, varens, sjtruuk en blomebèdder.
Kroedtuin, tuin mèt keukekroed en geneeskrachtig kroed
Seertuin, aangelagde tuin, mèt oetgezeukde, meistal gekweekde plante, buim, sjtruuk en blome.
Blometuin, tuin mèt (sjniej)blome. Pergola's mèt bleujende klumplante.
Thematuin, roazetuin, hostatuin, ochideeëtuin
Botanische tuin, 'ne plantetuin, sóms rónd 'n bepaald thema. Bv de botanische tuin in Kèrkrao
Heemtuin, mèt allein inheemse plante en cultuur. bv De kesjtièltuin van kesjtièl Sjaloen in Oud-Valkeberg
'ne Ecologische tuin haet 'ne perfecte organische kringloup.
Koalhaof (koalh'f, koeëlh'f), moostem, greuntetuin mèt teelt en kweek van allerlei soorte greunte. Dèks mèt breujbak of kweekkas.
Bóngerd of boumgaard. Gaard mèt fruitbuim; appelegaard, paeregaard, proemegaard, kaersjegaard
Wiegerd of wiengaard mèt droeve-aanplant.

Dèks ies 'ne tuin 'n mengvörm van allerlei tuintypes.

Bie geboewe

Plante in de orangerie van kesjtièl *Sanc Souci* in Berlien

Kesjtièltuin. Bie kesjtièl Sjaloen in Oud-Valkeberg bevingk ziech 'ne kesjtièltuin, de vreugere heemtuin van 't IVN Valkeberg.
chateau Sint-Gerlach, chateau Neercanne, kesjtièl Arcen höbbe 'ne parkechtige kesjtièltuin, nao 't veurbeeld van 'ne Franse tuin.
Tuine van Annevoie tösje Name en Dinant (Belsj), 'n combinatie van 'ne Franse, Italiaanse en Ingelsje tuin mèt 'ne watertuin bie 't kesjtièl Annevoie
Bie Château de Holtmühle.
Kloastertuin. Tuin behuèrend bie 'n kloaster. bv De tuin bie 't veurmalig cistersiënserkloaster in Valloires.
De Orangerie waor oarsjprónkelik 'n geboew woa citrusplante koeste euverwintere, meh later weurt 't geboew veur alle oetheemse plante gebruuk, die de winter neet zouwe euverleve.
Serretuin. Beplanting in 'n glazere geboew. In sjmeediezer waor 't 'n mode op 't ing van de 19e ièw.

Bekènd zin de (Belzje) Keuninklike serretuine van Laken (1879) bie Brussel; Schlossgarten Schönbrunn (Palmenhaus) in Wene (1879); Palmgarden in Londen; Parc de la Cintadella in Barcelona (1888)

Beroemde parke en tuine

Greuntetuin en roazetuin van kesjtièl Hex in Heks
In Giverny (Frankriek), de tuine van de kunssjilder Claude Monet
Greuntetuin van kesjtièl Villandry (Frankriek) (rensiassancetuin
Greuntetuin in Franse sjtiel van 't 17e ièws kesjtièl Saint-Jean-de-Beauregard (Frankriek)
Greuntetuin van kesjtièl Blois (Frankriek)
Franse kesjtièltuine (barok) van Versailles en van Vaux-le-Vicomte bie Paries
Parke van kesjtièl Sanc Souci en van kesjtièl Charlottenburg in Berlien
Ingelsje tuine in München en in Wörlitz
Studley Royal in North Yorkshire
Italiaanse tuin Tatton park in Cheshire
Landsjapstuin Hagley Hall Worcestershire
Chatworths Garden Derbyshire
Kesjtièltuin van Het Loo