Gewone vos

Meadewarkers van et Ryksinstituut vöär Natuurbeheyr doon in 1972 gedragsundersöök by vossen mid een sendertjen

De gewoane vos, roude vos of kortweg vos (Vulpes vulpes) is een lid van de hundachtigen en is de meyst vöärkummende vossensoort. De vos is eyn van de groutste rouvderen dee noch vry in de Benelux vöärkomt. De gewoane vos behöyrt tot et geslacht van echte vossen (Vulpes).

Üterlik

De vacht van een vos is oaver et algemeyn roudbrüün van klöör, mar kan ouk beige tot helderroud weasen, of silverklörig tot swart (vöäral in de bargen). Ouk heb jy der sumtyds albinovossen tüsken sitten. De ouren binnen an de achterkant swart, net as de sokken (de underbeynen). Summige deren hebben een witte startpunt; een grout gedeylde van de vossen hevt in yder geval wat wit hår rund et puntjen van de start. De boavenlip is wit, net as de bef. Up de wangen sit by vöäl vossen een swarte of brüne tråndrüppel. Summige deren hebben een stålgryse keale en büük, mid een witte ster up de borst. In de pårtyd hevt et wyvjen, de vossinne of moorvos, een rose glans oaver de vacht an de underkant.

De vos hevt een slanke snüüt en puntige ourtjes dee nå boaven wysen. De start is lang, dik en rüüg. Hee hevt een skuurhöygde van 35 tot 40 centimeter en ståt houg up de pouten. Hee hevt een kop-rumplängde van 58 tot 90 centimeter mid een start van 32 tot 48 centimeter. Hee weagt ses tot tyn, sumtyds vyvtyn kilogram. De mannetjes binnen oaver et algemeyn grouter as de wyvjes.

Gedrag

Voodsel en aktiviteit

Vossen jagen alleyn, meystal snachts en tüsken tweylichten, mar in unverstourde gebeden jaagt hee lever oaverdag. De vos is een opportunist: hee eat sowat alles. Hee kan hard rennen, tot sestig kilometer per üre, alhowel ses tot dartyn kilometer per üre de normale snelheid is.

Syn proien binnen meystal kleine en middelgroute proideren, so as groute keavers, müsen en are knaagderen, konynen, hasen, vugels en eiers, pyren en steakelvarkens. Ouk vrüchten en beasen (vöäral brümmels) worden egeaten, net as ås, moderkook en vüllens.

Dageliks moot een vos ungeväär vyvhunderd gram an voodsel binnenkrygen. Een vos doudt sumtyds meyr as dat hee nöydig hevt. Vöäral up plaatsen wår meyrdere proideren up mekaar sitten en neet untsnappen künnen, kan hee een wåre slachtparty anrichten, byvöärbeald in kippehokken of kolonys van vugels dee up de grund broien so as kopmeywen. Voodselresten worden begraven en later weader upesocht, mar de vos leit geen voodselvöärråden an. Een vos is meystal arg suksesvul in et terugvinden van begraven voodsel.

Sociaal gedrag

De vos leavt meystal in een grup van so'n ses deren. Een dominante reakel (mannetjesvos) en een dominante vossinne (wyvjesvos) worden begeleided döär meyrdere vossinnen, wårskynlik üüt vöärige warpen. Meystal binnen alle wyvjes in een grup an mekaar verwand. Reakels worden, as se vulwasken binnen, üüt de grup verjaagd. De undergeskikkede vossinnen binnen helpers, se helpen mid de opvoding van de jungen. Sumtyds planten in een grup meyrdere vossinnen sik voord. De warpen worden dan vaak samenevoogd tot een grup welpen, dee by alle vossinnen söägen maggen.

Et territorium kan tot 12 km² grout weasen, dit is afhangelik van et voodselanbod, veilige nestplaatsen en suksoort dingen meyr. Et leavgebeed (biotoop) wordt afebåkend mid göärsporen, vöärnamelik urine en uutwarpsels, dee worden up düdelik sichtbåre en rüükbåre plaatsen anebrocht, mar vöäral up plaatsen dee vaak gebrüked worden. Oaver et algemeyn båkenen alleyn de dominante vossinnen et territorium af mid urine. Eyn van de grundstoffen van de vossegöär is chemisk herkend as 3-methyl-2-buteen-1-thiol.

De vos kan ten minste 28 verskillende gelüden maken, en hee kent ouk een bült holdingen üm mead te kommuniceren. Underdånige vossen holden byvöärbeald de ouren nå achter, de mund yts los mid upetrökken lippen, en kwispelen bochtig mid der start. Agressive vossen hebben de ouren upsyde en holden de mund wagenwyd los.

Hol

Vossen leaven in een hol (Tweants: wrange). Et hol is selv egraven of döär een konyn of een dasse. De döärsneade van de pype (gang nå et hol to) is ungeväär 20 cm. Et komt vöär dat vossen selvs der hol deylen mid konynen en dassen. Een selvegraven hol sit meystal in een sandbank, under een ümevüllen boum, tüsken boumwurtels of under rotsen, en hevt vaak twey tot veer ingangen. Een grout hol, mid meyrdere ingangen, wordt een burcht enöömd. Meystal gebrüken alleyn drachtige wyvjes et hol. Büten et voordplantingsseisoon üm vind jy de vos oaverdag meystal up besküttede plaatsen.

Voordplanting

Vossen binnen vaak monogaam. De pårtyd is swinters, as de wyvjes mar eyn tot ses dagen vrüchtbår binnen en de mannetjes up der vrüchtbårst binnen. De jungen worden nå een draagtyd van 51 tot 56 dagen sleintes (tüsken määrt en mei) geboaren. Et hol wordt sumtyds edeyld döär drachtige wyvjes.

Een warp telt meystal 4 tot 6 welpen. Warpen van 5 tot 8 jungen kommen ouk vöär, by üütsundering selvs 10. Dit antal is afhangelik van et voodselanbod. In gebeden mid vöäl vossen binnen de warpen kleiner. Vöäl jacht leit tot meyr en groutere warpen. By de geboarde binnen de jungen blind en douv en weagen ungeväär 100 gram. Se hebben by de geboarde een dunkere flüweylen vacht, stumpe snüütjes en kleine ourtjes. De eyrste twey tot dree weaken binnen de jungen heylemål afhangelik van der moder. De vader en de helpers brengen de eyrste dagen voodsel vöär de moder; nådat de jungen espöänd binnen, helpt ouk de moder mead.

Nå elv tot veertyn dagen doon se de ougen los. De eyrste månd binnen de ougen blauw van klöör, mar later worden se brüün. As de püps veer weaken old binnen, groien de nöäse en ouren gauw, en komt der een rossige glans oaver de vacht. Se eaten rund disse tyd der eyrste vaste voodsel. Nå ses weaken worden de welpen espöänd en nå söäven tot acht weaken hebben se et vulleadige melkgebit.

Nå ses månden binnen junge vossen up et ouge neet meyr te underskeiden van vulwasken deren. Teagen de harvst binnen de jungen vulwasken en nå tyn månden binnen se geslachtsryp.

Bedreiging en leavensverwachting

In et wild wordt de vos so'n tyn jår old, mar de meyste vossen worden neet older as dree jår. Jacht is de belangrykste doudsoorsake. Ouk worden vöäl vossen verkeyrsslachtoffer. Belangryke seekden wåran vossen lyden binnen skürft en hundsdolheid. Vearder binnen se ouk drager van vloien, teaken, een reaks parasiten wårvan de vosselintwörm de belangrykste is (tot 4 verskillende soorten per vos). De vos hevt geen last van de lintwörms.

Verspreiding en leavgebeed

De vos hevt teagenswoordig et groutste verspreidingsgebeed van alle rouvderen (vrogger was dat de wulv). Hee komt vöär oaver praktisk et geheyle noordelik halvrund, van de poolcirkel tot Noordafrika, Noordamerika en et asiatiske steppegebeed. De soort leavt alleyn neet in te heyte wööstden, kolde tundras en up eilanden as Ysland. Hee is ouk üütesetted in Australie, de Falklandeilanden en up et eiland Man, wår hee wårskynlik weader üütestörven is.

De vos kan sik good anpassen, en komt in sowat elke habitat vöär: wööstden, tundras, morassen, gebargden, dünen en landbouwgebeden. Under andere in Engeland komt de vos ouk vöär in städelike gebeden, vöäral in bütenwieken, wår hüsen groute tünen hebben, en in stadsparken. In Engeland wordt der up disse plekken illegaal up de vos ejöägen. De favorite habitat is bos mid oapen gebeden en strüweylen.

De vos as eksoot in Australie

De vos is in Australie üütesetted vöär de jacht. Hee geldt dår nun as de eksoot (üütheymske soort) dee de meyste ekologiske skåde anricht, meyr noch as de katte en et konyn. Ysig vöäl australiske deersoorten binnen döär todoon van de vos üütestörven.

Dit artikel is eskreaven in et westveluwske dialekt van Putten, in de Nysassiske Skryvwyse.