ਉਮਰ ਖ਼ਯਾਮ
ਉਮਰ ਖ਼ੱਯਾਮ (18 ਮਈ 1048 – 4 ਦਸੰਬਰ 1131)[1]ਫ਼ਾਰਸੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ, ਹਿਸਾਬਦਾਨ, ਖਗੋਲਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਫ਼ਿਲਾਸਫਰ ਸੀ।[2] ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮੀ ਜੋਤਿਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਪਹਿਚਾਣ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੁਲਤਾਨ ਮਲਿਕਸ਼ਾਹ ਦਾ ਪਤਰਾ (ਤਾਰੀਖ਼-ਏ-ਮਲਿਕਸ਼ਾਹੀ), ਜਲਾਲੀ ਸੰਵਤ ਦਾ ਚਲਨ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰੁਬਾਈਆਂ (ਚਾਰ ਲਾਈਨਾ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ਕਵਿਤਾ) ਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਪੱਧਰ ਤੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਵੀ ਐਡਵਰਡ ਫਿਜਜੇਰਾਲਡ ਦਾ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਖ਼ੱਯਾਮ ਦਾ ਜਨਮ ੧੮ ਮਈ ੧੦੪੮ ਵਿਚ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਫਾਰਸ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਬੁਰ[3] (ਨਿਸ਼ਾਪੁਰ) ਵਿਚ ਗਿਆਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਇੱਕ ਖੇਮਾ(ਤੰਬੂ) ਬਣਾਉਣ ਵਾਲ਼ੇ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਹੀ ਉਸਨੇ ਤਕਰੀਬਨ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਿਤਾਈ।
ਹਿਸਾਬਦਾਨ
ਅਲਜਬਰਾ
ਉਮਰ ਖ਼ਯਾਮ ਨੇ ਅਲਜਬਰਾ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤਾਂ ਉੱਤੇ ਜਿਕਰਯੋਗ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਤਿੰਨ ਘਾਤੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉੱਚ ਘਾਤੀ ਸਮੀਕਰਣਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਣ ਦੇ ਕੁੱਝ ਵਿਆਪਕ ਤਰੀਕੇ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੇ ਦੋਪਦੀ ਸਮੀਕਰਣਾਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂਕਾਂ (Binomial Coefficients) ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਉਸਨੇ ਤਰਿਭੁਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ , ਜਿਸਨੂੰ ਹੁਣ ਪਾਸਕਲ ਟਰਾਏਂਗਲ ( Pascal Triangle ) ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਜਿਆਮਿਤੀ
ਉਸਨੇ ਗਰੀਕ ਗਣਿਤਗਿਆਤਾ ਯੂਕਲਿਡ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਸਵੈਸਿਧ (Axiom) ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਗਿਆਤ ਰਹੇ ਕਿ ਯੂਕਲਿਡ ਦੀ ਜਿਆਮਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਪੰਜ ਸਵੈਸਿਧਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਸਿੱਧ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਵੈ ਸਿੱਧ ਅਤੇ ਸਦੀਵੀ ਸੱਚ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਵਾਂ Axiom ਬਾਅਦ ਦੇ ਗਣਿਤਗਿਆਤਿਆਂ ਲਈ ਵਿਵਾਦਾਸਪਦ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਵੈਸਿਧ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦੋ ਸਮਾਂਤਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀਆਂ। ਸਰਵਪ੍ਰਥਮ ਅਲ ਹੈਥਮ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਹ ਸਵੈਸਿਧ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਥਿਊਰਮ ਹੈ , ਜਿਸਨੂੰ ਹੋਰ ਸਵੈਸਿਧਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਸਿੱਧ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਗੌਸ ਨੇ ਥਯੋਰੀ ਦਿੱਤੀ ਦੀਆਂ ਪੰਜਵਾਂ ਸਵੈਸਿਧ ਕੇਵਲ ਕੁੱਝ ਹੀ ਦਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਮਰ ਖ਼ਯਾਮ ਨੇ ਯੂਕਲਿਡ ਦਬਾਰਾ ਸਿੱਧ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਥਿਊਰਮਾਂ ਖੋਜ ਲਈਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਵਾਂ ਸਵੈਸਿਧ ਟਕਰਾਓ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਪਹਿਲਾ ਗਣਿਤਗਿਆਤਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਯੂਕਲਿਡ ਜਿਆਮਿਤੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ।
ਜਿਆਮਿਤੀ ਅਲਜਬਰਾ
ਖ਼ਯਾਮ ਨੇ ਜਿਆਮਿਤੀ ਅਲਜਬਰਾ ( Geometric Algebra ) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਅਲਜਬਰਿਕ ਸਮੀਕਰਣਾਂ ਦੇ ਜਿਆਮਿਤੀ ਹੱਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ ਕਿਊਬਿਕ ਸਮੀਕਰਣ ਦਾ ਹਾਇਪਰਬੋਲਾ ਅਤੇ ਚੱਕਰ ਵਰਗੀਆਂ ਜਿਆਮਿਤੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੱਲ। ਉਸਨੇ ਅਲਜਬਰੇ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਦੋਘਾਤੀ ਸਮੀਕਰਣ ਦਾ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਦਿੱਤਾ।
ਖਗੋਲਸ਼ਾਸਤਰ
ਖਗੋਲਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਮਰ ਖ਼ਯਾਮ ਨੇ ਇੱਕ ਸੌਰ ਸਾਲ ਦੀ ਦੂਰੀ ਦਸ਼ਮਲਵ ਦੇ ਛੇ ਸਥਾਨਾਂ ਤੱਕ ਸ਼ੁੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਕੈਲੇਂਡਰ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਈਰਾਨੀ ਹੁਕੂਮਤ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਜਲਾਲੀ ਕੈਲੇਂਡਰ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਕੈਲੇਂਡਰ ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਗਰੇਗੋਰਿਅਨ ਕੈਲੇਂਡਰ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਜਿਆਦਾ ਸ਼ੁੱਧ ਸੀ ਪਰ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਔਖਾ ਸੀ। ਵਰਤਮਾਨ ਈਰਾਨੀ ਕਲੰਡਰ ਜਲਾਲੀ ਕੈਲੇਂਡਰ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਮਾਣਕ ਰੂਪ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸਨੂੰ ਗਿਆਤ ਸੀ ਕਿ ਧਰਤੀ ਆਪਣੇ ਅਕਸ਼ ਉੱਤੇ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਈਹ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਿੱਟੇ ਉੱਤੇ ਕਾਪਰਨੀਕਸ ਪੰਦਰਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜਿਆ।
ਧਰਮ
ਉਮਰ ਖ਼ਯਾਮ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸ਼ਰਧਾ ਵਿਵਾਦਾਸਪਦ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ੀਆ ਮੁਸਲਮਾਨ , ਕੁੱਝ ਸੂਫੀ ਤਾਂ ਕਈ ਲੋਕ ਨਾਸਤਿਕ ਵੀ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਲੇਕਿਨ ਇੰਨਾ ਤੈਅ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮੁੱਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਥੋਪੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਧਰਮ ਤੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸਦੀਆਂ ਰੁਬਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਜਗ੍ਹਾ ਇਸ ਪ੍ਰਤੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੇ ਸੁਰ ਸੁਣਾਈ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਰੁਬਾਈ :
<poem> ਅਜ਼ ਰਾਹ ਚੁਨਾਰੌ ,ਕਿ ਸਲਾਮਤ ਨ ਕੁਨੰਦ ਬਾ ਖਲਕ ਚੁਨਾ ਜ਼ੀ ਕਿ ਕਿਆਮਤ ਨ ਕੁਨੰਦ ਦਰ ਮਸਜਿਦ ਗਰ ਰਵੀ ਚੁਨਾਂ ਰੌ ਕਿ ਤੁਰਾ ਦਰ ਪੇਸ਼ ਨ ਖਾਨੰਦ ਓ ਇਮਾਮਤ ਨ ਕੁਨੰਦ
ਹਵਾਲੇ
- ↑ mcs। st-andrews। ac। uk/Biographies/Khayyam। html "Omar Khayyam". Retrieved ੧੩ ਅਕਤੂਬਰ ੨੦੧੨.
{{cite web}}: Check|url=value (help); Check date values in:|accessdate=(help) - ↑ poemhunter। com/omar-khayyam-umar-khayyam/biography/ "Biography of Omar Khayyam". Retrieved ੧੩ ਅਕਤੂਬਰ ੨੦੧੨.
{{cite web}}: Check|url=value (help); Check date values in:|accessdate=(help) - ↑ "Omar Khayyam". Retrieved ੧੩ ਅਕਤੂਬਰ ੨੦੧੨.
{{cite web}}: Check date values in:|accessdate=(help)