Indoeuropejczycy

ludność posługująca się językami należącymi do rodziny indoeuropejskiej

Indoeuropejczycy – umowna nazwa grupy ludów posługujących się językami indoeuropejskimi, pochodzącymi od języka praindoeuropejskiego, bądź będącymi efektem wymieszania się dawnych grup języków[1]. Dawniej wszystkich Indoeuropejczyków nazywano Ariami, których w nazistowskich Niemczech uznano za protogermanów, obecnie nazwa ta jest używana jedynie w odniesieniu do ludów indoirańskich.

Współczesny zasięg geograficzny języków zaliczonych do grupy IE

W przeciwieństwie do innych grup językowych (ałtajskie, uralskie, semickie), które były pierwotnie ściśle związane z kulturą i pokrewieństwem ich użytkowników, „indoeuropejczycy” jest pojęciem wyłącznie lingwistycznym, gdyż nie istnieją etnos ani wspólna kultura indoeuropejska, a całość tworzą różne kultury, często podobne do kultur używających innych lig i rodzin języków (semicka, uralska, ałtajska). Zjawisko to spotęgowała dodatkowo epoka kolonialna, gdy to w krąg ten włączone zostały ludność rdzenna Ameryk, narody Syberii oraz potomkowie czarnych niewolników.

Języki indoeuropejskie około roku 500 p.n.e. (zaznaczono podział na kentum i satem)

Teoria praindoeuropejska

edytuj

Teza o istnieniu zespołu pokrewnych języków, wywodzących się od jednego pnia, bywa utożsamiana z narodowymi obszarami Europy. Istnieją liczne teorie na temat domniemanego, pierwotnego źródła języków. W XIX wieku dominowała teoria, że język PIE stworzyli mieszkańcy płaskowyżu Pamir. Niektórzy łączą genezę języka z tzw. kulturą grobów kurhanowych (zob. teoria kurhanowa). Nosiciele tej kultury zamieszkiwali tereny na północ od Morza Czarnego – od Kaukazu aż po Karpaty, a charakterystyczne kurhany stawiano między V i III tysiącleciem p.n.e. stopniowo zwiększając zasięg ich występowania. Według zwolenników tej teorii ekspansja języka przebiegała w kierunku Indii, a następnie Persji, Bliskiego Wschodu i Europy (niektórzy sugerują jednoczesne przemieszczanie się języka w kierunku Europy Wschodniej). Sposób tak szybkiej ekspansji łączą z udomowieniem konia przez kulturę Botai około 3,5 tys. lat p.n.e.[2] Według innej teorii geneza nastąpiła na terenach Azji Mniejszej (jest to tzw. hipoteza anatolijska, wysunął ją Colin Renfrew w oparciu o lingwistykę półwyspu). Przypuszcza się, że starożytna ekspansja była hamowana zarówno przez przedindoeuropejski substrat językowy, jak i od północy przez języki ugrofińskie.

Krytyka pojęcia

edytuj

Wspólne korzenie wszystkich elementów języków indoeuropejskich są do dziś podważane, bądź redukowane, lecz nadal istnieje dużo badań zajmujących się wspólnym pochodzeniem języków, elementów, słów i zasad gramatycznych w językach IE[1].

 
Nepalczycy od czasów antycznych używają jednej z odmian języków aryjskich, kategorii satem.

Znacznie bardziej krytycznie nauka podchodzi do tezy, o jednoczesnym wspólnym etnosie, który miał dać początek wszelkim narodom grupy. Używanie danego języka – funkcja mogąca ewoluować w czasie – nie musi oznaczać, znacznie bardziej statycznego pokrewieństwa kulturowego. Nic nie wskazuje, aby ludy innego pochodzenia etnicznego nie mogły przejmować języków indoeuropejskich wraz z ich rozprzestrzenieniem na obszarze Europy. Dotyczyć to mogłoby na przykład użytkowników języków takich jak Etruskowie czy Iberowie. Często również „nowi” przybysze po pewnym czasie przejmowali język indoeuropejski (np. Awarowie zarzucili w średniowieczu język ojczysty i przyjęli język słowiański). Tak więc ogólnie identyfikacja języka z etnosem jest sprawą sporną, a dyskusja często w XX wieku zabarwiona była ideologią nazistowską, a obecnie – turbosłowiańską. Jeszcze bardziej kontrowersyjna jest identyfikacja języka z narodem rozumianym wedle XIX i XX-wiecznych koncepcji. Takie podejście implikuje między innymi, że mieszkańcy Boliwii mówiący językiem hiszpańskim są indoeuropejczykami, mimo że stanowią najbardziej konserwatywny naród z grup wywodzących się od kultur prekolumbijskich.

Teoria o wspólnej genezie rasowej ludów indoeuropejskich i ich jednolitej wędrówce jest zasadniczo wykluczona przez współczesną genetykę, która nie dostrzega korelacji między pokrewieństwem języków zaliczanych do IE, a bractwem krwi, zakładając ciągłość osadniczą od czasów kultury starej Europy do dziś:

  • R1a szczególnie popularny u Słowian i części ludów aryjskich (północne Indie, Tadżykistan), jest też silnie obecny u ludów rdzennie tureckich (Hunowie, Ałtajczycy, Kirgizi, Tatarzy, Ujgurzy, Chazarowie), ugrofińskich (obecnie rosyjskojęzyczne narody Rosji Europejskiej w tym Mokszowie czy Marowie), mongolskich (plemiona północnych Chin). Jego ekspansja następowała od strony północnej Azji i Europy Wschodniej od okresu 8000 lat p.n.e.[3],
  • Bałtosłowianie są nosicielami genu N1c, który występuje u niemal wszystkich ludów uralskich, od Laponii po daleką Syberię[4],
  • Występujący w Iranie, Grecji i we Włoszech gen J2, występuje silnie w do dziś semickich Iraku, Libanie, Izraelu i Jordanii[5],
  • Ormianie dzielą z Gruzinami gen „G”, popularny na Kaukazie i w Kazachstanie, a jego najstarsze poświadczenie jest o kilka tysięcy lat starsze niż hipotetyczne wydarzenia z teorii kurhanowej[6],
  • Gen R1b występował u Basków, Iberów, Piktów oraz kultur megalitycznych hipotetycznie przed-indoeuropejskich[7].

Przeciwne istnieniu jednolitej kultury są też badania w zakresie dziedzictwa materialnego i mentalnego. Scytowie, choć uważani często za użytkowników języków satem, są przedstawiani jako lud tureckojęzyczny silnie związany z duchową i materialną kulturą ałtajską, a Tadżycy czy Ariowie – jako ich krewni, których kultura mieszała się z sąsiadami, czego zwolennikiem byli badacze Uniwersytetu Kopenhaskiego[8]. Rzeźbiarstwo kamienne Słowian i Bałtów, jest jednocześnie zestawiane ze stylem Mongołów czy Kirgizów (baby połowieckie)[9], a kultura duchowa Słowian porównywana do tengryzmu, a nawet shintoizmu[10]. Zwraca się uwagę na podobieństwo kultur ceramiki wstęgowej do kultur w antycznych Jakucji, Japonii i Azji Środkowej[potrzebny przypis].

 
Grecy do XIX wieku byli najstarszymi poświadczonymi użytkownikami języków kentum.

Uznaje się, że część elementów języków indoeuropejskich w Europie ma pochodzenie od języków osobnych grup: etruskiego, piktyjskiego, iberyjskiego czy języków kultur Krety i dawnego Cypru. Stanowić mają one przedindoeuropejski substrat językowy i tak np. języki romańskie wyodrębniły się z języka Rzymian, który wchłonął dwa nieindoeuropejskie języki[11].

Jeszcze inne głosy za taki substrat uznają nawet języki germańskie (z powodu natężenia unikatowych słów), oraz paleobałkańskie, zaś języki bałtosłowiańskie za ligę słowiańsko-ugrofińską[12].

Pojawiają się też głosy całkowicie odrzucające pokrewieństwo języków indoeuropejskich, ograniczając powiązania do konkretnych języków, słów czy zasad gramatycznych. Twórcą anty-teorii jest Trubickoy – zakładał, on że niemożliwe jest wyodrębnienie wspólnego pochodzenia większości słów, zaś teorię o PIE uznał za niefalsyfikowalną, uznając, że wyjątkowo intensywne mieszanie się języków w Europie i Azji Środkowej z różnych powodu doprowadziło do stanu współczesnego[1]. Stwierdził, że języki IE jako liga językowa dwóch lub więcej rodzin językowych, można zasadniczo określić językami, które spełniają pięć (możliwych do zapożyczenia) reguł gramatycznych, w tym możliwość swobodnego używania przedrostków czy możliwa alternacja zdań w obrębie rdzenia czasowników[13].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. a b c Dariusz R. Piwowarczyk, Rekonstrukcja praindoeuropejskiego systemu fonologicznego, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2022, s. 15, ISBN 978-83-233-5112-2.
  2. focus.pl: Udomowienie konia wcześniejsze. [dostęp 2010-11-15].
  3. Haplogroup R1a Y-DNA [online].
  4. Haplogroup N1c Y-DNA [online].
  5. Haplogroup J2 Y-DNA [online].
  6. Haplogroup G2a Y-DNA [online].
  7. Haplogroup R1b Y-DNA [online].
  8. Andronovo culture - The first Kipchak expansion - Turanid Race [R1a Z93, Steppe MLBA] [online].
  9. Edward Tryjarski, Zwyczaje pogrzebowe ludów tureckich na tle innych wierzeń, Warszawa 1991.
  10. Paweł Zych, Witold Wergas, Bestariusz Japoński.
  11. Theo Vennemann, Patrizia Noel Aziz Hanna, Europa Vasconica, Europa Semitica, wydawnictwo Walter de Gruyter, 2003, ISBN 3-11-017054-X, ISBN 978-3-11-017054-2. (google books).
  12. Adrian Leszczyński, Języki indoeuropejskie a genetyka, 4 maja 2014.
  13. James Clackson, Indo-European Linguistics. An Introduction, Cambridge, Nowy Jork: Cambridge University Press, 2007, s. 25, ISBN 978-0-511-36609-3 [zarchiwizowane] (ang.).