Lengov romanze
Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada. |
I Lenguv Rumanz j'hinn un ram de la familia indo-europea ch'el cumprenda tütt i lenguv che j'hinn 'gnüt giò dal latin, la lengua de la Ruma 'ntica. Gh'è püssè de 700 milion de gent ch'i parlen una lengua rumanza, principalment in di Americh, in Europa e in Africa, ma anca in d'una quaj regiun chi e la pr'el mond. I radis di lenguv rumanz j'hinn quej del latin vulgar (da vulgus, "popul" in latin), che l'era un suciulet sparpajaa per tütt i ter dl'imper e l'era parlaa dai suldaa, dai culoni e dai büteghè de l'imper. El se distinguiva dal latin classich, che l'era la lengua di class elevaa de Ruma, e l'era el dialett che se druvava per i scritt.
I lenguv rumanz püssee cunussüü hin quei che hin anca lenguv naziunai de vün o püssee paes, ciuè: Purtughes, Spagnö, Frances, Italian e Rumen.
Carateristigh di lenguv rumanz
Diferenz principai cul Latin
I lenguv rumanz muderni gh'han vari diferenz cul latin classigh:
- Manchen i declinaziun (föra del Rumen). Bona part di parol di lenguv rumanz vegnen del cas acüsativ latin.
- El manca el gener neuter: a gh'è poch eceziun, ciuè 'l Rumen e 'l Napulitan, ultra a un quai plüral italian (muro > muri/mura; braccio > bracci/braccia; ginocchio > ginocchi/ginocchia; ecc.) e i prunom neuter de l'Italian, del Spagnö e del Purtughes.
- Vegnen dupraa i articul.
- Hin nassüü temp e möd verbai növ, cumpagn del passaa prossim e 'l cundiziunal.
- I verb vess e avè vegnen dupraa 'me ausiliar per i temp verbai cumpost (föra del Purtughes, che per esempi el gh'ha un temp derivaa del pücheperfet latin).
Diferenz principai trai lenguv rumanz
La lengua rumanza püssee vesina al rumanz l'è 'l Sardagnö, che a causa de la sua pusiziun isulada el gh'ha avüü poch mudifigh düranta i secul. Un'altra variant multu cunservativa l'è 'l Tuscan. I lenguv püssee inuvativ hin i lenguv d'oïl, in del nord de la Francia, per la sua pusiziun de cunfin cunt el mund germanigh. El Rumen l'è una sorta de sintesi tra una bas forta latina e element inuvativ albanes, grech, slav e türch.
El latinista italian Massimo Pei l'ha marcaa in quel möd el gradu de variaziun di lenguv rumanz respet al latin:
- Sardagnö: 8%
- Tuscan > Italian: 12%
- Spagnö: 20%
- Rumen: 23,5%
- Ucitan: 25%
- Purtughes: 31%
- Frances: 44%
Una distinziun impurtanta da fà l'è quela tra rumanz insülar (el Sardagnö) e quel cuntinental. Quest chì l'è spartii in dü toch principai: el rumanz ucidental e 'l rumanz uriental.
De norma el prim el gh'ha el plüral sigmatigh (che 'l finiss in /s/) e 'l segund inveci el ghe l'ha vucaligh (che 'l finiss in /i/). A bun cünt besogna savè che i lenguv del nord Italia (el grüp galuitaligh, el venet e l'istriota), che fan part del grüp ucidental, gh'han despess un plüral vucaligh e mai sigmatigh. Quela roba chì la süced a volt anca in Furlan (che 'l gh'ha di parol che finissen in /i/) e in del Rumancc (che 'l gh'ha di parol che finissen in /a/). Inultra in del Frances la /s/ la sent asquas pü.
Mapa di lenguv rumanz
- Lenguv indueurupei
- Lenguv italigh
- Lenguv latin-falisch
- Latin (Latinum)
- Sardagnö (Sardu)
- Dialet lugüdures (Logudoresu)
- Dialet campidanes (Campidanesu)
- Grüp ucidental
- Grüp galuiberigh
- Grüp retucisalpin
- Grüp galuitaligh
- Piemuntes (Piemontèis)
- Piemuntes ucidental
- Dialet türines (turinèis)
- Dialet astesan (astesan)
- Dialet bieles (bielèis)
- Dialet langarö (langhèt)
- Dialet de Cuni
- Piemuntes uriental
- Dialet valsesian (valesian)
- Dialet verceles
- Dialet lissandrin
- Dialet munfrin (monfrin)
- Dialet canaves (canavzan)
- Piemuntes ucidental
- Lumbard
- Lumbard ucidental
- Lumbard uriental (Lumbàrt orientàl)
- Dialet bergamasch (bergamàsch)
- Dialet bressan (bresà)
- Dialet de la Val Trumpia
- Dialet de Lümezzann
- Dialet de la Val Camoniga (Dialécc de la Al Camònega)
- Dialet trentin ucidental (trentì)
- Dialet cremasch (cremàsch)
- Dialet cremunes (cremunés)
- Dialet suresines
- Emilian (Emigliàn)
- Grüp ucidental
- Dialet ultrapadan
- Dialet bubies (bubièis)
- Dialet piasentin (piasintëin)
- Dialet parmesan (parmzân)
- Dialet casalasch
- Grüp central
- Dialet regian (arzân)
- Dialet mudenes (mudnés)
- Dialet frignanes
- Dialet carpesan (carpzàn)
- Dialet mirandules (mirandulés)
- Grüp uriental
- Dialet bulugnes (bulgnàis)
- Dialet ferares (frarés)
- Dialet mantuvan (mantuàn)
- Dialet argentan (arzentàn)
- Grüp meridiunal
- Dialet cararin (cararìn)
- Dialet lünigianes
- Grüp ucidental
- Rumagnö (Rumagnòl)
- Gal-Italich de Basilicada
- Gal-Italich de Sicilia
- Ligür (Líguru)
- Dialet genuves (zenèize)
- Dialet tabarchin (tabarchin)
- Dialet de Bonifacio (bunifazzinu)
- Dialet munegasch (munegascu)
- Dialet intemeli
- Dialet savunes
- Dialet spezzin
- Dialet brigasch (brigasch)
- Dialet ruiasch (roiasch)
- Dialet de l'Ultragiöv
- Dialet nuves (neuvèize)
- Dialet genuves (zenèize)
- Piemuntes (Piemontèis)
- Venet (Vèneto)
- Grüp ucidental
- Dialet verunes (veronexe)
- Dialet trevisan (trevixan)
- Grüp setentriunal
- Grüp central (Diałeto vèneto sentrałe)
- Dialet paduvan (padoan)
- Dialet visentin (vixentin)
- Dialet pulesan (połexan)
- Dialet venezian (venesian)
- Dialet de Chioggia (cioxoto)
- Dialet venet culunial
- Dialet üdines
- Dialet bisiach (bisiac)
- Dialet grades (graisan)
- Dialet triestin (triestin)
- Dialet istrian (istrian)
- Dialet fiüman (fiuman)
- Grüp ucidental
- Istriota
- Grüp galuitaligh
- Grüp iberigh
- Grüp ucidental
- Spagnö (Español)
- Dialet spagnö setentriunai
- Dialet castijan setentriunal (Castellano septentrional)
- Dialet aragunes (Aragonés)
- Dialet de La Rioja (Riojano)
- Dialet churro
- Dialet spagnö meridiunai
- Dialet de Madrid (Madrileño)
- Dialet de la Murcia (Murciano)
- Dialet de la Mancia (Manchego)
- Dialet castúo
- Dialet andalüs (andaluz)
- Giüdee spagnö (Djudeo-Espanyol)
- Chabacano (Chavacano)
- Palenquero
- Papiamento (Papiamentu)
- Papiamento de Arüba (Papiamentu na Aruba)
- Papiamento de Bonaire (Papiamentu na Boneiru)
- Papiamento de Curaçao (Papiamentu na Korsòu)
- Dialet spagnö setentriunai
- Grüp purtughes
- Galizian (Galego)
- Lengua fala
- Purtughes (Português)
- Purtughes brasilian (português do Brasil)
- Lenguv creul purtughes (crioulo)
- Creul de la Guinea-Bissau (kriol)
- Creul de Capoverde (kriolu kabuverdianu)
- Creul de Ano Bom (fá d'Ambô)
- Creul angolar (Ngola)
- Forro
- Creul de Príncipe (lunguyê)
- Creul de Daman (Língua da casa)
- Creul de Diu (Língua dos velhos)
- Creul kristi (no ling)
- Creul del Sri Lanka
- Creul Kristang (criztán)
- Creul de Macao (patuá)
- Grüp uriental
- Grüp galuretigh
- Francupruvenzal (Arpetan)
- Dialet valdustan (valdotèn)
- Dialet arpitan piemuntes
- Dialet de Bresse (bressan)
- Dialet burgugnun (burgondês)
- Dialet del Delfinaa
- Dialet forézien
- Dialet di Giüra
- Dialet de Liun (lyonè)
- Dialet savuiard (savoyârd)
- Dialet savorêt
- Dialet ginevrin
- Dialet fribürghes
- Dialet de Neuchâtel
- Dialet del Vales (valêsan)
- Dialet del Vaud (vôdouês)
- Dialet de Mâcon (mâconês)
- Dialet de Faeto (faetar)
- Lenguv d'oïl (Langues d'oïl)
- Frances (Français)
- Québecois
- Frances acadian (français cadien)
- Frances cajun (cajun)
- Lenguv creul frances (créoles)
- Creul de la Lüisiana (kréyol la Lwizyàn)
- Haitian (Ayisiyen)
- Creul de la Guadalüpa
- Creul de la Martiniga
- Creul de la Duminiga
- Creul de Santa Lüzia
- Creul de Trinidad
- Creul de la Guyana
- Lanc-patuá
- Creul bourbonnais
- Nurman (Nouormand)
- Dialet de Jersey (jèrriais)
- Dialet de Guernsey (guernésiais)
- Dialet de Sark (sèrtchais)
- Dialet del Cotentin (cotentinais)
- Dialet brayon
- Dialet cauchois (caôcheis)
- Dialet augeron
- Dialet percheron (peurch'ron)
- Dialet del Roumois
- Lengua anglu-nurmana'
- Ingles (insema a l'Ingles antigh)
- Picard (Picard)
- Valun (Walon)
- Valun central (Walon do Mitan)
- Dialet de Naumur
- Valun ucidental (Walo-picard)
- Valun uriental (Walon do Levant)
- Valun meridiunal (Walon nonnrece)
- Angiuin (Angevin)
- Berrichon
- Burgugnun (Bregognon)
- Burbunes (Bourbonnais)
- Champenois (Champaignat)
- Francu-Cuntees (Frainc-Comtou)
- Gallo
- Lurenes (Lorin)
- Manceau
- Mayennais
- Poitevin-Saintongeais
- Pitavin (Poitevin)
- Saintongeais (Saintonjhais)
- Frances (Français)
- Grüp ucitan
- Ucitan (Occitan)
- Guascun (Gascon)
- Dialet bearnes
- Dialet aranes
- Grüp setentriunal
- Grüp meridiunal
- Guascun (Gascon)
- Catalan (Català)
- Catalan ucidental (Català occidental)
- Catalan nord-ucidental (Català nord-occidental)
- Catalan-Valenzan (Valencià de transició)
- Valenzan (Valencià)
- Catalan uriental (Català oriental)
- Catalan setentriunal (Català septentrional)
- Dialet capcinès
- Catalan setentriunal de transiziun
- Catalan central (Català central)
- Dialet salat
- Dialet de Barcelona (barceloní)
- Dialet de Taragona (tarragoní)
- Dialet xipella
- Catalan balearigh (balear)
- Dialet maiurchin (mallorquí)
- Dialet minurchin (minorquí)
- Dialet de Ibiza (eivissenc)
- Dialet algheres (alguerès)
- Catalan setentriunal (Català septentrional)
- Catalan ucidental (Català occidental)
- Ucitan (Occitan)
- Grüp returumanz
- Rumancc (Rumantsch)
- Ladin
- Furlan
- Dialet central (furlan centrâl)
- Dialet de la Carnia (cjargnel)
- Dialet cuncurdies (furlan cuncuardiês)
- Dialet gurizian (gurizan)
- Dialet tergestin
- Dialet de Muggia
- Francupruvenzal (Arpetan)
- Grüp retucisalpin
- Grüp muzarabigh
- Muzarabigh' (Muzarab)
- Aragunes (Aragonés)
- Grüp galuiberigh
- Grüp uriental
- Grüp italigh
- Grüp tuscan
- Lengua tuscana (Toscano)
- Dialet senes (senese)
- Dialet tuscan ucidental
- Dialet pisan (pisano)
- Dialet livurnes (livornese)
- Dialet elban (elbano)
- Dialet d'Arezz (aretino)
- Dialet de Grussee (grossetano)
- Dialet apuan (apuano)
- Dialet fiurentin (Fiorentino)
- Italian (Italiano)
- Rumanesch (Romanesco)
- Lengua corsa (Corsu)
- Dialet cismuntan
- Dialet ultramuntan
- Galüres (Gadduresu)
- Sassares (Sassaresu)
- Grüp median
- Lengua napuletana (Nnapulitano)
- Grüp campan
- Grüp püjes
- Grüp abrüzzes
- Dialet calabres setentriunal
- Dialet tarantin (tarandìnë)
- Dialet lücan (lucànë)
- Dialet lücan peninigh
- Dialet materes (Matarràsë)
- Dialet metapuntin (Metapondìnë)
- Dialet de l'Area Lausberg
- Dialet cilentan de sura (Cilindànë)
- Lengua siciliana (Sicilianu)
- Dialet salentin (Salentinu)
- Dialet calabres meridiunal (Calabbrisi)
- Dialet cilentan de sota (Cilindanu)
- Lengua tuscana (Toscano)
- Grüp balcanigh
- Dalmatigh
- Dialet de Veglia (Viklasun)
- Dialet de Ragüsa
- Valach
- Grüp rumen
- Istrurumen (Vlăşeşte)
- Arumen (Armãneashce)
- Meglenurumen (Vlaheste)
- Rumen (Română)
- Dalmatigh
- Sardagnö (Sardu)
- Latin (Latinum)
- Lenguv latin-falisch
- Lenguv italigh
Tavula de cunfrunt tra vari lenguv rumanz
Chì de sota la ven pruposta l'istessa frase prima in Latin e pö in d'un quai parlà rumanz da ovest a est.
- Latin: Illa claudit semper fenestram antequam cenat.
- Purtughes antigh: Ela encerra sempre a janela antes de cear.
- Purtughes: Ela fecha sempre a janela antes de jantar.
- Galizian: Ela fecha sempre a xanela/fiestra antes de cear.
- Estremegn: Ella sempri afecha la ventana antis de cenal.
- Astürian: Ella pieslla siempre la ventana/feniestra enantes de cenar
- Leunes: Eilla pecha siempre la ventana primeiru de cenare.
- Mirandes: Eilha cierra siempre la bentana/jinela atrás de jantar.
- Spagnö: Ella siempre cierra la ventana antes de cenar.
- Giüdee-spagnö: Eya siempre serra la ventana antes de senar.
- Muzarab: *"Èlla cloudet sempre la fainestra abante de cenare".
- Aragunes: Ella tranca/zarra siempre la finestra antes de zenar.
- Catalan: Ella sempre tanca la finestra abans de sopar.
- Ucitan: Ella barra sempre/totjorn la fenèstra abans de sopar.
- Frances: Elle ferme toujours la fenêtre avant de souper/dîner.
- Nurman: Lli barre tréjous la crouésie devaunt de daîner.
- Picard: Ale frunme tojours l' creusée édvint ed souper.
- Valun: Elle sere todi li finiesse divant di soper.
- Francucuntees: Lèe çhioûe toûedge lai f'nétre d'vaïnt loù dénaie.
- Burgugnun: All farme tôjor lai fenétre aivan de dîgnai.
- Arpitan: Le sarre toltin/tojor la fenétra avan de sopar.
- Rumancc: Ella serra/clauda adina la fanestra avant ch'ella tschaina.
- Ladin: Ëra stlüj dagnora la finestra impröma de cenè.
- Sulander: La sèra sempro/sèmper la fenèstra prima/danànt da cenàr.
- Nones: Ela la sera semper la fenestra inant zenar.
- Furlan: Jê e sere simpri il barcon prin di cenâ.
- Venet: Eła ła sara sempre la fanestra vanti de disnar.
- Trentin uriental: Èla la sera sèmpre la finèstra prima de zenàr.
- Lumbard uriental: Lé la sèra sèmper sö la fenèstra prìma de senà.
- Lumbard ucidental: Lee la sara semper sü la finestra prima de disnà
- Emilian piasentin: Lee la sära sëimpar sö la finestra prima da disnä
- Emilian bulugnes: Lî la sèra sämper la fnèstra prémma ed dsnèr.
- Rumagnö fanes: Lìa chìud sèmpr la fnestra prema 'd c'nè
- Piemuntes: Chila a sara semper la fnestra dnans ëd siné.
- Piemuntes canaves: Chilà a sera sémper la fnestra doant ëd seinar.
- Ligür: A særa senpre o barcon primma de çenâ.
- Tuscan: Ella la hiude sèmpre la finèstra pria ddi scenare.
- Italian: Ella chiude sempre la finestra prima di cenare
- Curs cismuntan: Ella chjude sempre u portellu primma di cenà.
- Curs ultramuntan: Edda chjudi sempri u balconu prima di cinà.
- Sassares: Edda sarra/tanca sempri lu balchoni prima di zinà.
- Galüres: Idda ciudi sempri lu balconi prima di cinà.
- Italian central: Essa cchiude sèmpre la finéstra pprima de ccenà.
- Rumanesch: Quélla chiude zèmpre 'a finéstra prima de magnà
- Napulitan: Essa 'nzerra sempe 'a fenestra primma 'e magnà.
- Salentin: Edda chiuti sempri la fineštra mprima cu cena.
- Calabres: Idda sempi chiudi a finestra ant'a cina
- Sicilian: Idda chiudi sempri la finestra avanti ca cena.
- Sardagnö: Issa serrat semper sa bentana antes de chenare.
- Istriota: Gila insiera senpro lo balcon preîma da senà.
- Arumanian: Ea nkidi totna firidi ninti di tsinâ.
- Rumen: Ea închide totdeauna fereastra înainte de a cina.