Kasztelania
Kasztelania (dawniej: okręg grodowy) – jednostka administracyjna podziału terytorialnego średniego szczebla w średniowiecznej Polsce[1], wchodząca w skład danej ziemi lub prowincji. Ośrodkiem kasztelanii był kasztel (zamek, znaczący gród lub dwór obronny)[2]. W II połowie XIV–XV wieku, kasztelania została zastąpiona przez system powiatowy[1].
Historia
edytujOrganizacyjny wzór kasztelanii prawdopodobnie zaczerpnięto z Czech, a w XII w. przeniesiono go z Polski na Pomorze[potrzebny przypis]. W XII, XIII i początkach XIV wieku stanowiły one podstawowe jednostki administracyjne zastępujące dawne okręgi grodowe i ośrodki opolne[3]. Liczba kasztelanii w Polsce za panowania Bolesława III Krzywoustego możliwe, że przekraczała 90. Na czele każdej z nich stał mianowany i odwoływany przez księcia dostojnik, zwany w źródłach datowanych na XII w. komesem, a od początku XIII w. – kasztelanem. Dysponował on z ramienia panującego delegowaną władzą sądową nad ludnością znajdującą się w pewnym okręgu województwa danej kasztelanii. Był też dowódcą miejscowego rycerstwa. Kasztelan miał 3 zastępców: wojskiego (tribunus), który pod nieobecność zwierzchnika kierował administracją kasztelanii i dowodził wojami, sędziego (iudex castri) i włodarza, który zajmował się poborem od ludności chłopskiej okręgu danin należnych monarchii z tytułu prawa książęcego. Część dochodów z tych danin i z opłat sądowych przypadała kasztelanom, jako uposażenie związane ze sprawowanym urzędem.
Wśród historyków panuje przeświadczenie, że sieć kasztelanii utworzono w pierwszych dziesięcioleciach istnienia polskiej państwowości, prawdopodobnie organizując okręgi grodowe z istniejących wcześniej opoli. Rozwijający się w XIII w. immunitet, zwalniając ludność dóbr kościelnych i rycerskich od podległości prawu książęcemu i kasztelańskiej jurysdykcji, prowadził do upadku kasztelanii. W 1. połowie XIV w. system zarządu oparty na kasztelanii ustąpił ostatecznie miejsca administracji starościńskiej, a kasztelanowie przekształcili się w urzędników ziemskich[4].
Siedzibą kasztelanii i kasztelanów najczęściej były grody, zamki warowne lub nieduże twierdze[5], nazywane też kasztelami[6]. Pełniły one funkcję reprezentacyjną, mieszkalną i obronną[7], zwykle były usytuowane w miejscach mających strategiczne znaczenie[potrzebny przypis].
-
Mapa przedstawiająca osadnictwo na obszarze kasztelanii cieszyńskiej -
Mapa przedstawiająca osadnictwo na obszarze kasztelanii oświęcimskiej
Rodzaje kasztelanii
edytujZobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b kasztelania, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-04-07].
- ↑ Kasztelania w Białej - Urząd Miejski w Białej [online], biala.gmina.pl [dostęp 2021-04-07].
- ↑ opole łac. vicina jednostka administracyjna, i sądownicza (od XIII. w., prawo książęce), później kasztelania; w obrębie opola wszyscy są sąsiadami, opole poświadcza stan prawny ziemi; odpowiadało solidarnie za zbrodnie popełniane w jego obrębie; obowiązane było do «śladu», tj. do pościgu za zbrodniarzem [w:] Jacek S. Matuszewski. Vicinia id est. poszukiwania alternatywnej koncepcji staropolskiego opola. 1991. s. 223.
- ↑ Kasztelania, okręg grodowy [online], sztetl.org.pl [dostęp 2021-04-07].
- ↑ kasztel - definicja, synonimy, przykłady użycia [online], sjp.pwn.pl [dostęp 2021-04-07] (pol.).
- ↑ Co, KASZTEL co to znaczy [online], Co znaczy [dostęp 2021-04-07] (pol.).
- ↑ Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach [online], Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach [dostęp 2021-04-07] (pol.).
- ↑ Senat I RP - Wielka Genealogia Minakowskiego - M.J. Minakowski [online], Sejm-Wielki.pl [dostęp 2021-04-07].
Linki zewnętrzne
edytuj- Kasztelania, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 902.
- Zygmunt Gloger, Encyklopedia staropolska, t. III, hasło: Kasztelan, Kasztelanja, Warszawa: Druk P. Laskauera i W. Babickiego, 1900.