Kanał Ogińskiego
Kanał Ogińskiego (biał. Агінскі канал, Ahinski kanał; ros. Огинский канал, Oginskij kanał) – kanał wodny na Białorusi, w obwodzie brzeskim, o długości 54 km. Łączy Jasiołdę, wpadającą do Prypeci (dopływ Dniepru, zlewisko Morza Czarnego) ze Szczarą (dopływ Niemna, zlewisko Morza Bałtyckiego).
| |
| Państwo | |
|---|---|
| Obwód | |
| Lata budowy |
1765–1783 |
| Długość |
54 km |
| Początek | |
| Akwen | |
| współrzędne | |
| Koniec | |
| Akwen | |
| współrzędne | |
| Śluzy |
10 |
Położenie na mapie obwodu brzeskiego  | |
Położenie na mapie Białorusi  | |
Został zbudowany w latach 1765–1783 z inicjatywy Michała Kazimierza Ogińskiego, hetmana wielkiego litewskiego. Budowa związana była z modernizacją państwa mającą na celu skomunikowanie różnych części Rzeczypospolitej za czasów saskich i stanisławowskich.
Historia
edytujInicjatorem budowy kanału był hetman wielki litewski Michał Kazimierz książę Ogiński, a jego celem było połączenie drogami wodnymi zlewisk Bałtyku i Morza Czarnego, które znajdowały się w obrębie Rzeczypospolitej. Inwestycja ponadto miała ożywić gospodarczo i kulturalnie Polesie[1].
Kanał połączył dorzecza Niemna i Dniepru, a przez to Morze Bałtyckie z Czarnym. Podczas budowy wykorzystano koryta rzek Jasiołdy, Prypeci i Szczary. Miał 46 km długości, 12–18 metrów szerokości (z pasami bocznymi 80 metrów), a głębokość do 1,5 metra. Siedzibą zarządu kanału było miasteczko Telechany należące do Ogińskiego. Wybudowano w nim port rzeczny i stocznię. Spowodowało to rozwój miasteczka, w którym działała jeszcze manufaktura fajansów oraz sukna. Najważniejszym portem śródlądowym na tej nowoczesnej drodze wodnej był Pińsk[2]. W 1768 roku sejm nadał Ogińskiemu królewszczyzny i prawo pobierania opłat przejazdowych, zobowiązując go w zamian do utrzymywania kanału[3]. W konstytucji sejmowej kanał nosi nazwę Kanał wielki Piński, czyli Port Ogiński[3]. Dokument zobowiązywał komisję skarbową do budowy dróg dojazdowych i czyszczenia rzek[3]. W 1784 roku kanał był gotowy, gdyż przepłynął nim z Chersonia do Królewca statek o pojemności 35 łasztów[3].
Po rozbiorach kanał został przejęty przez władze rosyjskie i w latach 1797–1804 unowocześniony i przebudowany[3]. Funkcjonował nieprzerwanie do I wojny światowej, kiedy uległ poważnym zniszczeniom.
I wojna światowa
edytujW roku 1915 Rosjanie, wycofując się przed wojskami państw centralnych, spalili budynki mieszkalne i gospodarcze przy śluzach komorowych, jazach i mostach zwodzonych oraz przy Zarządzie Dróg Wodnych w Telechanach[4]. Śluzy komorowe wysadzono i częściowo spalono[4]. Jazy, upusty (spusty i wpusty), kanały obwodowe oraz mosty zwodzone i mosty małe zwykłe zostały uszkodzone i częściowo spalone[4]. Rosjanie zniszczyli lub wywieźli do Rosji całą dokumentację techniczną i historyczną[4]. Zniszczenia dopełniły wojska niemieckie, które kanał wykorzystały jako linię obrony[4]. Na terenie śluz, wałów i drogi holowniczej zbudowano schrony[4]. Niemcy zniszczyli pozostałe mosty i zbudowali prowizoryczne mosty wojenne[4]. Zniszczyli również linię telefoniczną, która była doprowadzona do śluz na całej długości kanału[4]. Ponieważ kanał był linią obrony, na palach wbitych w dno umieszczono drut kolczasty[4]. Rosnące wzdłuż kanału drzewa zostały wycięte lub zniszczone przez pociski[4]. Po wycofaniu się Niemców w 1918 roku, to co pozostało (głównie części metalowe), zostało rozkradzione przez miejscową ludność[4].
Odbudowa w latach 1923–1927
edytujKanał odbudowano w latach 1923–1927[5]. W ramach prac wybudowano 10 nowych jazów na rzece Szczarze, 10 śluz na kanale, nowe stróżówki, kanał oczyszczono z zasieków i strzelnic[5]. Odnowiono i uporządkowano przystań w Pińsku, wybudowano zimowisko w Grodnie i Pułtusku oraz oczyszczono rzeki Prypeć, Jasiołdę, Szczarę, Pinę, Styr, Horyń, Niemen, Wilię z pozostawionych pali mostów wojennych, zamuleń i zarośnięć[5]. Odbudowa kosztowała ponad 3 miliony złotych[4]. Kanał przed II wojną światową był wykorzystywany w celach transportowych, pasażerskich i turystycznych[2]. Po zakończeniu odbudowy w 1928 roku zostały odbudowane mosty zwodzone i zbudowano budynki gospodarcze przy śluzach[6]. Administracja kanałem Ogińskiego należała do Państwowego Zarządu Dróg Wodnych w Telechanach, który podlegał Dyrekcji Dróg Wodnych w Wilnie[6]. Aby śluzowi mogli porozumieć się z zarządem, w stróżówkach przy śluzach zainstalowano telefony[6]. Linię telefoniczną poprowadzono po wschodniej stronie kanału, a Jezioro Wygonowskie okrążała od zachodu[6].
II wojna światowa i po niej
edytujKanał był czynny do roku 1941. Transportowano nim drewno, okresowo z Telechan do Pińska kursowały po nim małe statki i jednostki wycieczkowe[7]. 13 września 1942 roku zwycięską „bitwę ogińską” stoczył partyzancki oddział im. Szczorsa z dwoma pułkami dywizji SS, które wzięły udział w ekspedycji karnej „Bagienne Dreszcze-Południo-Zachód” w międzyrzeczu Szczary i Hrywdy[7]. SS-mani dzień wcześniej spalili wraz z mieszkańcami 4 wioski: Kraśnica, Wiado, Tupiczyce i Bobrowicze, z których 3 nie zostały po wojnie odbudowane[7]. Po wojnie kanał znalazł się w granicach Białoruskiej SRR (1945–1991), a od 1991 roku na terenie Republiki Białorusi. W 2006 roku władze Białorusi ogłosiły plan odbudowy kanału[8] kosztem ok. 20 mln USD[9].
Opis
edytujKanał Ogińskiego składał się z trzech części:
- od Jasiołdy do Jeziora Wygonowskiego o długości 48 km
- Jezioro Wygonowskie, które było główną częścią kanału – 29 km
- kanał odpływowy o długości 8 km z Jeziora Wygonowskiego do Szczary[3]
Na trasie kanału zbudowano dziesięć drewnianych śluz komorowych: dziewięć likwidujących różnicę poziomów 15,5 m na odcinku Jasiołda – Jezioro Wygonowskie i jedną niwelującą różnicę poziomu o 1 m na odcinku łączącym Jezioro Wygonowskie ze Szczarą. Kanał miał głębokość 1–1,5 m i szerokość 12–18 m[6]. Śluzy nie miały nazw, zostały im nadane numery. Numeracja zaczynała się od rzeki Jasiołdy[6].
| Nr śluzy | Odległość od Jasiołdy | Odlegość od Telechan | Spad wody w metrach |
|---|---|---|---|
| 1 | 0,58 km | 28,72 km | 1,60 |
| 2 | 3,30 km | 26,00 km | 1,42 |
| 3 | 6,70 km | 22,60 | 1,93 |
| 4 | 10,64 km | 18,66 km | 1,90 |
| 5 | 19,15 km | 10,15 km | 2,33 |
| 6 | 24,66 km | 4,64 km | 2,20 |
| 7 | 27,78 km | 1,52 km | 2,07 |
| 8 | 29,30 km | w Telechanach | 1,68 |
| 9 | 32,70 km | 3,60 | 1,67 |
| 10 | 52,04 km | 2,74 km | 1,18 |
Długość kanału od Jasiołdy do Szczary, wliczając w to Jezioro Wólkowskie i Jezioro Wygonowskie, wynosi 53,95 km[6]. Ponieważ w niektórych miejscach woda w kanale znajdowała się powyżej terenu (szczególnie pomiędzy Telechanami a Jasiołdą), po obu stronach zbudowano groble ziemne[6]. Aby woda z kanału, która przesiąkała przez groble nie zabagniła miejscowości, wybudowano biegnące równolegle kanały pomocnicze zwane przykanałkami[6]. Ten po prawej stronie o szerokości 3–5 m przebiegał od Telechan do Jasiołdy i miał 29,8 km. Lewobrzeżny przykanałek o szerokości 3–10 m miał początek na bagnach pomiędzy śluzami nr 6 i 7 i miał długość 27 km, biegł do Jasiołddy[6]. Dodatkowym zadaniem przykanałków było osuszanie terenu[6].
Po obu stronach zostawiono pas ziemi o szerokości 25 m, który służył jako droga holownicza, i na którym zbudowano groble oraz pomocnicze kanały odwadniające i składowiska drewna do holowania[2].
Kanał w kulturze
edytujW 1937 roku we Lwowie nakładem Państwowych Wydawnictw Książek Szkolnych ukazała się książka Z Pińska do Augustowa kajakiem autorstwa Adama Schmucka. Autor przepłynął kajakiem „Wilk” trasę z Pińska do Augustowa. Opisał w swojej książce kanał Ogińskiego[10].
Zobacz też
edytuj- Kanał Augustowski
- Kanał Dniepr – Bug (Kanał Królewski)
- Rzeki na Białorusi
- Śródlądowe drogi wodne
Przypisy
edytuj- ↑ Rozpoczęcie budowy kanału Ogińskiego [online], Muzeum Historii Polski [dostęp 2018-03-21] [zarchiwizowane z adresu 2017-08-19] (pol.).
- ↑ a b c K. Shastouski, Kanał Ogińskiego. Miasteczko Telechany obwód brzeski [online], radzima.org [dostęp 2018-03-21].
- ↑ a b c d e f S. Pawłowski, Niektóre kanały spławne na ziemiach polskich, Lwów 1911, s. 10–14.
- ↑ a b c d e f g h i j k l M. Michalewicz, Zniszczenie Kanału Ogińskiego przez wojnę światową i jego odbudowa, „Czasopismo Techniczne”, 21, 1926, s. 363–366 [dostęp 2018-03-23] [zarchiwizowane z adresu 2018-03-25].
- ↑ a b c K. Rybczyński, Drogi wodne w Polsce, „Przegląd Techniczny”, 27–28, 1927, s. 642.
- ↑ a b c d e f g h i j k E. Wędziński, Droga wodna Niemen–Prypeć. (Kanał Ogińskiego i rzeka Jesioła)., Warszawa 1932 (Kanał Ogińskiego: Referaty na I Narodowy Kongres Żeglugi).
- ↑ a b c I. Pirożnik, W. Snytko, T. Szczypek, Walory turystyczne szlaku Kanału Ogińskiego na Polesiu Bialoruskim, „Acta Geographica Silesiana”, 5, 2009, s. 54–55 [zarchiwizowane z adresu 2016-06-03].
- ↑ Огинский канал тоже реконструируют [online], naviny.by, 9 czerwca 2006 [dostęp 2018-03-21].
- ↑ Białoruś: Odbudowa Kanału Ogińskiego [online], PMEDIA.pl [zarchiwizowane z adresu 2012-09-10].
- ↑ Adam Schmuck, Z Pińska do Augustowa kajakiem., Państwowe Wydawnictwo Książek Szkolnych, 1937 [dostęp 2019-02-02].
Linki zewnętrzne
edytuj- Kanał Ogiński, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 403.
- Ogińskiego Kanał, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 401.
- Kanał Ogińskiego w pobliżu miasteczka Telechany, galeria zdjęć na portalu Radzima.org
- Galeria zdjęć archiwalnych Kanału Ogińskiego z czasów II RP
- Most na Kanale Ogińskiego w Słonimie, zdjęcie z 1935 roku