अरुणाचल प्रदेश
अरुणाचल प्रदेश | |
|---|---|
      माथि बायाँ देखि दायाँ: गोल्डेन प्यागोडा, नामसाई, तवाङ मठ, तुत्सा नागा नर्तकहरू, जिरो उपत्यका, पक्के बाघ आरक्ष, सेला भन्ज्याङ | |
| नामकरण: अरुणाचल ('उदाउदै गरेको सूर्यको पर्वत') र प्रदेश ('प्रान्त वा क्षेत्र') | |
| उपनाम: "उदाउँदो सूर्यको भूमि" | |
| आदर्श वाक्य: सत्यमेव जयते (सत्यको सधै जित हुन्छ) | |
 भारतमा अरुणाचल प्रदेशको स्थान | |
| निर्देशाङ्क: २७°०४′N ९३°२२′E / २७.०६°N ९३.३७°Eनिर्देशाङ्कहरू: २७°०४′N ९३°२२′E / २७.०६°N ९३.३७°E | |
| देश |  भारत |
| पहिले | उत्तर-पूर्व सीमा एजेन्सी |
| केन्द्र शासित प्रदेशको रूपमा | २१ जनवरी १९७२ |
| स्थापना (राज्यको रूपमा) | २० फेब्रुअरी १९८७[१] |
| राजधानी र सबै भन्दा ठुलो सहर | ईटानगर |
| जिल्ला | २६ |
| विधायिका | एकसदनपद्धति |
| • विधान सभा | अरुणाचल प्रदेश विधान सभा (६० सीटहरू) |
| राष्ट्रिय संसद | भारतीय संसद |
| • राज्य सभा | १ सीटहरू |
| • लोक सभा | २ सीटहरू |
| क्षेत्रफल | |
| • जम्मा | ८३७४३ किमी२ (३२३३३ वर्ग माइल) |
| • क्रम | १४औँ |
| उन्नतांश | २४३२ मिटर (७९७९ फिट) |
| उच्चतम उचाई (काङ्गटो) | ७०६० मिटर (२३१६० फिट) |
| न्यूनतम उचाई | ४४ मिटर (१४४ फिट) |
| जनसङ्ख्या (सन् २०११) | |
| • जम्मा | वृद्धि १३८३७२७ |
| • क्रम | २७औँ |
| • घनत्व | १७/किमी२ (४०/वर्ग माइल) |
| • सहरी | २२.९४% |
| • ग्रामीण | ७७.०६% |
| वासिन्दा | अरुणाचली |
| भाषा | |
| • आधिकारिक | अङ्ग्रेजी[४][५][६] |
| • आधिकारिक लिपि | रोमन लिपि |
| समय क्षेत्र | युटिसी+०५:३० (भारतीय मानक समय) |
| वेबसाइट | arunachalpradesh |
अरुणाचल प्रदेश भारतको उत्तरपूर्वी राज्य हो। यो उत्तर-पूर्वी सीमावर्ती एजेन्सी क्षेत्रबाट गठन भएको थियो, र भारतले यसलाई २० फेब्रुअरी १९८७ मा राज्यको रूपमा घोषणा गर्यो। ईटानगर यसको राजधानी र सबैभन्दा ठुलो सहर हो। यो दक्षिणमा भारतीय राज्य असम र नागाल्यान्डको सिमाना छ। यसले पश्चिममा भुटान, पूर्वमा म्यानमार, र म्याकमोहन रेखामा उत्तरमा चीनको तिब्बत स्वायत्त क्षेत्रसँगको विवादित १,१२९ किलोमिटर सीमानासँग अन्तर्राष्ट्रिय सीमाहरू साझा गर्दछ। अरुणाचल प्रदेश तिब्बत स्वायत्त क्षेत्रको हिस्साको रूपमा चीनले दाबी गरेको छ; चीनले सन् १९६२ मा अरुणाचल प्रदेशका केही क्षेत्र आफ्नो कब्जामा लिएको थियो तर पछि आफ्नो सेना फिर्ता लिएको थियो।[७][८]
भारतको सन् २०११ को जनगणना अनुसार अरुणाचल प्रदेशको जनसङ्ख्या १,३८३,७२७ रहेको छ भने क्षेत्रफल ८३,७४३ वर्ग किलोमिटर (३२,३३३ वर्ग माइल) रहेको छ। प्रति वर्ग किलोमिटर मा केवल १७ बासिन्दाहरूसंग, यो भारतको सबैभन्दा कम घना जनसङ्ख्या भएको राज्य हो। यो एक जातीय विविधतापूर्ण राज्य हो, जसमा पश्चिममा मुख्यतया मोनपा मानिसहरू, केन्द्रमा तानी मानिसहरू, पूर्वमा मिश्मी र ताई मानिसहरू र राज्यको दक्षिण-पूर्वमा नागा मानिसहरू छन्। नोक्ते, आदि, न्याशी, सिंगफो, गालो, टागिन, अपटानी सहित लगभग २६ प्रमुख जनजातिहरू र १०० उप-जनजातिहरू यस राज्यमा बस्छन्।
नामकरण
[सम्पादन गर्नुहोस्]प्राचीन तिब्बती पाठमा पूर्वी अरुणाचल प्रदेश र तिब्बतका केही भागका बासिन्दाहरूलाई ल्होभा जाति र ल्होयु र तिब्बती पाठमा हालको तवाङ जिल्ला र कामेङ जिल्ला समावेश भएको पश्चिमी अरुणाचल प्रदेशलाई मोन्युल (निम्न भूमि) भनिन्थ्यो।[९]
जनवादी गणतन्त्र चीन र गणतन्त्र चीन (ताइवान) ले यस भूमिलाई दक्षिण तिब्बतको रूपमा दाबी गर्छन् (चिनियाँ: 藏南; जाङ्नान)।[१०]
अरुणाचल प्रदेशको अर्थ उदाउदै गरेको सूर्यको पर्वत भूमि हो, जुन संस्कृतमा राज्यको लागि उपनाम हो।[११]
इतिहास
[सम्पादन गर्नुहोस्]उत्तर पश्चिमी कुना र अहिले असमको सिमानामा पर्ने क्षेत्रहरू बाहेक यस क्षेत्रको बारेमा धेरै कम प्राचीन इतिहास ज्ञात छ। यस क्षेत्रको उत्तरपश्चिमी भाग तिब्बतअन्तर्गत मोन्युलको मोनपा राज्यको नियन्त्रणमा आयो जुन ईपूर्व ५०० देखि ६०० को बीचमा फस्टाएको थियो। मोनपा र शेरदुक्पेनले उत्तर-पश्चिममा पनि स्थानीय सरदारहरूको अस्तित्वको ऐतिहासिक अभिलेख राख्छन्।
तिब्बती इतिहास अनुसार मोन्युलमा निर्वासित तिब्बती शासक ल्हासे साङ्माका वंशज गोङ्कर ग्यालले शासन गरेका थिए, जो तिब्बती राजा ठ्री रल्पचनका भाइ थिए जो ८३७ वा त्यसभन्दा अघि मोन्युल पुगेका थिए। गोङ्कर ग्यालका एक सन्तान भुटानको त्रासियाङत्से क्षेत्रको शासक बने र अर्को वंशज गाप्दे त्सान थेम्बाङ सहर (हाल पश्चिम कामेङ जिल्ला, अरुणाचल प्रदेश) को खोरवोङ उपत्यकाका शासक थिए।
सन् १९१२–१३ मा ब्रिटिस भारत सरकारले उत्तर-पूर्वी सीमान्त क्षेत्रको स्थापना गरेको थियो। यसलाई तीन भागमा विभाजन गरिएको थियो, जसलाई अन्ततः बलिपारा फ्रन्टियर ट्र्याक्ट, लखीमपुर फ्रन्टियर ट्र्याक्ट र सादिया फ्रन्टियर ट्रयाक्ट भनियो।
सन् १९१३–१९१४ मा, तिब्बत र बेलायतको वास्तविक स्वतन्त्र राज्यका प्रतिनिधिहरूले 'बाह्य तिब्बत' (चीनको सन्दर्भमा) को सीमा परिभाषित गर्न भारतमा बैठक गरे। ब्रिटिस प्रशासक सर हेनरी म्याकमोहनले ब्रिटिस भारत र तिब्बत बीचको सिमानाको रूपमा ५५०-माइल (८९० किमी) म्याकमोहन रेखा कोरेका थिए, जसले तवाङ र अन्य क्षेत्रहरूलाई ब्रिटिस भारतमा राखेका थिए। तिब्बती र बेलायती प्रतिनिधिहरूले म्याकमोहन रेखासहित सिमला सम्झौताको योजना बनाए, तर चिनियाँ प्रतिनिधिहरू सहमत भएनन्। सिमला सम्झौताले चीनलाई अन्य लाभबाट बञ्चित गरेको छ भने चीनले सम्झौतालाई स्वीकृति दिन अस्वीकार गरेको छ।[१२]
भूगोल
[सम्पादन गर्नुहोस्]अरुणाचल प्रदेश २६.२८° उत्तर र २९.३०° उत्तर अक्षांश र ९१.२०° पूर्व र ९७.३०° पूर्व देशान्तरको बीचमा अवस्थित छ र यसको क्षेत्रफल ८३,७४३ वर्ग किलोमिटर (३२,३३३ वर्ग माइल) छ। यस राज्यको सबैभन्दा अग्लो शिखर काङ्टो हो, जुन ७,०६० मिटर (२३,१६० फिट) अग्लो छ। न्येगी काङसाङ, मुख्य गोरिचेन शिखर र पूर्वी गोरिचेन शिखर अन्य अग्ला हिमालय शिखरहरू हुन्। भारतको चरम पूर्वमा अवस्थित यस राज्यका पर्वत शृङ्खलाहरूलाई ऐतिहासिक भारतीय ग्रन्थहरूमा "सूर्य उदाउने ठाउँ" को रूपमा वर्णन गरिएको छ र अरुणा पर्वतको नाम करण गरिएको छ, जसले राज्यको नामलाई प्रेरित गरेको थियो। डोङ गाउँहरू (कारद्वारा अधिक पहुँचयोग्य, र पर्यटकहरू द्वारा मनपर्ने लुकआउटको साथ) र विजयनगर (म्यानमारको किनारामा) ले सम्पूर्ण भारतमा पहिलो सूर्यको प्रकाश प्राप्त गर्दछ।
अरुणाचल प्रदेशका प्रमुख नदीहरूमा कामेङ, सुबनसिरी, सियाङ (ब्रह्मपुत्र), दिबाङ, लोहित र नोआ दिहिङ नदीहरू पर्दछन्। उपसतह प्रवाह र ग्रीष्मकालीन हिउँ पग्लनले पानीको आयतनमा योगदान पुर्याउँछ। सियाङ नदीसम्मका पर्वतहरूलाई पूर्वी हिमालयको रूपमा वर्गीकृत गरिएको छ। सियाङ र नोआ दिहिङबीचको क्षेत्रलाई मिश्मी पहाडको रूपमा वर्गीकृत गरिएको छ जुन हेङदुआन पर्वतको भाग हुन सक्छ। तिराप र लोङदिङ जिल्लाको नोआ डिहिङको दक्षिणमा पर्ने पर्वतहरू पटकाई शृङ्खलाको एक भाग हुन्।
जलवायु
[सम्पादन गर्नुहोस्]अरुणाचल प्रदेशको हावापानी उचाइअनुसार फरक-फरक हुन्छ। कम उचाइ भएका क्षेत्रहरूमा आर्द्र उपोष्णकटिबन्धीय जलवायु छ। उच्च-उचाइ क्षेत्र (३,५००-५,५०० मीटर) मा उपोष्णकटिबन्धीय उच्च भूमि र अल्पाइन जलवायु छ।। अरुणाचल प्रदेशमा वार्षिक २,००० देखि ५,००० मिलिमिटर (७९ देखि १९७ इन्च) वर्षा हुन्छ, जुन, मे र अक्टोबरको बीचमा ७०%-८०% प्राप्त हुन्छ।[१३]
जैविक विविधता
[सम्पादन गर्नुहोस्]अरुणाचल प्रदेशमा स्तनधारी र चराचुरुङ्गीहरूको सबैभन्दा बढी विविधता छ। यस प्रदेशमा करिब ७५० प्रजातिका चराचुरुङ्गी र २०० भन्दा बढी प्रजातिका स्तनधारी जनावर पाइन्छन्।[१४]
अरुणाञ्चलको वनले हिमालयी जैविक विविधता हट स्पटभित्र को एक तिहाई बासस्थान क्षेत्र ओगटेको छ। सन् २०१३ मा अरुणाचलको ३१,२७३ वर्ग किलोमिटर (१२,०७५ वर्ग माइल) वनलाई निरन्तर वनहरूको विशाल क्षेत्र (६५,७३० वर्ग किलोमिटर वा २५,३८० वर्ग माइल, म्यान्मार, चीन र भुटानका वनहरू सहित) को भागको रूपमा पहिचान गरिएको थियो। राज्यमा तीन बाघ आरक्षहरू छन्: नाम्दाफा राष्ट्रिय निकुञ्जमा एक रिजर्व, मौलिङ राष्ट्रिय निकुञ्ज र पाक्के बाघ आरक्ष।[१५]
जनसाङ्ख्यिकी
[सम्पादन गर्नुहोस्]आदिवासी पहिचान, भाषा, धर्म र भौतिक संस्कृतिको आधारमा अरुणाचल प्रदेशलाई लगभग अर्ध-विशिष्ट सांस्कृतिक क्षेत्रहरूमा विभाजित गर्न सकिन्छ: पश्चिममा भुटानको सीमामा तिब्बती भाषी मोनपा क्षेत्र, राज्यको केन्द्रमा तानी क्षेत्र, तानी क्षेत्रको पूर्वमा मिश्मी क्षेत्र, म्यानमारसँग सीमा जोडिएको ताई / सिङफो / ताङ्सा क्षेत्र, र दक्षिणमा नागा क्षेत्र, जुन म्यान्मारसँग पनि जोडिएको छ। यस बीचमा आका/ह्रुसो/मिजी/शेरदुक्पेन क्षेत्र, तिब्बती बौद्ध जनजाति र एनिमिस्ट तानी पहाडी जनजातिहरूबीच सङ्क्रम क्षेत्रहरू छन्। यसबाहेक, सुलुङ जस्ता राज्यभरि छरिएका पृथक मानिसहरू पनि छन्। सन् २००१ मा साक्षरता दर ५४.७४ प्रतिशत रहेकोमा सन् २०११ मा बढेर ६६.९५ प्रतिशत पुगेको छ। साक्षर जनसङ्ख्या ७ लाख ८९ हजार ९ सय ४३ रहेको छ। साक्षर पुरुषको सङ्ख्या ४,५४,५३२ (७३.६९%) र साक्षर महिलाको सङ्ख्या ३,३५,४११ (५९.५७%) रहेको छ।[१६]
अरुणाचल प्रदेशको धार्मिक परिदृश्य विविध छ र कुनै पनि एकल धार्मिक समूहले बहुसङ्ख्यक जनसङ्ख्याको प्रतिनिधित्व गर्दैन, यद्यपि यो केही भारतीय राज्यहरू मध्ये एक हो जहाँ इसाई धर्मका सबैभन्दा अनुयायीहरू छन्। अरुणाचलको जनसङ्ख्याको तुलनात्मक रूपमा ठुलो प्रतिशत प्रकृति उपासक (आदिवासी धर्महरू) हुन्, र उनीहरूको आफ्नै विशिष्ट परम्परागत संस्थाहरू जस्तै निशीद्वारा न्यादर नाम्लो, ताङ्सा र नोक्टेद्वारा रंगफ्राह, अपटानीद्वारा मेदार नेलो, गालोद्वारा कर्गु गमगी र आदिवासी धर्म डोनी-पोलोको छातामुनि आदिद्वारा डोनी-पोलो डेरे अनुसरण गर्दछन्। थोरै सङ्ख्यामा अरुणाचली मानिसहरूले परम्परागत रूपमा हिन्दुको रूपमा पहिचान गरेका छन्, यद्यपि एनिमिस्ट परम्पराहरू हिन्दु धर्ममा समाहित भएपछि यो सङ्ख्या बढ्न सक्छ। तिब्बती बौद्ध धर्म तवाङ, पश्चिम कामेङ र तिब्बतसँग जोडिएका एकान्त क्षेत्रहरूमा हावी छ। थेरवाद बौद्ध धर्मको अभ्यास म्यान्मारको सीमा नजिकै बसोबास गर्ने समूहहरूले गर्छन्। लगभग ३०% जनसङ्ख्या इसाई धर्मावलम्बीहरू छन्।[१७]
सन्दर्भ सामग्रीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]- ↑ Government वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ७ अक्टोबर २०१६ मिति
- ↑ "Arunachal Pradesh: Physiography, At a glance", gbpihedenvis.nic.in, Hosted by: G.B. Pant National Institute of Himalayan Environment and Sustainable Development. Sponsored by: Ministry of Environment, Forest & Climate Change, Govt of India, ENVIS Centre on Himalayan Ecology, अन्तिम पहुँच २३ जुन २०२१।
- ↑ "4 Reasons Why Arunachal Pradesh is a Natural Wonderland", Outlook India Traveller (अङ्ग्रेजीमा), २६ जुन २०१८, अन्तिम पहुँच २३ जुन २०२१।
- ↑ "Report of the Commissioner for linguistic minorities: 47th report (July 2008 to June 2010)", Commissioner for Linguistic Minorities, Ministry of Minority Affairs, Government of India, पृ: 122–126, मूलबाट १३ मे २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १६ फेब्रुअरी २०१२।
- ↑ "Ministry of Development of North Eastern Region, North East India", mdoner.gov.in, अन्तिम पहुँच २२ फेब्रुअरी २०२२।
- ↑ "WORKING IN HINDI LANGUAGE", rajbhasha.gov.in, अन्तिम पहुँच २२ फेब्रुअरी २०२२।
- ↑ Guyot-Réchard, Bérénice, सम्पादक (२०१६), "Open War: State-Making's Dress Rehearsal", Shadow States: India, China and the Himalayas, 1910–1962 (Cambridge: Cambridge University Press): 232–264, आइएसबिएन 978-1-107-17679-9, डिओआई:10.1017/9781316796894.012, अन्तिम पहुँच १२ जुन २०२३।
- ↑ Choudhury, Ratnadip (२३ सेप्टेम्बर २०२०), "Arunachal Residents Write To PM On Road Project, Quote National Security", NDTV.com, अन्तिम पहुँच २७ जनवरी २०२१।
- ↑ "Official Web Page of Government of Arunachal Pradesh", मूलबाट २० मार्च २०१२-मा सङ्ग्रहित।
- ↑ "India launches villages programme in Arunachal, ignores angry China" (अङ्ग्रेजीमा), Al Jazeera, १० सेप्टेम्बर २०२०, अन्तिम पहुँच ११ नोभेम्बर २०२३।
- ↑ Sharma, Usha (२००५), Discovery of North-East India, Mittal Publications, पृ: ६५, आइएसबिएन 978-81-8324-034-5।
- ↑ Lamb, Alastair, The McMahon line: a study in the relations between India, China and Tibet, 1904 to 1914, London, 1966, p529
- ↑ Dhar, O. N.; Nandargi, S. (१ जुन २००४), "Rainfall distribution over the Arunachal Pradesh Himalayas", Weather (अङ्ग्रेजीमा) 59 (6): 155–157, आइएसएसएन 1477-8696, डिओआई:10.1256/wea.87.03, बिबकोड:2004Wthr...59..155D।
- ↑ Choudhury, A. U. (२००३), The mammals of Arunachal Pradesh, New Delhi: Regency Publications, आइएसबिएन 9788187498803।
- ↑ PCCF Arunachal Pradesh, "Protected Areas", www.arunachalforests.gov.in, Department of Forests & Environment, Govt. of Arunachal Pradesh, अन्तिम पहुँच ७ जुन २०२१।
- ↑ "Census of India: Provisional Population Tables – Census 2011", Censusindia.gov.in, मूलबाट ९ अप्रिल २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ११ अप्रिल २०११।
- ↑ "Census of India : C-1 Population By Religious Community", मूलबाट १३ सेप्टेम्बर २०१५-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २७ अगस्ट २०१५।
बाह्य कडीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]
परिभाषाहरू विक्सनरीबाट
मिडिया विकिमीडिया कमन्सबाट
समाचार विकिसमाचारबाट
उद्धरणहरू विकिकथनबाट
पाठहरू विकिस्रोतबाट
पाठ्यपुस्तकहरू विकिपुस्तकबाट
स्रोतहरू विकिविश्वविद्यालयबाट
- सरकार
- सामान्य जानकारी
- अरुणाचल प्रदेश इन्साइक्लोपिडिया ब्रिटानिकामा
- अरुणाचल प्रदेश कर्लीमा
यस पृष्ठ सम्बन्धित भौगोलिक तथ्याङ्क अरुणाचल प्रदेश ओपन स्ट्रिट नक्सामा रहेको छ।