Cebula zwyczajna

Cebula (Allium cepa L.) – zwyczajowa nazwa warzywa należącego do rodziny amarylkowatych. Prawidłowa nazwa botaniczna to czosnek cebula, jest to bowiem gatunek należący do rodzaju czosnek. W użyciu jest jednak głównie nazwa cebula. Inne używane nazwy to: cebula ogrodowa, cebula zwyczajna, dymka, skulibaba.

Cebula zwyczajna

Cebule cebuli zwyczajnej
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	amarylkowate
Rodzaj	czosnek
Gatunek	cebula zwyczajna
Nazwa systematyczna
Allium cepa L. Sp. Pl. 1: 300. 1753

Historia uprawy

Obecnie cebula nie występuje już w stanie dzikim, jako warzywo natomiast uprawiana jest niemal we wszystkich krajach. Pochodzi prawdopodobnie z Azji Środkowej, uprawiana jest od bardzo dawna. Rysunki cebuli znajdowane są na wykopaliskach w Palestynie pochodzących z epoki brązu sprzed około 5000 lat p.n.e. Nie wiadomo, czy była wówczas uprawiana, czy tylko zbierana, większość naukowców jest jednak zdania, że mogła być uprawiana już wówczas: jest bowiem łatwa do uprawy i przechowywania. Na pewno była uprawiana w Starożytnym Egipcie co najmniej 3200 lat p.n.e. Malowidła na płaskorzeźbach egipskich oraz teksty na grobowcach wskazują, że spożywano ją w dużych ilościach. Podczas budowy piramidy Cheopsa na zakup cebuli dla robotników wydano 1600 talentów, co było kwotą ogromną. Resztki cebuli znajdowane są pomiędzy zwojami bandaży, którymi w Starożytnym Egipcie owijano mumie, a czasami w oczodołach mumii. Cebula miała wówczas bardzo duże znaczenie gospodarcze, często znajduje się na egipskich wykazach podatkowych. Również starożytni Rzymianie regularnie jedli cebulę i uprawiali ją w swoich ogrodach. W Ameryce cebulę przywiezioną przez osadników z Europy zaczęto uprawiać od 1648 r., później okazało się, że Indianie wcześniej już znali i zjadali różne dzikie gatunki miejscowych cebul.

Morfologia

Łodyga

Jest bardzo skrócona (tzw. piętka). Kwiatostany wynoszone są w górę na dętych głąbikach, bardzo podobnych do liści. Głąbiki nad cebulą przechodzą przez tzw. łodygę pozorną, czyli rurkę tworzoną przez zwinięte i skrócone liście asymilacyjne.

Liście

Częścią jadalną cebuli są mięsiste pochwy liściowe (białe, fioletowe, żółte) tworzące w dolnej części rośliny cebulę – organ spichrzowy. Z cebuli wyrastają także liście asymilacyjne – zielone, obłe i dęte. Są one rzadziej spożywane – jako zamiennik liści szczypiorku.

Kwiaty

W drugim roku uprawy cebula wykształca pędy kwiatostanowe (głąbiki) wysokości 90–190 cm zakończone kulistymi baldachami zawierającymi 50–1000 kwiatów.

Owoce

Torebki zawierające zwykle 6 trójgraniastych czarnych pomarszczonych nasion (250–370 szt./g).

Korzeń

Cebula wytwarza wiązkowy system korzeniowy sięgający 30–40 cm.

• 
  Cebula zwyczajna
• 
  Przekrój podłużny przez cebulę (odmiana czerwona).
• 
  Pęd i kwiatostan
• 
  Dwie odmiany cebuli – czerwona i biała
• 
  Słodka cebula krymska

Biologia

Roślina dwuletnia, rzadziej bylina.

Wartość odżywcza i lecznicza

Wartość odżywcza Cebula zwyczajna (Allium cepa) (100 g)
Wartość energetyczna 166 kJ (40 kcal) Białka 1,10 g szczegółowe informacje RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,4% 2,4% 2,4% 2,4% M 2,0% 2,0% 2,0% 2,0% Węglowodany 9,34 g szczegółowe informacje Cukry (jedno- i dwucukry) 4,24 g Jednocukry Glukoza 1,97 g Fruktoza 1,29 g Galaktoza 0,00 g Dwucukry Sacharoza 0,99 g Maltoza 0,00 g Laktoza 0,00 g Skrobia 0,00 g Błonnik 1,7 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 6,8% 6,8% 8,1% 8,1% M 4,5% 4,5% 5,7% 5,7% Tłuszcze 0,10 g szczegółowe informacje Kwasy tł. nasycone 0,042 g Kwasy tł. nienasycone Jednonienasycone 0,013 g Wielonienasycone 0,017 g omega-3 0,0040 g omega-6 0,0130 g trans 0,000 g Woda 89,11 g szczegółowe informacje AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,3% 3,3% 3,3% 3,3% M 2,4% 2,4% 2,4% 2,4% Etanol 0,0 g Kofeina 0 mg			Witaminy Tiamina (B1) 0,046 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 4,2% 4,2% 4,2% 4,2% M 3,8% 3,8% 3,8% 3,8% Ryboflawina (B2) 0,027 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,5% 2,5% 2,5% 2,5% M 2,1% 2,1% 2,1% 2,1% Niacyna (B3) 0,116 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,8% 0,8% 0,8% 0,8% M 0,7% 0,7% 0,7% 0,7% Kwas pantotenowy 0,123 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,5% 2,5% 2,5% 2,5% M 2,5% 2,5% 2,5% 2,5% Foliany 0,019 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 4,8% 4,8% 4,8% 4,8% M 4,8% 4,8% 4,8% 4,8% Kwas foliowy 0,000 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Kobalamina (B12) 0,00000 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Cholina 6,1 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 1,4% 1,4% 1,4% 1,4% M 1,1% 1,1% 1,1% 1,1% Witamina A 0,000 mg RAE RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina D 0,0000 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Makroelementy Fosfor 29 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 4,1% 4,1% 4,1% 4,1% M 4,1% 4,1% 4,1% 4,1% Wapń 23 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,3% 2,3% 1,9% 1,9% M 2,3% 2,3% 2,3% 1,9% Magnez 10 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,2% 3,1% 3,1% 3,1% M 2,5% 2,4% 2,4% 2,4% Potas 146 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,1% 3,1% 3,1% 3,1% M 3,1% 3,1% 3,1% 3,1% Sód 4 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,3% 0,3% 0,3% 0,3% M 0,3% 0,3% 0,3% 0,3% Mikroelementy Fluor 0,0011 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Żelazo 0,21 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 1,2% 1,2% 2,6% 2,6% M 2,6% 2,6% 2,6% 2,6% Cynk 0,17 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,1% 2,1% 2,1% 2,1% M 1,5% 1,5% 1,5% 1,5%
Dane liczbowe na podstawie: USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 28, full version Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health

W roślinie, a w szczególności w cebuli (część morfologiczna) występują olejki lotne, m.in. dwusiarczek alilo-propylowy o charakterystycznym zapachu oraz inne siarczki i związki alkilowe. Oprócz substancji podanych w tabeli powyżej występują ponadto: enzymy, saponiny, flawonoidy (izoramnetyna, kwercetyna), pektyna, sole krzemu. Cebula ma silne właściwości fitoncydowe, stąd szeroko wykorzystywana jest w medycynie ludowej i fitoterapii. W leczeniu wykorzystuje się całe świeże cebule, liście oraz sok. Dla celów leczniczych można wykorzystywać cebulę przez cały jej okres wegetacyjny.

Działanie: dezynfekujące, obniżające ciśnienie tętnicze krwi, moczopędne, poprawiające przemianę materii, wykrztuśne. Zawarta w cebuli kwercetyna ma działanie antyoksydacyjne, przeciwalergiczne, przeciwwirusowe, przeciwzapalne i stymuluje układ odpornościowy.

Łzawienie przy krojeniu

Cebula zawiera enzym LFS, który po zmieszaniu z zawierającymi siarkę kwasami sulfonowymi przekształca je w lakrymator LF. Lakrymator samorzutnie przekształca się w 1-sulfinylopropan, który wydzielony do powietrza przy krojeniu cebuli podrażnia śluzówkę oczu, a to powoduje łzawienie.

Wewnątrz komórek cebuli znajdują się prekursory kwasu sulfenowego, które po uszkodzeniu komórek i zetknięciu z obecnymi w wakuolach cząsteczkami alliiny tworzą lotną substancję drażniącą oczy.

Uprawa

Wymagania

• Cebula jest rośliną klimatu umiarkowanego, optymalna temperatura kiełkowania wynosi 20 °C, choć kiełkuje już przy 5 °C.
• Ze względu na płytki system korzeniowy roślina wrażliwa jest na niedobór wody.
• Powinna być uprawiana w drugim roku po nawożeniu obornikiem i nie częściej niż co 3–4 lata na tym samym stanowisku.
• Najwyższy plon cebuli uzyskuje się na glebach próchniczych, lessach, madach; nie udaje się na gruntach podmokłych i kwaśnych (optymalnie 6,5-7,0 pH).
• Jest bardzo czuła na brak w glebie składników pokarmowych takich jak azot (brak wzrostu, żółknięcie), fosfor (powolny wzrost), potas (brązowienie wierzchołków szczypioru).

Choroby

• wirusowe: mozaika ogórka na cebuli, żółta karłowatość cebuli, żółtaczka astra na cebuli,
• bakteryjne: bakterioza cebuli, bakteryjna nekroza liści cebuli, mokra zgnilizna,
• wywołane przez lęgniowce i grzyby: alternarioza cebuli, antraknoza cebuli, biała zgnilizna cebuli, fuzaryjna zgnilizna cebuli, głownia cebuli, mączniak rzekomy cebuli, różowa zgnilizna korzeni cebuli i pora, zielona zgnilizna czosnku, zgnilizna szyjki cebuli.

Główne obszary uprawy na świecie (2005) – wartości wyrażone jako procenty z produkcji największego producenta (Chiny – 19,793 mln ton).

Wybrane odmiany

Odmiany uprawne:

• ‘Dako’ – cebule duże, spłaszczone, jasnożółte; smak łagodny; średnio wczesna.
• ‘Rawska’ – cebule kuliste, słomkowe lub słomkowobrązowe; smak łagodny; późna.
• 'Sochaczewska' – cebule duże (130–140 g), kuliste lub nieco wydłużone, okryte dobrze przylegającą łuską o ciemnosłomkowej barwie, smak łagodny, bogate w witaminę C, dobrze przechowujące się przez zimę.
• ‘Wolska’ (podobne 'Czerniakowska', 'Kutnowska', 'Sochaczewska', 'Warszawska') – cebule nierówne o różnych kształtach; smak łagodny; średnio późne lub późne; dobrze się przechowują; twórcą tej odmiany był Czesław Zajkowski – przed wojną posiadacz gospodarstwa ogrodniczego na warszawskiej Woli u zbiegu ulic Wolskiej i Elekcyjnej.
• ‘Żytawska’ – cebule średniej wielkości, spłaszczone, słomkowożółte; smak ostry; późna.
• 'Red Baron' – cebule czerwone; smak łagodny.

Odmiany botaniczne:

• cebula kartoflanka (Allium cepa L. var. agregatum Don.) – odmiana ta tworzy gniazda składające się z kilku, kilkunastu cebul o łagodnym smaku; ma mniejsze wymagania glebowe; rzadko wytwarza pędy kwiatostanowe.

Mieszańce międzygatunkowe:

• cebula wielopiętrowa (Allium ×proliferum (Moench) Schrad. ex Willd.) jest krzyżówką A. fistulosum × A. cepa,
• A. ×cornutum (Clementi ex Visiani, 1842) jest triploidalnym mieszańcem A. cepa, A. pskemense i A. roylei.

Inne:

• cebula dymka – małe cebule przeznaczone do sadzenia (najczęściej), a także marynowania i konsumpcji na surowo,
• cebula szalotka (właśc. czosnek askaloński, Allium ascalonicum L.),
• cebula cukrowa – odmiany o słodkawym, delikatnym smaku.

Udział w kulturze

• W Biblii cebula wymieniona jest dwa razy. W Księdze Liczb z cytatu (11,5) dowiadujemy się, że Izraelici podczas ucieczki z Egiptu do Ziemi Obiecanej bardzo tęsknili za cebulą, której nie mieli na pustyni. Świadczy to, że cebula była wówczas w Egipcie warzywem popularnym i lubianym.
• Dla starożytnych Egipcjan cebula symbolizowała życie wieczne, z tego też powodu umieszczali ją w mumiach. Np. mumia faraona Ramzesa IV miała cebule w oczodołach, kapłani często rysowani byli z cebulą w ręce.
• W Starożytnej Grecji sportowcy jedli duże ilości cebuli. Wierzono, że wydatnie poprawia ona sprawność fizyczną. Gladiatorzy rzymscy przed walką na arenie nacierali mięśnie cebulą i oliwą.