Wikipedia

Lew Termen

rosyjsko-radziecki fizyk, wiolonczelista i wynalazca

Lew Siergiejewicz Termen[1][2] (ros. Лев Сергеевич Термен), znany także jako Leon Theremin[3][4][5] (ur. 15 sierpnia?/27 sierpnia 1896 w Petersburgu[6][7], zm. 3 listopada 1993 w Moskwie[6][8]) – rosyjsko-radziecki fizyk[3][5], wiolonczelista[3][5] i wynalazca pochodzenia francusko-niemieckiego. Zasłynął jako twórca urządzeń z dziedziny muzyki (theremin, wiolonczela bez strun) i technologii szpiegowskiej.

Lew Termen
Ilustracja
Lew Termen podczas prezentowania theremina w grudniu 1927 roku
Data i miejsce urodzenia

27 sierpnia 1896
Petersburg, Imperium Rosyjskie

Data i miejsce śmierci

3 listopada 1993
Moskwa, Rosja

Miejsce spoczynku

Cmentarz Kuncewski

Zawód, zajęcie

fizyk, wiolonczelista, wynalazca

Narodowość

rosyjska

Alma Mater

Uniwersytet Piotrogrodzki

Partia

KPZR (1991)

Wyznanie

prawosławne

Małżeństwo

Katia Konstantina (1921–?; rozwód),
Lavinia Williams (1938; rozwód),
Maria (1946–1970; jej śmierć)

Dzieci

Natalia Termen, Helena Termen

Odznaczenia
Nagroda Stalinowska
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Życiorys

edytuj

Urodzony w 1896 roku w Petersburgu Lew Siergiejewicz Termen wywodził się ze starej prawosławnej rodziny szlacheckiej Theremin, mającej francuskie (hugenockie) i niemieckie korzenie[9][10][11]. Na początku I wojny światowej zapisał się na studia z zakresu fizyki i astronomii na Uniwersytecie Piotrogrodzkim, nie mając jednak ukończonych 20 lat, został powołany do służby wojskowej[5][8][10]. Dziekani uniwersytetu uniemożliwili wysłanie Termena na front wojenny, włączając go do programu studiów podyplomowych z wojskowej inżynierii radiowej[5]. Termen równolegle uczył się także gry na wiolonczeli i teorii muzyki w Konserwatorium Piotrogrodzkim[8][10][11].

Na początku lat 20. XX wieku Lew Termen nadzorował działalność laboratorium oscylacji radiowych na przedmieściach Piotrogrodu (ówczesna nazwa Petersburga)[5]. Pracował tam nad urządzeniem do pomiaru gęstości gazu, które nie tylko miało pokazywać wizualny odczyt wartości, ale także sygnalizować ją dźwiękowo[5][7]. W pewnym momencie odkrył, że zbliżenie dłoni do miernika generuje pisk o wysokiej tonacji, zaś ich cofnięcie kończy się piskiem o niskiej tonacji. Termen wkrótce zaczął prezentować kolegom solówki muzyki poważnej na urządzeniu, wprawiając ich w zdziwienie[5]. Urządzenie w 1928 roku zostało opatentowane jako termenvox lub theremin[5][12][13]. Licencję wynalazca sprzedał przedsiębiorstwu RCA[11]. Był to jeden z pierwszych instrumentów muzycznych w historii, w którym źródłem dźwięku był prąd elektryczny[3]. Termen dzięki swojemu wynalazkowi wkradł się w łaski Włodzimierza Lenina, który osobiście spróbował swoich sił w grze na nowym instrumencie[5].

W grudniu 1922 roku Termen grał na termenvoxie w piotrogrodzkiej filharmonii, a w ciągu następnych pięciu lat usłyszano go w prawie 200 miejscowościach. Prezentował też inne muzyczne wynalazki muzyczne: elektryczny instrument klawiszowy, wiolonczelę bez strun, a także illuminovox, urządzenie połączone z termenvoxem, które na zmiany wysokości dźwięków reagowało zmianami kolorowych świateł, pozwalając urzeczywistnić ideę skriabinowskiego „fortepianu świetlnego”[14]. W 1927 roku zbudował najbardziej zaawansowany wówczas prototyp telewizora. Według różnych opisów miał on ekran o powierzchni 2,25 m² (1,5×1,5 m)[14] lub 0,5 m²[15] oraz rozdzielczość (64 linie[15]), która pozwalała na rozpoznanie twarzy i ruchów osoby filmowanej w innym pomieszczeniu (RCA osiągnęło ten rezultat 6 lat później)[14]. Skonstruował też wysokościomierz magnetyczny pozwalający pilotom na lądowanie we mgle[13].

 
Clara Reisenberg i Leon Theremin w 1929 roku

W 1927 roku, za zgodą radzieckich władz, Lew Termen ruszył w światową trasę koncertową, by prezentować określony jego nazwiskiem instrument muzyczny, co miało być jednocześnie promocją radzieckiej nauki[5][11]. W tym samym roku Termen przybył także do Stanów Zjednoczonych, w których pozostawał przez następne 11 lat[5]. Podczas pobytu w tym kraju doświadczył sławy i dorobił się fortuny (miał status milionera), pracując we własnym studiu i prowadząc liczne publiczne prezentacje swego instrumentu, co budziło wielki entuzjazm[3][11]. W USA prowadził ponadto działalność wywiadowczą na zlecenie radzieckiego rządu[5]. W trakcie prezentowania theremina w nowojorskim Hotelu Plaza w grudniu 1928 roku poznał skrzypaczkę Clarę Reisenberg (później znaną pod nazwiskiem odmężowskim jako Clara Rockmore), która ze względów zdrowotnych musiała porzucić grę na skrzypcach[5]. Reisenberg wykazała zainteresowanie instrumentem i dostała w prezencie od Termena model RCA jego wynalazku[4]. Zaczęła dążyć do osiągnięcia mistrzowskiego opanowania theremina, jednocześnie współpracując z Lwem Termenem przy udoskonalaniu instrumentu[5][12]. Przekonała również Termena, żeby stworzył dla niej instrument o wiele bardziej precyzyjny i wrażliwy niż model RCA, z zakresem zwiększonym z trzech oktaw do pięciu oraz mechanizmem ułatwiającym uzyskanie staccato[4][5]. W późniejszych latach dała wiele występów, grając na thereminie, a obecnie jest uważana za najwybitniejszą thereministkę w historii[4][5][16].

 
Płaskorzeźba Wielkiej Pieczęci Stanów Zjednoczonych ze skonstruowanym przez Lwa Termena urządzeniem podsłuchowym, obecnie znajdująca się w zbiorach NSA

We wrześniu 1938 roku Termen wrócił do Związku Radzieckiego[5]. W marcu następnego roku został aresztowany i oskarżony o współudział w zabójstwie Siergieja Kirowa oraz propagandę antyradziecką, a następnie skazany na osiem lat pozbawienia wolności[8][11]. Najpierw trafił do obozu pracy w Magadanie na Syberii, zaś w czasie II wojny światowej, w 1940 roku został przeniesiony do położonej w Tomsku tzw. szaraszki – tajnego gułagowego laboratorium dla uwięzionych naukowców, gdzie wspólnie z Andriejem Tupolewem i Siergiejem Korolowem pracował nad zdalnie sterowanymi samolotami i systemami śledzenia statków za liniami wroga, a także nad urządzeniami podsłuchowymi dla NKWD[5][8][11]. Skonstruował tam także miniaturowe urządzenie podsłuchowe, które KGB natychmiast wdrożyło do użytku[8][11]. Urządzenie to zostało umieszczone w wykonanej ze szlachetnych gatunków drewna, mającej 60 cm średnicy płaskorzeźbie Wielkiej Pieczęci Stanów Zjednoczonych, która 8 lutego 1945 roku, na odbywającym się w trakcie konferencji jałtańskiej spotkaniu w obozie Artek została wręczona przez pionierów ambasadorowi Stanów Zjednoczonych w Związku Radzieckim, Williamowi Averellowi Harrimanowi jako wyraz wdzięczności za pomoc udzieloną radzieckim dzieciom[2][11]. Następnie Harriman powiesił płaskorzeźbę z urządzeniem w swoim biurze[2][11]. Płaskorzeźba wisiała tam przez osiem lat, gdy wreszcie jej zawartość została odkryta przez Amerykanów, którzy ze względów wizerunkowych na temat tego znaleziska milczeli do lat 60. XX wieku[2][11]. Amerykańscy eksperci dopiero po długim czasie poznali zasadę działania podsłuchu[11]. Za ten wynalazek w 1947 roku z osobistej rekomendacji Ławrientija Berii Termenowi przyznano Nagrodę Stalinowską I stopnia i zwolniono go z więzienia[2][8][11]. W 1958 roku został całkowicie zrehabilitowany i dostał mieszkanie przy Bramie Kałużskiej w Moskwie[11].

Do początku lat 60. XX wieku Termen pracował jako naukowiec dla KGB[8]. W 1964 roku otrzymał stanowisko profesora akustyki w Konserwatorium Moskiewskim, ale stracił je po tym, jak 26 kwietnia 1967 roku w „The New York Timesie” ukazał się artykuł autorstwa Harolda C. Schonberga, w którym znalazł się opis moskiewskiego życia i pracy Termena[8][11][17]. Później, na osobiste polecenie akademika Riema Chochłowa, został zatrudniony jako mechanik w pracowni Wydziału Fizyki Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego[11].

Pod koniec lat 80. XX wieku niezależny reżyser Steven M. Martin postanowił nakręcić film dokumentalny o Lwie Termenie jako wynalazcy theremina. W związku z tym Martin w 1991 roku zorganizował lot mającego wówczas 95 lat Lwa Termena do Nowego Jorku, aby odbył swoje ostatnie spotkanie z Clarą Rockmore (po swoim wyjeździe ze Stanów Zjednoczonych w 1938 roku dotychczas spotkał się z nią raz – w 1962 roku w Moskwie, gdzie Rockmore była z mężem na wakacjach)[5]. Nagranie ze spotkania znalazło się w filmie Theremin: elektroniczna odyseja, którego premiera miała miejsce w brytyjskiej telewizji w 1993 roku, kilka dni po śmierci Termena[4][5][18].

W marcu 1991 roku nieoczekiwanie dla wszystkich Termen został członkiem KPZR. Na pytanie, dlaczego wstąpił do tej rozpadającej się wówczas partii, odpowiedział: „bo obiecałem Leninowi”[11].

Życie prywatne

edytuj

Lew Termen w 1921 roku zawarł związek małżeński z Katią Konstantiną, który zakończył się rozwodem w nieznanym czasie[6][a]. W początkowym okresie swojego pobytu w Stanach Zjednoczonych oświadczył się Clarze Reisenberg, która jednak mu odmówiła[4][5][12]. W połowie 1938 roku wziął ślub z afroamerykańską tancerką Lavinią Williams, czym wywołał skandal, gdyż ówcześnie w większości stanów śluby międzyrasowe były nielegalne[5][19]. Jeszcze w tym samym roku rozwiódł się z Williams, prawdopodobnie z powodu powrotu do Związku Radzieckiego[5][6]. W 1946 roku Termen ożenił się z Marią, z którą miał dwie córki bliźniaczki: Natalię i Helenę[6][8]. Małżeństwo trwało do śmierci Marii w 1970 roku[6]. Później Termen proponował ponowny ślub Lavinii Williams[19].

Lew Termen zmarł 3 listopada 1993 roku w Moskwie w wieku 97 lat[6][8]. Został pochowany na Cmentarzu Kuncewskim w Moskwie[20][21].

Filmografia

edytuj

Wykorzystanie w kulturze

edytuj
  • Historia życia i wynalazków szpiegowskich Lwa Termena została pokazana w 2012 roku w jednym z odcinków telewizyjnego programu popularnonaukowego Mroczna strona nauki[22].
  • W 2014 roku ukazała się debiutancka powieść Seana Michaelsa Us Conductors, będąca fabularyzowaną relacją z życia Lwa Termena i koncentrująca się głównie na jego nieodwzajemnionej miłości do Clary Reisenberg (Rockmore)[19][23]. W roku wydania powieść została uhonorowana nagrodą Giller Prize[23].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ W 1927 roku, w momencie przyjazdu do Stanów Zjednoczonych Termen wciąż był mężem Katii Konstantiny[5].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ termenvox, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-03-13].
  2. ↑ a b c d e ЛЕВ СЕРГЕЕВИЧ ТЕРМЕН LEON SERG DE THEREMIN (15.08.1896 – 03.11.1993). phys.msu.ru. [dostęp 2021-03-12]. (ros.).
  3. ↑ a b c d e Theremin. [w:] Instrumenty [on-line]. muzykotekaszkolna.pl. [dostęp 2021-03-12]. (pol.).
  4. ↑ a b c d e f CLARA ROCKMORE: BIOGRAPHY. [w:] Biography [on-line]. web.archive.org. [dostęp 2021-03-12]. (ang.).
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y Samantha Shokin: The Soul of a Machine. [w:] Arts & Letters [on-line]. tabletmag.com, 2019-03-07. [dostęp 2021-03-12]. (ang.).
  6. ↑ a b c d e f g Leon Theremin Biography. imdb.com. [dostęp 2021-03-12]. (ang.).
  7. ↑ a b Leon Theremin (August 27, 1896). moogmusic.com. [dostęp 2021-03-12]. (ang.).
  8. ↑ a b c d e f g h i j k William Grimes: Leon Theremin, Musical Inventor, Is Dead at 97. nytimes.com, 1993-11-09. [dostęp 2021-03-12]. (ang.).
  9. ↑ Termens Kindheit. web.archive.org. [dostęp 2021-03-11]. (niem.).
  10. ↑ a b c Edward Radziński, Stalin, 1996.
  11. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Юрий Ревич: «Я обещал Ленину». Как русский ученый променял богатство в США на 8 лет лагерей. republic.ru, 2013-02-08. [dostęp 2021-03-12]. (ros.).
  12. ↑ a b c Indrė Kaminckaitė: Stumbling stones. Clara Rockmore, the Vilnius-born pioneer of electronic music. [w:] News [on-line]. lrt.lt, 2020-07-05. [dostęp 2021-03-12]. (ang.).
  13. ↑ a b Jake Rothman. Prosty Theremin. „Elektronika Praktyczna; Projekty zagraniczne (źródło: Everyday with Practical Electronics)”, s. 9–13, 1996. 
  14. ↑ a b c Danuta Gwizdalanka, Sowiecki Faust [online], Tygodnik Powszechny, 20 grudnia 2010 [zarchiwizowane z adresu 2015-04-28].
  15. ↑ a b Albert Glinsky: Theremin: Ether Music and Espionage. University of Illinois Press, 2000, s. 43–44. ISBN 978-0-252-02582-2. [dostęp 2018-05-16].
  16. ↑ Clara Rockmore. moogmusic.com. [dostęp 2021-03-12]. (ang.).
  17. ↑ Harold C. Schonberg: Music: Leon Theremin; Inventor of Instrument Bearing His Name Is Interviewed in the Soviet Union. nytimes.com, 1967-04-26. [dostęp 2021-03-12]. (ang.).
  18. ↑ a b Theremin: elektroniczna odyseja. [w:] Film [on-line]. filmweb.pl. [dostęp 2021-03-12]. (pol.).
  19. ↑ a b c Lucy Sussex: Book review: Us Conductors a risk for a debut novelist. smh.com.au, 2015-08-30. [dostęp 2021-03-13]. (ang.).
  20. ↑ Лев Термен. Человек-легенда. [dostęp 2016-05-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-14)].
  21. ↑ Mogiła Lwa Termena. [dostęp 2016-05-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-24)].
  22. ↑ Dark Matters: Twisted But True (2011–); Episode List. imdb.com. [dostęp 2021-03-13]. (ang.).
  23. ↑ a b Us Conductors. historicalnovelsociety.org. [dostęp 2021-03-13]. (ang.).

Bibliografia

edytuj
  • M. Panas-Goworska, A. Goworski. Naukowcy spod czerwonej gwiazdy. Warszawa: PWN, 2016.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Lew_Termen&oldid=75307416”