अस्पताल
चिकित्सालय या अस्पताल (hospital) स्वास्थ्यको देखभाल गर्ने संस्था हो। यसमा विशिष्टता प्राप्त चिकित्सकहरू एवं अन्य स्टाफहरूद्धारा तथा विभिन्न प्रकारका उपकरणहरूको सहायताले रोगीहरूको निदान एवं चिकित्सा गरिन्छ।
इतिहास
[सम्पादन गर्नुहोस्]अस्पताल (Hospital) वा चिकित्सालय तथा औषधालय मानव सभ्यताको आदिकाल देखि नै बन्दै आएका हुन। वेद र पुराणोंको अनुसार स्वयं भगवान्ले प्रथम चिकित्सकको रूपमा अवतार लिएको थियो। ५,००० वर्ष या यसले पनि प्राचीन इतिहासमा चिकित्सालहरूको प्रमाण पाइन्छन्, जसमा चिकित्सक तथा शल्यकोविद (सर्जन) काम गर्थे। यो चिकित्सक तथा सर्जन रोगिहरूलाई रोगमुक्त गर्न र उनको आर्तिनाशन तथा मानवताको ज्ञानवृद्धिको भावों देखि प्रेरित भएर स्वयंसेवकको भांति आफ्नो कर्ममा प्रवृत्त रहथे। ज्हरू-ज्हरू सभ्यता तथा जनसङ्ख्या बढती गई त्हरू त्हरू सुसज्जित चिकित्सालहरू तथा सुसंगठित चिकित्सा विभाग गर्यो आवश्यकता पनि प्रतीत होने लगी। अतएव यस्तो चिकित्सालय सरकार तथा सेवाभावले प्रेरित जनसमुदायले खोलिने प्रमाण इतिहासमा भेटिन्छ। हाम्रो देशमा टाढा- टाढाका गाँवहरूमा पनि कुनै न कुनै यस्तो व्यक्ति हुन्थ्यो, चाहे त्यो अशिक्षित नै हो, जुन रोगिहरूलाई दबाई दिने गर्थ्यो र उनीहरूको चिकित्सा, गर्थ्यो। यसको पश्चात् आधुनिक समयमा तहसील तथा जिलाहरूको अस्पताल बने जहाँ अन्तरङ्ग (इनडोर) र बहिरङ्ग (आउटडोर) विभागहरूको प्रबंध गरियो। आजकल ठूलो बडे नगरहरू मेंअस्पताल बनाए गए छन्, जसमा भिन्न-भिन्न चिकित्सा विभागहरूको लागि विशेषज्ञ नियुक्त गरियो छन्। प्रत्येक आयुर्विज्ञान (मेडिकल) शिक्षण संस्था सँग ठूलो बडे अस्पताल संबद्ध हैं र प्रत्येक विभाग एक विशेषज्ञको अधीन छन्, जुन कलेजमा उनी विषयको शिक्षक पनि हुन्छ। आजकल यो प्रयत्न गरे जा रहेको छ कि गाँवहरूमा पनि प्रत्येक पाँच मीलको क्षेत्रमा चिकित्साको एक केन्द्र अवश्य हो।
अस्पतालका विभाग
[सम्पादन गर्नुहोस्]आधुनिक अस्पतालको आवश्यकताहरू अत्यन्त विशिष्ट भयो हैं र उनको योजना बनाउन पनि एक विशिष्ट कौशल या विद्धा हो। प्रत्येक अस्पतालको एक बहिरङ्ग विभाग र एक अन्तरङ्ग विभाग हुन्छ, जसको निर्माण वहाँको जनताको आवश्यकताहरूको अनुसार गरिन्छ।
बहिरंग विभाग (OPD)
[सम्पादन गर्नुहोस्]बहिरङ्ग विभागमा केवल बाहिरको रोगिहरूको चिकित्सा गरिन्छ। उनी औषधि लिएर या मरहम पट्टी करवाकर आफ्नो घर चले जान्छन्। यस विभागमा रोगीको रहनको प्रबंध हुँदैन। यो विभाग नगरको बीचमा हुनु चाहिए जहाँ जनताको पुगन सुगम हो। इससँग नै एक आपात (इमरजेंसी) विभाग पनि हुनु चाहिए जहाँ आपद्ग्रस्त रोगिहरू का, कम से कम, प्रथमोपचार तुरुन्त गरे जा सके। आधुनिक अस्पतालहरूमा यस विभागको बीचमा एक ठूलो कोठा, जसमा रोगी प्रतीक्षा गरेर सके, बनाइन्छ। उनमा एक ओर "पूछताछ"को स्थान रहइन्छ र दोस्रो र अभ्यर्थक (रिसेप्शनिस्ट)को कार्यालय, जहाँ रोगीको नाम, ठेगाना आदि लि खाउछ र जहाँ देखि रोगीको उपयुक्त विभागमा पठाइन्छ। अभ्यर्थकको विभाग उत्तम प्रकार से, सबै सुविधाहरू सँग युक्त, बनाया जाए तथा उनमा कर्मचारिहरूको पर्याप्त संख्या हो, जुन रोगीको उपयुक्त विभागमा पहुँचाएँ तथा उनको अन्य सबै प्रकारको सहायता करें। बहिरङ्ग विभागमा निम्नलिखित अनुविभाग होने चाहिए:
१.चिकित्सा, २. शल्य, ३. व्याधिकी (पैथलोजी), ४. स्त्रीरोग, ५. विकलांग (और्थोपीडिक), ६. शलाक्य (इयर-नोज-थ्रोट), ७. आँखा, ८. दन्त, ९. क्षयरोग, १०. चर्म र रतिजरोग ११.बालरोग (पीडियेट्रिक्स) र १२. आपत्ति अनुविभाग
प्रत्येक अनुविभागमा एक विशेषज्ञ, उनको हाउस-सर्जन, एक क्लार्क, एक प्रविधिज्ञ (टेकनीशियन), एक कक्ष-बाल-सेवक (वार्ड-बय) र एक अर्दली हुनु चाहिए। प्रत्येक अनुविभाग निदानविशेष तथा चिकित्साविशेषको आवश्यक यन्त्रों र उपकरणहरू देखि सुसज्जित हुनु चाहिए। व्याधिकी विभाग गर्यो प्रयोगशालामा नित्यप्रतिको परीक्षाहरूको सबै उपकरण होने चाहिए, जसबाट साधारण आवश्यक परीक्षाएँ गरेर निदानमा सहायताको जा सके। विशेष परीक्षाहरू तथा विशेषज्ञहरू द्धारा परीक्षा गरे जानेको पश्चात् नै रोगको निदान हुन सक्छ। र रोग निश्चित भएको / भन पश्चात् नै रोगको निदान हुन सक्छ र रोग निश्चित भएको / भन पश्चात नै चिकित्सा प्रारम्भ हुन्छ। अतएव रोगीको अधिक समय सम्म प्रतीक्षा गर्नु पर्छ। फलत: उनको बस्न तथा उनको अन्य सुविधाहरूको उचित प्रबंध हुनु चाहिए।
चिकित्सा - चिकित्सा सम्बन्धी कार्य दुई भागहरूमा विभक्त गरे जान सकिन्छं: (१) नुसखेको अनुसार ओषाधि दिएर रोगीको विदा गर्न, र (२) साधारण शस्त्रकर्म, उद्वर्तन, तापचिकित्सा आदिको आयोजन गर्न। यस कारण प्रत्येक बहिरङ्ग विभागमा उतम, सुसज्जित, कुशल सहायकहरू तथा नर्सो देखि युक्त एक आपरेशन थियटर हुनु चाहिए। उद्धर्तन्, अन्य भौतिकीचिकित्सा-प्रक्रियाहरू तथा प्रकाश-चिकित्साहरूको लागि उनको उपयुक्त विभागहरूलाई उचित प्रबंध हुनु चाहिए। यसले अन्तरङ्ग विभाग देखि रोगीको शीघ्र नीरोग गरेर मुक्त गरे जा सकेगा र वहाँ विषम रोगिहरूको चिकित्साको लागि अधिक स्थान र समय उपलब्ध हुनेछ।
आपद्-अनुविभाग - बहिरङ्ग विभागको एक आवश्यक अङ्ग आपद्अनुविभाग छ। यसमा अहर्निश २४ घन्टा काम गर्नको लागि कर्मचरिहरूको नियुक्ति होनी चाहिए। निवासी सर्जन (रेजिडेंट-सर्जन), नर्स, अर्दली, बालसेवक, मेहतर आदि यति संख्यामा नियुक्त गरे जाएँ कि चौबीसों घन्टा रोगीको उनको सेवा उपलब्ध हो सके। यस विभागमा संक्षोभ (शक)को चिकित्सा विशेष रूपले करनी होगी। यस कारण यस चिकित्साको लागि सबै प्रकारको आवश्यक उपकरणहरू तथा औषधिहरू सँग यो विभाग सुसज्जित हुनु चाहिए। यसको तत्परता तथा दक्षतामा नै रोगीको जीवन निर्भर रहइन्छ। अतएव यहाँको कर्मचारी आफ्नो कार्यमा निपुण हुन् , तथा सबै प्रकारको व्यवस्था यहाँ अति उत्तम होनी चाहिए। ग्लूकोज, प्लाज्मा, रक्त, तापचिकित्साको यन्त्र, उत्तेजक औषधिहरू, इंजेक्शन आदि पर्याप्त मात्रामा उपलब्ध होने चाहिए। यहाँ एक्स-ऐको एक चलयन्त्र (मोबाइल प्लांट) पनि हुनु चाहिए, जसबाट अस्थिभंग, अस्थि र सन्धि सम्बन्धी विकृतिहरू फुफ्फुसको रो ग या हृदयको दशा देखेर रोगको निश्चय गरे जा सके। यन्त्रों तथा वस्त्रों आदिको विसंक्रमणको लागि पनि पूर्ण प्रबंध हुनु आवश्यक छ। यदि यो विभाग कुनै शिक्षासंस्थाको अधीन हो त वहाँ एक व्याख्यान या प्रदर्शनको कोठा हुनु आवश्यक छ, जुन यति ठूलो हो कि समस्त विद्धार्थी वहाँ एक साथ बैठ सकें। शिक्षकहरूको विश्रामको निमित्त तथा शिक्षासामग्री राखन र रात्रिमा काम गर्नवाला कर्मचारियहरूलाई लागि पनि अलग कोठा हुन्। सारा विभागमा उद्धावन पद्धति द्धारा शोधित हुनेवाला शौचस्थान होने चाहिए। यस्तो शौचस्थानहरूको कर्मचारिहरू तथा रोगिहरूको लागि पृथक् पृथक् हुनु आवश्यक छ।
इस विभागको सङ्गठन गर्दा खेरी वहाँ हुनेवाला कार्य, कार्यकर्ताहरूलाई संख्या, प्रत्येक अनुविभागमा चिकित्सार्थी रोगिहरूको संख्या, उनको शारीरिक आवश्यकताहरू तथा भविष्यमा होने वाला अनुमित विस्तार, यिनी सबै कुराहरूको पूर्ण ध्यान राखन आवश्यक छ। प्रतिदिनको अनुभव हो कि जस भवनको आज निर्माण गरिन्छ त्यो थोडे नै समयमा कार्याधिक्यको कारण अपर्याप्त हुन्छ। पहिले देखि नै यसको विचार गरेर लिन उचित छ।
माथि जुन केही भनाइएको छ उससे स्पष्ट छ कि बहिरङ्ग विभागमा धेरै अधिक व्यय गर्न पर्छ। आधुनिक समयमा चिकित्साको सिद्धान्त नै यो हो कि कुनै चाहे कति नै निधन किन न हो, उसलाई उत्तम देखि उत्तम चिकित्साको आयोजनहरू तथा ओषधिहरू देखि आफ्नो निर्धनताको कारण वंचित न हुनु पडे। यस उद्देश्यको पूर्तिको लागि कितने धनको आवश्यकता हो यसको सहज नै अनुमान गरिन सक्छ। सरकार, देशप्रेमी र श्रीसंपन्न व्यक्तिहरूको सहायता देखि यस उद्देश्यको पूर्ति असंभव न होनी चाहिए।
अंतरङ्ग विभाग (IPD)
[सम्पादन गर्नुहोस्]अन्तरङ्ग विभागमा विषम रोगहरू तथा रोगीको अवस्थाको देखेर चिकित्सा गर्नको प्रबंध हुन्छ। प्रांत, नगर या क्षेत्रको आवश्यकताहरू ओर वहाँ उपलब्ध आर्थिक सहायताको अनुसार नै साना या ठूलो विभाग बनाए जान्छन्। थोडे (दस या बारह) रोगिहरू सँग लिएर सहस्र रोगिहरूलाई राखन सम्मको अन्तरङ्ग विभाग बनाए जान्छन्। यो सबै पर्याप्त धनराशि ओर कर्मचारिहरूको उपलब्धिमा निर्भर छ। धेरै पल्ट धन उपलब्ध भए पछि पनि उपयुक्त कर्मचारी हैन मिलते। हाम्रो देश र उत्तर प्रदेशमा उपचारिकाहरू (नर्सों)को यति कमी छ कि कितने नै अस्पताल खाली पडे छन्। यसको कारण हो मध्यम श्रेणीको परिवारहरूको उपचार व्यवस्थामा अरुचि। केही सामाजिक कारणहरू देखि उपचारिकाहरूको धेरै राम्रो दृष्टिले हैन देख्यो जाता; यो नितांत भ्रममूलक छ। जनताको यस्तो धारणाहरूमा तनिक पनि औचित्य छैन।
अन्तरङ्ग विभागमा भर्ती गरे जानेको पश्चात् रोगीको व्यवस्थाहरूको पूर्ण अन्वेषण विशेषज्ञ आफ्नो सहायकहरू तथा व्याधिकी प्रयोगशाला, एक्स-रे विभाग आदिको सहयोग देखि गर्दछ। यस कारण यिनी विभागहरूलाई नवीनतम उपकरणहरू देखि सुसज्जित राखन आवश्यक छ। शल्य विभागको लागि यसको महत्त्व विशेष रूपले अधिक छ जहाँ कर्मचारियहरूको दक्ष हुनु र उनिमा पारस्परिक सहयोग सफलताको लागि अनिवार्य छ। कक्ष-बाल-सेवक देखि लिएर विशेषज्ञ सर्जन सम्म सबैको सहयोगको आवश्यकता हो। केवल एक नर्सको असावधानी देखि सारा शस्त्रकर्म असफल हुन सक्छ। एक्स-रे तथा उत्तम आपरेशन थिएटर यस विभागको अत्यन्त आवश्यक अङ्ग हुन्।
उतम उपचार सारी संस्थाको सफलताको कुञ्जी है; त्यहि देखि अस्पतालको नाम या बदनामी हुन्छ। अस्पताल तथा आधुनिक चिकित्सापद्धतिको विशेष महत्त्वशाली अङ्ग उपचारिकाएँ छन्। यस कारण उत्तम शिक्षित उपचारिकाहरूको तैयारएरनेको आयोजना सरकार तिर सेको गई छ।
अस्पतालको निर्माण
[सम्पादन गर्नुहोस्]आधुनिक अस्पतालहरूको निर्माण इंजीनियरिंगको एक विशेष कला बन्यो छ। अस्पतालाहरूको निर्माणको लागि राज्यको मेडिकल विभागले आदर्श मानचित्र (प्लान) बनयो दिए छन्, जसमा अस्पतालको विशेष आवश्यकताहरू र सुविधाहरूको ध्यान राखाइएको छ। सबै प्रकारको छोटे-बडे अस्पतालहरूलाई लागि उपयुक्त नकशे तैयार गरिए हैं जसको अनुसार अपेक्षित विस्तारको अस्पताल बनाए जान सकिन्छं।
अस्पताल बनाउनको पूर्व यो भली-भाँति समझ लिन उचित छ कि अस्पताल खर्च गर्नवाली संस्था हो, धनोपार्जन गर्नवाली हैन। आधुनिक अस्पताल बनाउनको लागि आरंभमा नै एक ठूलो धनराशिको आवश्यकता पर्छ; उसलाई नियमित रूपले चलानको खर्च उससे पनि ठूलो प्रश्न हो। बिना यसको प्रबंध गरे अस्पताल बनाउन भूल छ। धनको कमीको कारण अगाडि चलकर धेरै कठिनाई हुन्छ र अस्पतालको निम्नलिखित उद्देश्य पूरा हैन हो सकता:
नत्वहं कामये राज्यं न स्वर्ग नापुनर्भवम्।
कामये दु:खतप्तानाम् प्राणिनामार्तिनाशनम्।।
हाम्रो देश अति विस्तृत तथा उनको जनसङ्ख्या अत्यधिक छ। त्यसै प्रकार यहाँ चिकित्सा सम्बन्धी प्रश्न पनि त्यति नै विस्तृत र जटिल छन्। फेरि जनताको निर्धनता तथा शिक्षाको कमी यस प्रश्नको र पनि जटिल गरेर देती छ। यस कारण चिकित्साप्रबंधको आवश्यकताहरूको अध्ययनको लागि सरकार तिर देखि धेरै पल्ट कमेटियाँ नियुक्तको गई छन्। भोर कमेटीले जुन सिफारिशेंको हैं आनके अनुसर प्रत्येक १० देखि १२ सहस्र जनसङ्ख्याको लागि ७५ रोगिहरूलाई राखन योग्य एक यस्तो अस्पताल हुनु चाहिए जसमा छ डाक्टर र छ उपचारिकाएँ तथा अन्य कर्मचारी नियुक्त हुन्। यो प्राथमिक अङ्ग भनिनेछ। यस्तो २० प्राथमिक अंगहरूमा एक माध्यमिक अङ्ग पनि आवश्यक छ। यहाँको अस्पतालमा १,००० अन्तरङ्ग रोगिहरूलाई राखनको प्रबंध हो। यहाँ प्रत्येक चिकित्साशाखाको विशेषज्ञ नियुक्त हुन् तथा परिचारिकाएँ र अन्य कर्मचारी पनि हुन्। एक्स-रे, राजयक्ष्मा, सर्जरी, चिकित्सा, व्याधिकी, प्रसूति, अस्थिचिकित्सा आदि सबै विभाग पृथक-पृथक हुन्। माध्यमिक अंगले परे ओर उससे बडा, केन्द्रिय या जिल्लाको विभाग या अङ्ग हो, जहाँ उनी सबै प्रकारको चिकित्साहरूको प्रबंध हो, जसको प्रबंध माध्यमिक अगको अस्पतालमा न हो। यहीमा सबै भन्दा ठूलो सञ्चालकको पनि स्थान हो।
इस आयोजनको समस्त अनुमित व्यय भारत सरकारको संपूर्ण आय भन्दा पनि अधिक छ। यस कारण यो योजना अझै सम्म कार्यान्वित हैन हो सकी छ।
विशिष्टिकृत अस्पताल
[सम्पादन गर्नुहोस्]आजकल जनसङ्ख्या र त्यसैको अनुसार रोगिहरूको संख्यामा वृद्धि हुनबाट विशेष प्रकारको अस्पतालहरूको निर्माण आवश्यक भएको छ। प्रथम आवश्यकता छुतहे रोगहरूको पृथक अस्पताल बनाउनको हुन्छ, जहाँ केवल छुतहे रोगी रखे जान्छन्। त्यहि प्रकार राजक्ष्माको रोगिहरूको लागि पृथक अस्पताल आवश्यक छ। मानसिक रोग, अस्थिरोग, बालरोग, स्त्रीरोग, प्रसूतिगृह, विकलांगता आदिको लागि ठूलो नगरहरूमा पृथक अस्पताल आवश्यक छन्। साना नगरहरूमा एक नै अस्पतालमा कम से कम भिन्न-भिन्न अपेक्षित विभाग बनाउन आवश्यक छ। यिनी अस्पतालहरूको निर्माण पनि उनको आवश्यकता अनुसार भिन्न-भिन्न प्रकार देखि गर्न हुन्छ र त्यसै प्रकार वहाँको कर्मचारिहरूको नियुक्ति गरिन्छं। यिनी सबै प्रकारको अस्पतालाहरूको मानचित्र तथा वहाँको समस्त आवश्यकताहरूको सूची सरकारले तैयारएर दिएको छ, जसको अनुसार सबै प्रकारको अस्पताल बनाए जान सकिन्छं।
विश्राम विभाग
[सम्पादन गर्नुहोस्]बडे नगरहरू मा, जहाँ अस्पतालाहरूको सदा कमी रहन्छ, उग्र अवस्थाले मुक्त होनेको पश्चात, दुर्बल स्वास्थ्योन्मुख व्यक्तिहरू तथा अत्यधिक समयसाध्य चिकित्सावाला रोगिहरूको लागि पृथक विभाग-रुग्णालय (इनफर्मरी)-बनाना आवश्यक छ। यसले अस्पतालाहरूको धेरै केही कठिनाई कम हुन्छ र उग्रावस्थाको रोगिहरूलाई राखनको लागि स्थान सुगमता देखि मिलछ।
चिकित्सालय र समाजसेवक
[सम्पादन गर्नुहोस्]आजकल समाजसेवा चिकित्साको एक अङ्ग बन्यो छ र दिनहरू-दिन चिकित्सालय तथा चिकित्सामा समाजसेवीको महत्त्व बढता जा रहेको छ। औषधोपचारको अतिरिक्त रोगीको मानसिक, कौटुंबिक तथा सामाजिक परिस्थितिहरूको अध्ययन गर्न र रोगीको तज्जन्य कठिनाइहरूको टाढा गर्न समाजसेवीको काम छ। रोगीको रोगहरूत्पतिमा उनको रुग्णावस्थामा उनको कुटुंबको किन कठिनाइहरूको सामना गर्न पड रहेको छ तथा रोगले या अस्पताल देखि रोगीको मुक्त भएको / भन पश्चात कुन चाहीं कठिनाइहरूको सामना गर्न पडेगा, उनको रोगीमा के प्रभाव हुनेछ आदि रोगीको सम्बन्धको यो सबै कुराहरू समाजसेवीको अध्ययन र उपचारको विषय हुन्। यदि रोगमुक्त होनेको पश्चात त्यो व्यक्ति अर्थसंकटको कारण कुटुंबपालनमा असमर्थ रहे, त त्यो पुन: रोगग्रस्त हुन सक्छ। रोगकालमा उनको कुटुंबको आर्थिक समस्या कसरि हल हो, यसको प्रबंध समाजसेवीको कर्तव्य छ। यस प्रकारको प्रत्येक समस्या समाजसेवीको हल गर्नु पर्छ। यसले समाजसेवीको चिकित्सामा महत्त्व समझा जान सक्छ। उग्र रोगको अवस्थामा उपचारक या उपचारिकाको जितनी आवश्यकता हो, रोगमुक्तिको पश्चात् उनी व्यक्तिको स्वास्थ्यको रक्षा तथा जीवनको उपयोगी बनाउनमा समाजसेवीको पनि उतनी नै आश्यकता छ।
आयुर्वैज्ञानिक शिक्षासंस्थाहरूमा अस्पताल-आयुर्वैज्ञानिक शिक्षा संस्थाहरू (मेडिकल कलेजहरू)मा चिकित्सालयहरूको मुख्य प्रयोजन विद्धार्थिहरूको चिकित्सा-सम्बन्धि शिक्षा तथा अन्वेषण छ। यस कारण यस्तो चिकित्सालहरूको निर्माणको सिद्धान्त केही भिन्न हुन्छन्। यिनीहरूमा प्रत्येक विषयको शिक्षाको लागि भिन्न-भिन्न विभाग हुन्छन्। यिनीहरूमा विद्धार्थिहरूको संख्याको अनुसार रोगिहरूलाई राखनको लागि समुचित स्थान राखन पर्दछ, जसमा आवश्यक शय्याएँ रखी जा सकें। साथ नै शय्याहरूको बीच यति स्थान छोडन पर्दछ कि शिक्षक र उनको विद्धार्थी रोगीको नजीकै उभिएर उनको पर्रीक्षा गरेर सकें तथा शिक्षक रोगीको लक्षणहरूको प्रदर्शन र विवेचन गरेर सके। यस कारण यस्तो अस्पतालहरूलाई लागि अधिक स्थानको आवश्यकता हुन्छं। फिर, प्रत्येक विभागको पूर्णतया आधुनिक यन्त्रों, उपकरणहरू आदि देखि सुसज्जित गर्न हुन्छ। उनी शिक्षाको लागि आवश्यक छन्। अतएव यस्तो चिकित्सालहरूको निर्माण र सगंठनमा साधारण अस्पतालाहरूको अपेक्षा धेरै अधिक व्यय हुन्छ। शिक्षकहरू ओर कर्मचारिहरूको नियुक्ति पनि केवल श्रेष्ठतम विद्वानहरूमा से, जुन आफ्नो विषयको मान्य व्यक्ति हुन् , गरिन्छ। अतएव यस्तो चिकित्सालय चलानको नित्यप्रतिको व्यय अधिक हुनु स्वाभाविक छ।
ऐसी संस्थाहरूको निर्माण ,सज्जा तथा कर्मचारियहरूको पूरा ब्योरा इण्डियन मेडिकल काउंसिलले तैयारएर दिए छ। यही काउंसिल देश भरको शिक्षासंस्थाहरूको नियन्त्रण गर्छ। जुन संस्था उनको द्धारा निर्धारित मापदण्ड सम्म हैन पहुँचती उनलाई काउंसिल मान्यता प्रदान हैन करती र वहाँको विद्धार्थियहरूलाई उच्च परीक्षाहरूमा बस्नको अधिकारले वंचित रहन पर्दछ। शिक्षाको स्तरलाई उच्चतम बनाउनमा यस काउंसिलले स्तुत्य काम गरेको छ।
ऐसे अस्पतालहरूमा विशेष प्रश्न पर्याप्त स्थानको हुन्छ। कमरहरूको आकार र संख्या दुवैको नै अधिक राखन पर्दछ। फिर, प्रत्येक विभाग गर्यो आवश्यकता, विद्धार्थिहरू र शिक्षकहरूको संख्या आदिको ध्यान राखएर चिकित्सालयको योजना तैयार गर्नु पर्छ। (चं.भा.सिं.)
नेपालको प्रमुख अस्पतालहरु
[सम्पादन गर्नुहोस्]बिर हस्पिटल , महराजगंज शिक्षण अस्पताल , बिपी कोईराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान
बाहिरी कडिहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]- Jean Manco, The Heritage of Mercy (medieval hospitals in Britain)
- Last Resort: Hospital Care in Canada (an illustrated historical essay)
- Medieval Hospitals of England, by Rotha Mary Clay, historyfish.net (१९०९ book, now in the public domain)
- Directory and Ranking of more than १७००० Hospitals worldwide, hospitals.webometrics.info
- (फ्रान्सेली) Haute Autorité de santé or French National Authority for Health, has-sante.fr
- Hospital News, Information, and reviews at hospital.com
- Dispensary Resource Center, Information on local dispensaries in California and Colorado
