Dichtkünst

Dichtkünst, dichten of dichterye (ouk mangs poesy andüded) is nen künstförm wårin as de ritmyk, struktuur en klank van ne språke bruked wördt üm beteakenis an een gevööl te geaven of ne gedachte oaver te draegen. Een stükken dichtkünst wördt een gedicht enöömd, de makers dervan nen dichter of dichteresse.

Makers van dichterye wendet een antal vaste förme en gebruken an üm verskillende uutleggen an wöörde med te geaven en üm lüde up et gemood te spöälen. Vakebrukede stylfiguren sint rym, onomatopeen en ritme, wårmed as een gedicht ne musikale, sängerige, preykerige of töyvelachtige uutwarking kan krygen. Döär bewüste dübbelsinnigheid, symbolen, irony en andere stylistiske elementen kan een gedicht vake up meyrdere wysen begreapen worden. Ouk döär gebruuk van metaforen, vergelykingen en metonymy wordet mangs bealden an mekander koppeld dee anders nooit samen solden gån. Dårmed unsteyt ne upeynstapeling van beteakenissen en untståt unverwachtse verbanden. Vöär de samenhang kan nen dichter der vöär kesen üm binnen syn gedicht, wat uut meyrdere kupletten bestån kan, deselvde struktuur an te holden.

Wat lüde under dichtkünst verståt hangt af van de kultuur en de språke wårin as et emaked wördt. Binnen de traditionäle westerske dichtkünst is et gebrukelik dat gedichten een strak afemeaten rymskema volget en een regelmåtig metrum. Wat moderne dichters sint dår klår med en gåt dår jüüst teagenin, med vryere förme. Döär de nauere wearldwyde verbündenheid seyt de intreade van et internet wördt der vöäle meyr hen en weader eleynd tüsken kulturen. By vöärbeald de haiku uut Japan is de lätste jåren ouk in de westerse wearld populäär.

Elementen

Rym

Wellicht de bekendste förm van dichten binnen westerske tradity is et gebruuk van wöörde en klanken dee min of meyr etselvde klinket: rymen. Vake bouwt nen dichter dee up vöärspelbåre steades in ne sinne in; in vöäle traditionäle förme an et ende. De readen hyrvöär is dat et ten eyrste meyr höyrbåre samenhang geavt en ten tweyde makkeliker te untholden is. De meystbrukede förm is vulleydige rym, byvöärbeald de wöörde lippe en stippe. By rym kan der skounwal ouk vöär köäsen worden üm wöörde med denselvden klank te låten beginnen (alliteraty, by vöärbeald lippe en lös) of enkel med deselvde vokaal (assonanty, by vöärbeald lippe en viske). Rymen kan in wat språken makkeliker as in anderen, ümdat dee byvöärbeald so warket dat vokalen in de morfology van wöörde oavereyn müt kummen of döärdat se minder vokalen of konsonantklutens hebbet. De rymrykdom van ne språke bepålt vöär een flink deyl wat vöär ne ård dichtkünst der vöäle in vöärkumt.

By alliteraty (beginrym) wordet letters of klanken an et begin van twey of meyr upeynvolgende wöörde herhaald of kört nå mekander. In vroge germaanske dichterye wör dit vöäle bruked. Metrum en beginrym warren een unmisbår deyl van den upbouw van gedichten uut de vrog-germaanske tyd. Den tohöyrder kunde an et verloup van ne sinne al höyren dat der ne alliteraty an sat te kummen. Beginrym kümt good van pas in språken wår as rymstrukturen minder untwikkeld sint.

Ritme

De wysen üm ritme in een gedicht te krygen is in ydere språke en dichterlike tradity anders. Vöär språken geldt vake dat se een vast gebruuk van ritme kent, döär aksenten, lettergreypen of moras. In et Japans wordt vöäle mora's bruked. Latyn, katalaansk, fransk, leoneesk, gallicisk en spaansk hebbet lettergreypen van allemål deselvde längde. Engelsk, düütsk en neadersassisk hebbet een vastliggend patroon vöär nådrük. Dårnöäst kan der med intonaty ouk ritme nåmaked worden. Wyders sint der noch tounspråken, so as chineesk en vietnameesk.

Et ritme van ne språke bepålt vöär een grout deyl wo as een gedicht klinkt. Vöär vöäle traditionäle dichtförme ligt dårümme vaste wovöäle lettergreypen ne sinne mag hebben. By metrisk ritme ligt nauköärig vaste wo as nådrük of lettergreypen in herhalende patronen ne sinne magt förmen.

Metrum

In westersk dichtbruuk wordt metrums gewoonlik by mekander söcht an de hande van nen karakteristiken metrisken voot en et antal vöte per regel. Üm dat antal te beskryven gebruket wy greekske termen: tetrameter vöär veer vöte en hexameter vöär ses vöte, by vöärbeald. Nen "jambisken pentameter" is een metrum wat besteyt uut vyv vöte de regel, wårin de belangrykste vootsoorte de jambe is. Dit metriske stelsel kümt uut de greekske dichterye en wör vöäle bruked döär dichters as Pindar en Sappho en groute tragedyskryvers van Atene. Nen "daktylisken hexameter hevt ses vöte de lyne, med as oaverhearskenden voot de "[[[daktyl (dichtkünst)|daktyl]]". Daktyl-hexameter was et traditionäle metrum in greekske episke dichterye, med as bekendste vöärbealden de warken van Homer en Hesiod. Nen jambisken pentameter en daktylheksameter wörden later bruked döär byvöärbeald William Shakespeare en Henry Wadsworth Longfellow.

Homer: romeinsk börstbeald, kopieerd van et oorsprungelike.

• jambe – eyn unbeklemtounde lettergreype vöär ne beklemtounde (a.v. be-stån, be-kend)
• trochee - eyn beklemtounde lettergreype vöär ne unbeklemtounde (a.v. war-ken, bea-ter)
• daktyl – eyne beklemtounde lettergreype vöär twey unbeklemtounden (a.v. an-no-tate, sim-i-lar)
• anapaestMal:Mdashtwo unstressed syllables followed by one stressed syllable (e.g. com-pre-hend)
• spondeeMal:Mdashtwo stressed syllables together (e.g. hand-breyd, an-kyken)
• pyrrhicMal:Mdashtwo unstressed syllables together (rare, usually used to end dactylic hexameter)

There are a wide range of names for other types of feet, right up to a choriamb, a four syllable metric foot with a stressed syllable followed by two unstressed syllables and closing with a stressed syllable. The choriamb is derived from some ancient Greek and Latin poetry. Languages which utilize vowel length or intonation rather than or in addition to syllabic accents in determining meter, such as Ottoman Turkish or Vedic, often have concepts similar to the iamb and dactyl to describe common combinations of long and short sounds.

Each of these types of feet has a certain "feel," whether alone or in combination with other feet. The iamb, for example, is the most natural form of rhythm in the English language, and generally produces a subtle but stable verse. Scanning meter can often show the basic or fundamental pattern underlying a verse, but does not show the varying degrees of stress, as well as the differing pitches and lengths of syllables.

There is debate over how useful a multiplicity of different "feet" is in describing meter. For example, Robert Pinsky has argued that while dactyls are important in classical verse, English dactylic verse uses dactyls very irregularly and can be better described based on patterns of iambs and anapests, feet which he considers natural to the language. Actual rhythm is significantly more complex than the basic scanned meter described above, and many scholars have sought to develop systems that would scan such complexity. Vladimir Nabokov noted that overlaid on top of the regular pattern of stressed and unstressed syllables in a line of verse was a separate pattern of accents resulting from the natural pitch of the spoken words, and suggested that the term "scud" be used to distinguish an unaccented stress from an accented stress.