Krystian Lupa
Krystian Lupa (ur. 7 listopada 1943 w Jastrzębiu-Zdroju) – polski reżyser teatralny, scenograf, grafik, dramaturg, tłumacz oraz pedagog. Lupa jest uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich reżyserów teatralnych[1].
 Krystian Lupa (2016) | |
| Data i miejsce urodzenia |
7 listopada 1943 |
|---|---|
| Zawód | |
| Lata aktywności |
od 1976 |
| Zespół artystyczny | |
| Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie (1973–1976) Teatr Bagatela w Krakowie (1977–1978) Stary Teatr w Krakowie (1980–1998, 2000–2013) Teatr Polski we Wrocławiu (1998–2000, 2013–2014) | |
| Odznaczenia | |
     
| |
| Strona internetowa | |
Życiorys
edytujPoczątkowo studiował na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. W latach 1963–1969 studiował na Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie (dyplom na Wydziale Grafiki, 1969), później przez dwa lata studiował reżyserię filmową w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej im. Leona Schillera w Łodzi, a następnie reżyserię teatralną w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej im. Ludwika Solskiego w Krakowie w latach 1973–1977. W trakcie studiów był asystentem Jerzego Krasowskiego i Jerzego Golińskiego w Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Krakowie[2].
Zadebiutował 8 maja 1976 reżyserią Rzeźni Sławomira Mrożka na deskach Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie[2]. Po studiach związał się z dwoma teatrami: Teatrem im. Cypriana Kamila Norwida w Jeleniej Górze, prowadzonym wówczas przez reżyserkę Alinę Obidniak[3], gdzie z grupą młodych aktorów prowadził poszukiwania nowych form teatralnego wyrazu i ze Starym Teatrem im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie, który od 1984 stał się najczęstszym miejscem jego pracy.
Okres jeleniogórski to spektakle autorskie: „Przezroczysty pokój” (1979), „Kolacja” (1980), oraz inscenizacje sztuk Stanisława Ignacego Witkiewicza (polskiego prekursora teatru absurdu): „Nadobnisie i koczkodany” (1978), „Pragmatyści” (1981), „Maciej Korbowa i Bellatrix” (1986). Przedstawienia te, nazwane w manifeście reżysera „Teatrem Ujawnienia”, traktowały teatr jako jedną z możliwości poznania i przekroczenia granic ludzkiej osobowości. Syntezą tego kierunku poszukiwań stał się spektakl według powieści Alfreda Kubina „Po tamtej stronie” – 1985 („Die andere Seite”) – „Miasto snu” w Starym Teatrze w Krakowie, który był rodzajem podróży w głąb jaźni.
Następne spektakle powstałe w Starym Teatrze stanowiły zwrot w problematyce – podjęcie problemów etycznych oraz zgłębienie sytuacji duchowej człowieka w okresie wielkiej kulturowej przemiany. Były to: „Marzyciele” (1988) Roberta Musila, „Bracia. Dialogi o miłości i zbrodni...” według Fiodora Dostojewskiego (PWST w Krakowie) (1988), „Bracia Karamazow” (1990) według Fiodora Dostojewskiego, „Szkice z Człowieka bez właściwości” (1990) według Roberta Musila (spektakl zrealizowany w krakowskiej Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej), „Malte” (1991) według Rainera Marii Rilkego, „Kalkwerk” (1992) według Thomasa Bernharda i „Lunatycy. Esch czyli anarchia” (1995) według Hermanna Brocha.
„Kalkwerk” według powieści Thomasa Bernharda rozpoczął przygodę z twórczością tego pisarza („Immanuel Kant” w Teatrze Polskim we Wrocławiu – 1996 i „Rodzeństwo” w Starym Teatrze – 1996) – która stała się okazją zgłębienia irracjonalnych mechanizmów osobowości i eksperymentów na temat „medialnego aktorstwa”.
Syntezą refleksji na temat duchowych przemian człowieka formacji europejsko-chrześcijańskiej stała się adaptacja III tomu „Lunatyków” Brocha – spektakl „Lunatycy. Huguenau, czyli rzeczowość” w Starym Teatrze w Krakowie (1998).
W następnych realizacjach („Powrót Odysa” Stanisława Wyspiańskiego w Teatrze Dramatycznym w Warszawie i „Prezydentki” Wernera Schwaba w Teatrze Polskim we Wrocławiu – oba w 1999) – podjęte zostały penetracje nieświadomych kreacji mitycznych. W adaptacji powieści-testamentu Thomasa Bernharda „Auslöschung – Wymazywanie”, Teatr Dramatyczny w Warszawie (2001), została podjęta radykalna próba penetracji kulturowych zafałszowań, w tym również – a może przede wszystkim – zafałszowań kondycji twórczej. W 2009 rozpoczął pracę nad tryptykiem „Persona.Tryptyk”. Pierwsza część (2009) – „Persona.Marilyn” poświęcona została Marilyn Monroe, druga – „Persona.Ciało Simone” – Simone Weil (2010).
Od 1983 jest pedagogiem, od 14 stycznia 1994 jest profesorem zwyczajnym Akademii Sztuk Teatralnych im. Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie (do września 2017 funkcjonującej pod nazwą: Państwowa Wyższa Szkoła Teatralna), w latach 1990–1996 pełnił funkcję dziekana Wydziału Reżyserii Dramatu. Posiada tytuł profesora sztuk teatralnych o specjalizacji reżyseria i scenografia[4].
Życie prywatne
edytujW 2008 roku w wywiadzie dla miesięcznika „Film” publicznie oświadczył, że jest gejem[5]. W latach sześćdziesiątych należał do ruchu hippisowskiego, a jego ówczesnym partnerem był malarz Zbysław Marek Maciejewski (1946–1999)[6]. Wieloletnim partnerem Lupy jest aktor Piotr Skiba[7].
Nagrody i odznaczenia
edytujKrystian Lupa jest laureatem najważniejszych polskich nagród teatralnych, między innymi Nagrody im. Konrada Swinarskiego – przyznawanej przez redakcję „miesięcznika „Teatr” – (1988) za reżyserię przedstawienia „Marzyciele” Roberta Musila w Starym Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie, Nagrody im. Leona Schillera (1992) oraz licznych nagród na festiwalach krajowych i zagranicznych, m.in. Grand Prix dla „Lunatyków” za najlepszy spektakl zagraniczny we Francji w sezonie 1998/99.
W 2000 został odznaczony austriackim Krzyżem Honorowym Nauki i Sztuki I klasy za działalność na polu kultury[8], w tym samym roku otrzymał również Nagrodę Sekcji Krytyków Teatralnych PO ITI – Polskiego Ośrodka Międzynarodowego Instytutu Teatralnego za popularyzację polskiego teatru na świecie.
W 2005 został odznaczony przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”[9]. W 2009 otrzymał prestiżową Europejską Nagrodę Teatralną[10]. Był dwukrotnie nominowany do Nagrody Literackiej Nike: w 2002 za Labirynt (finał nagrody)[11] i w 2004 za Podglądania[12].
W 2010 został odznaczony rosyjskim Orderem Przyjaźni[13].
W 2014 otrzymał prestiżową austriacką nagrodę Nestroy Preis w kategorii najlepsza reżyseria - za spektakl „Holzfaellen” w Schauspielhaus Graz[14]. W 2016 otrzymał litewską nagrodę teatralną Złoty Krzyż Sceny za wystawienie Placu Bohaterów Thomasa Bernharda w Litewskim Narodowym Teatrze Dramatycznym w Wilnie[15][16]. W 2017 otrzymał nagrody francuskiego Stowarzyszenia Krytyków Teatru, Muzyki i Tańca za najlepsze przedstawienie zagraniczne oraz najlepszą książkę o teatrze[17][18]. Otrzymał Nagrodę im. Tadeusza Żeleńskiego-Boya za rok 2020 za osiągnięcia w sztuce teatru, ze szczególnym uwzględnieniem autorskiego spektaklu „Capri. Wyspa uciekinierów” w Teatrze Powszechnym w Warszawie[19].
Został odznaczony francuskim Orderem Sztuki i Literatury w rangach Kawalera (2002) i Komandora (2017)[20].
W 2017 został członkiem czynnym Polskiej Akademii Umiejętności[21].
Przypisy
edytuj- ↑ Krystian Lupa – Europejski Kongres Kultury. [dostęp 2012-04-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-29)].
- ↑ a b Krystian Lupa, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (autorzy) [dostęp 2017-05-08].
- ↑ Alina Obidniak: Pola energii. Wrocław: 2010, s. 53. ISBN 978-83-923635-9-0.
- ↑ Prof. Krystian Lupa, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI PIB) [dostęp 2017-02-04].
- ↑ Krystian Lupa – tym razem o kinie. Wywiad w „Filmie”. [dostęp 2008-08-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-11-24)].
- ↑ Marcin Kościelniak, Poza wspólną wiarą, „Didaskalia” (125), Instytut im. Jerzego Grotowskiego, s. 49, ISSN 1233-0477.
- ↑ Krystian Lupa et Piotr Skiba, au miroir du théâtre [online], 9 sierpnia 2018 [dostęp 2019-06-18] (fr.).
- ↑ parlament.gv.at – Lista odznaczonych odznakami honorowymi Republiki Austrii od 1952 (niem.) [dostęp 2012-10-03].
- ↑ MKiDN - Medal Zasłużony Kulturze - Gloria Artis [online], www.gov.pl [dostęp 2017-05-08] (pol.).
- ↑ XIII Edition - Prize Winners. premio-europa.org. [dostęp 2022-01-06]. (ang.).
- ↑ Nagroda Nike 2002. nike.org.pl. [dostęp 2015-08-08].
- ↑ Nagroda Nike 2004. nike.org.pl. [dostęp 2015-08-08].
- ↑ Указ Президента Российской Федерации от 15 февраля 2010 года № 187 «О награждении орденом Дружбы Люпы К.»
- ↑ Austria. Nagroda dla Lupy [online], e-teatr.pl [dostęp 2017-05-08].
- ↑ Litwa. Krystian Lupa nominowany do najwyższej litewskiej nagrody teatralnej [online], e-teatr.pl [dostęp 2016-03-15].
- ↑ Wilno. Krystian Lupa uznany za najlepszego reżysera w 2015 [online], e-teatr.pl [dostęp 2017-05-08].
- ↑ Wyborcza.pl [online], wroclaw.wyborcza.pl [dostęp 2017-06-19].
- ↑ Krystian Lupa nagrodzony w Paryżu - Teatr - rp.pl [online] [dostęp 2017-06-19].
- ↑ Krystian Lupa ma Boya | AICT Polska [online], www.aict.art.pl, 11 lipca 2021 [dostęp 2024-04-23] (pol.).
- ↑ Krystian Lupa odebrał francuski Order Sztuki i Literatury, „dzieje.pl” [dostęp 2017-11-17] (pol.).
- ↑ Rocznik Polskiej Akademii Umiejętności. Rok 2021, wyd. Kraków 2022, s. 27