Mieczysław Karłowicz
Mieczysław Karłowicz (ur. 11 grudnia 1876 w Wiszniewie[1], zm. 8 lutego 1909 w Tatrach) – polski kompozytor i dyrygent. Autor m.in. pieśni oraz różnych utworów orkiestrowych, w tym 6 poematów symfonicznych. Przedstawiciel nurtu późnego romantyzmu. Również taternik, fotografik i publicysta.
| |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Zawód |
kompozytor |
Życiorys
edytujKarłowicz, urodzony na historycznej Litwie jako syn Ireny z Sulistrowskich i Jana Aleksandra Karłowicza (1836–1903), wybitnego etnologa i językoznawcy, spędził na wsi wczesne dzieciństwo mieszkając w rodzinnym majątku Sulistrowskich w Wiszniewie do szóstego roku życia. W 1882 rodzina Karłowiczów sprzedała majątek i zamieszkiwała początkowo w Heidelbergu, potem w 1885 w Pradze i w 1886 w Dreźnie, by ostatecznie w 1887 osiedlić się w Warszawie. W Heidelbergu i Dreźnie chłopiec uczęszczał do szkół ogólnokształcących, od 1888 uczył się w szkole realnej Wojciecha Górskiego w Warszawie. Miał troje rodzeństwa, w tym dwie siostry: Janinę (1882–1937), która została nauczycielką[2][3], i Wandę (wyszła za mąż za Zygmunta Wasilewskiego, krytyka literackiego, działacza politycznego, senatora RP)[4]. Mieczysław, od dzieciństwa wychowany w muzycznej atmosferze (ojciec grał na wiolonczeli i fortepianie, w domu działał kwartet smyczkowy), podczas pobytu za granicą poznał muzykę operową i symfoniczną, m.in. dzieła Bizeta, Webera, Brahmsa, Smetany. Od siódmego roku życia pobierał naukę gry na skrzypcach w Dreźnie i Pradze. Po osiedleniu w Warszawie kontynuował naukę gry na skrzypcach u Jana Jakowskiego, a w latach 1889–95 był uczniem Stanisława Barcewicza, równocześnie studiując harmonię u Zygmunta Noskowskiego i Piotra Maszyńskiego, następnie zaś kontrapunkt i formy muzyczne u Gustawa Roguskiego; w tych latach zaczął także komponować, z przełomu 1893/94 pochodzi pierwszy zachowany utwór Karłowicza Chant de mai na fortepian. Obok nauki gry i kompozycji Karłowicz studiował na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim nauki przyrodnicze.
We wrześniu 1895 wyjechał do Berlina z zamiarem studiowania gry na skrzypcach pod kierunkiem Josepha Joachima. Nie dostawszy się do jego klasy w Hochschule für Musik, uczył się prywatnie u Floriana Zajíca, postanowił jednak poświęcić się kompozycji i podjął studia u Heinricha Urbana. Równocześnie uczęszczał na wykłady z historii muzyki, historii filozofii, psychologii, fizyki na wydziale filozoficznym uniwersytetu w Berlinie.
Od grudnia 1895 do końca 1896 powstała większość spośród 22 zachowanych solowych pieśni Karłowicza, w tym 10 do słów Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Z Berlina Karłowicz pisał korespondencje muzyczne do Echa Muzycznego, Teatralnego i Artystycznego, opowiadając się zdecydowanie za kierunkiem neoromantycznym, wagnerowskim. 15 kwietnia 1897 na popisie uczniów Urbana została wykonana Serenada na orkiestrę smyczkową opus 2. Obok drobniejszych kompozycji w latach studiów u Urbana powstała muzyka do dramatu Józefata Nowińskiego Biała gołąbka. Uwertura do Białej gołąbki, znana także pod tytułem Bianka z Moleny, została wykonana 14 kwietnia 1900 w Berlinie, także na popisie uczniów Urbana. Pod koniec lat 90. Karłowicz podjął pracę nad Symfonią „Odrodzenie”, którą skończył już samodzielnie, po powrocie do kraju. W kwietniu 1901 Karłowicz ukończył studia i wrócił do Warszawy.
W 1902 powstał dedykowany S. Barcewiczowi Koncert skrzypcowy A-dur opus 8. Swym artykułem Muzyka swojska w Filharmonii warszawskiej zainicjował walkę o obecność współczesnej muzyki polskiej w repertuarze nowo powstałej Filharmonii Warszawskiej. Od 1903 działał w zarządzie Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego, przy którym założył i prowadził orkiestrę smyczkową. W tymże roku ukazała się cenna publikacja Karłowicza Nie wydane dotychczas pamiątki po Chopinie, zawierające korespondencję Chopina. 21 marca 1903 w Berlinie odbył się koncert kompozytorski Karłowicza, na którego program złożyła się uwertura do Białej gołąbki, Koncert skrzypcowy i Symfonia „Odrodzenie”, dyrygował kompozytor, solistą był S. Barcewicz. Nie zrażony mało pochlebnymi recenzjami po swym kolejnym koncercie kompozytorskim w Wiedniu (8 lutego 1904), Karłowicz poświęcił się całkowicie twórczości w dziedzinie jednego gatunku: poematu symfonicznego. W latach 1904–1909 powstało 6 poematów symfonicznych opus 9–14: Powracające fale, Odwieczne pieśni, Rapsodia litewska, Stanisław i Anna Oświecimowie, Smutna opowieść oraz Epizod na maskaradzie pozostawiony w szkicach (dokończony oraz zinstrumentowany po śmierci kompozytora przez Grzegorza Fitelberga). W 1906 kompozytor wyjechał do Lipska na kurs dyrygencki A. Nikischa. 21 marca 1907 w Berlinie na koncercie kompozytorów Młodej Polski odbyło się prawykonanie Odwiecznych pieśni. Karłowicz zaznaczył w ten sposób swoje poparcie dla grupy twórców zrzeszonych w Spółce Nakładowej Młodych Kompozytorów Polskich (zwanej przez historyków „Młodą Polską”), do której formalnie nie należał. W tymże roku kompozytor osiedlił się w Zakopanem.
Z Tatrami łączyła go od lat szczególna więź duchowa. Działał w Towarzystwie Tatrzańskim, publikował artykuły z wędrówek górskich, pasjonował się wspinaczką, jazdą na nartach, fotografiką; stał się jednym z pionierów polskiego taternictwa. Oceniany przez krytykę muzyczną na ogół nieprzychylnie, przeżył wielki triumf po koncercie w Filharmonii Warszawskiej (22 stycznia 1909), na którym entuzjastycznie przyjęto Odwieczne pieśni. Niespełna 3 tygodnie później 8 lutego zginął w Tatrach pod lawiną śnieżną podczas samotnej wycieczki górskiej na nartach, w drodze z Hali Gąsienicowej do Czarnego Stawu, u stóp Małego Kościelca. Obecnie znajduje się tam tablica pamiątkowa[5]. Pochowany został 16 lutego na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 33-4-24)[6].
| Dorobek kompozytorski | |
|---|---|
| Rodzaj twórczości | Liczba dzieł |
| Muzyka wokalna | |
| Pieśni | 22 |
| Muzyka chóralna | |
| Muzyka instrumentalna | |
| Symfonie | 1 |
| Koncert | 1 |
| Muzyka kameralna | |
| Inne formy orkiestrowe | 8 |
| Opery | |
| Balety | |
| Utwory na fortepian | |
| Muzyka na orkiestrę marszową | |
| RAZEM | 33 |
Dzieła kompozytorskie
edytuj| Dzieła kompozytorskie | ||
|---|---|---|
| Lata pracy | Tytuł dzieła | Forma muzyczna |
| 1895–1896 | Zasmuconej op.1/1 | Pieśń na głos i fortepian |
| 1895–1896 | Skąd pierwsze gwiazdy op.1/2 | Pieśń na głos i fortepian |
| 1895–1896 | Na śniegu op.1/3 | Pieśń na głos i fortepian |
| 1895–1896 | Zawód op.1/4 | Pieśń na głos i fortepian |
| 1895–1896 | Pamiętam ciche, jasne, złote dnie op.1/5 | Pieśń na głos i fortepian |
| 1895–1896 | Smutna jest dusza moja op.1/6[7] | Pieśń na głos i fortepian |
| 1892 | O nie wierz temu, co powiedzą ludzie | Pieśń na głos i fortepian |
| 1895 | Czasem, gdy długo na pół sennie marzę | Pieśń na głos i fortepian |
| 1895 | Z nową wiosną | Pieśń na głos i fortepian |
| 1896 | Mów do mnie jeszcze op.3/1 | Pieśń na głos i fortepian |
| 1896 | Z erotyków op.3/2 | Pieśń na głos i fortepian |
| 1896 | Idzie na pola op.3/3 | Pieśń na głos i fortepian |
| 1896 | Na spokojnym, ciemnym morzu op. 3/4 | Pieśń na głos i fortepian |
| 1896 | Śpi w blaskach nocy op.3/5 | Pieśń na głos i fortepian |
| 1896 | Przed nocą wieczną op.3/6 | Pieśń na głos i fortepian |
| 1896 | Nie płacz nade mną op.3/7[8] | Pieśń na głos i fortepian |
| 1896 | W wieczorną cisze op.3/8 | Pieśń na głos i fortepian |
| 1896 | Po szerokim, po szerokim morzu op.3/9 | Pieśń na głos i fortepian |
| 1896 | Zaczarowana królewna op.3/10 | Pieśń na głos i fortepian |
| 1896 | Rdzawe liście strząsa z drzew | Pieśń na głos i fortepian |
| 1897 | Serenada op.2[9] | Serenada na smyczki |
| 1898 | Najpiękniejsze piosnki op.4 | Pieśń na głos i fortepian |
| 1900 | Bianca de molena (Biała gołąbka) op.6 | Muzyka do dramatu |
| 1898 | Pod jaworem[10] | Pieśń na głos i fortepian |
| 1902 | Symfonia Odrodzenie op.7 | Symfonia |
| 1902 | Koncert skrzypcowy A-dur¹ op.8 | Koncert skrzypcowy |
| 1902 | Na anioł pański[11] | Melodeklamacja z fortepianem |
| 1904 | Powracające fale op.9 | Poemat symfoniczny |
| 1906 | Odwieczne Pieśni op.10 | Poemat symfoniczny |
| 1906 | Rapsodia litewska op.11[12] | Poemat symfoniczny |
| 1906 | Stanisław i Anna Oświecimowie op.12 | Poemat symfoniczny |
| 1908 | Smutna opowieść op.13 | Poemat symfoniczny |
| 1909 | Epizod na maskaradzie² op.14 | Poemat symfoniczny |
¹Od Koncertu datuje się dojrzałą twórczość Mieczysława Karłowicza; pieśni kompozytor sam później określał jako „grzechy młodości”. ²Dokończony i zinstrumentowany przez Grzegorza Fitelberga.
Działalność górska
edytuj
Tatry poznawał Karłowicz od 1889, lecz systematyczną działalność górską rozpoczął od 1902. W 1907 osiadł na stałe w Zakopanem. Działał w Towarzystwie Tatrzańskim. Był znakomitym taternikiem. Początkowo wspinał się ze znanym góralskim przewodnikiem, Klimkiem Bachledą (1906), później często samotnie. Wszedł na wiele szczytów, jego najważniejsze osiągnięcia to: I wejście na Wielką Kołową Turnię (granią od Modrej Turni, 1907, samotnie), I wejście na Ciężką Turnię granią północno-wschodnią z Dolinki Spadowej (1908), I zimowe wejście na Kościelec (1908), I zimowe wejście na Wołoszyn oraz Żółtą Turnię z przełęczy Krzyżne, wejście na Ostry Szczyt południową ścianą, drogą Häberleina (1908).
Był również jednym z pionierów narciarstwa, które uprawiał od 1907, a także działaczem Zakopiańskiego Oddziału Narciarzy (ZON). Dokonał m.in. pierwszego przejścia na nartach z Hali Gąsienicowej przez Liliowe, Zawory i Koprową Przełęcz do Szczyrbskiego Jeziora.
Pasjonował się fotografiką, jego fotografie tatrzańskie o wysokim poziomie artystycznym zostały zebrane w albumie pt. Karłowicz w Tatrach. Zajmował się też publicystyką, w której popularyzował Tatry i Podhale oraz piętnował niewłaściwe postawy ówczesnych turystów. Wraz z Mariuszem Zaruskim stworzył podwaliny Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego.
8 lutego 1909 Mieczysław Karłowicz zginął w Tatrach przysypany lawiną na wschodnich zboczach Małego Kościelca, w trakcie wycieczki narciarsko-fotograficznej. W miejscu tym stoi obecnie kamień – pomnik zwany Kamieniem Karłowicza z napisem: Non omnis moriar (nie wszystek umrę). Umieszczona na nim swastyka to popularny na Podhalu krzyżyk niespodziany[5]. Mimo związków kompozytora z górami w żadnym jego utworze muzycznym nie znalazło się bezpośrednie odbicie Tatr, ich przyrody, góralskiego folkloru czy też wspomnień artysty z tatrzańskich wypraw.
Do tragicznej śmierci kompozytora nawiązał Wojciech Kilar w poemacie symfonicznym Kościelec 1909.
Upamiętnienie
edytujPod koniec lata 1909 przy Małym Kościelcu odsłonięto głaz pamiątkowy z bloku granitowego (zwany Kamieniem Karłowicza)[13]. Jego nazwiskiem nazwano także ulicę w Bydgoszczy, Koszalinie, Gdańsku, Szczecinie, Lublinie, Zakopanem i Wrocławiu. Wizerunek Karyłowicza znajduje się na rewersie srebrnej monety kolekcjonerskiej o nominale 10 złotych wyemitowanej przez Narodowy Bank Polski w 2009 r. z okazji setnej rocznicy utworzenia TOPR[14].
Imię Mieczysława Karłowicza noszą m.in.:
- Filharmonia Szczecińska,
- Zespół Państwowych Szkół Muzycznych w Krakowie,
- Szczep Harcerski ZHP „Orogen” w Krakowie – Nowej Hucie,
- pociąg PKP Intercity IC 13113, jeżdżący na trasie Zakopane – Warszawa Wschodnia[15],
- Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. Mieczysława Karłowicza w Katowicach.
Publikacje
edytuj- Mieczysław Karłowicz, W Tatrach. Pisma taternickie i zdjęcia fotograficzne wydane staraniem Zarządu Sekcyi Turystycznej Towarzystwa Tatrzańskiego, Kraków, 1910[16]
- Mieczysław Karłowicz. Fotografie, red. Zbigniew Ładygin, Kraków, 2019
- zbiory fotografii Tatrzańskie (w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie),
- liczne artykuły w czasopismach: „Kurier Zakopiański”, „Taternik”, „Słowo Polskie”, „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego”.
Przypisy
edytuj- ↑ Polskie Centrum Informacji Muzycznej. [dostęp 2010-02-11].
- ↑ Rudolf Antoni Borth: Pra-Snopków. cracovia-leopolis.pl. [dostęp 2015-03-23].
- ↑ Kurjer Lwowski 01.10.1913. Podziemny arsenał w Snopkowie. Gniazdo rodziny Lewakowskich. zbruc.eu. [dostęp 2015-03-23].
- ↑ Wasilewscy niepowiązani w genealogię. genealogia.okiem.pl. [dostęp 2015-03-23].
- ↑ a b Bartłomiej Kuraś, Paweł Smoleński, Krzyżyk niespodziany: czas Goralenvolk, Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2017, s. 37, ISBN 978-83-8049-458-9 [dostęp 2024-02-10].
- ↑ Cmentarz Stare Powązki: JAN KARŁOWICZ, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2019-11-07].
- ↑ Mieczysław Karłowicz, Smutna jest dusza moja = (Mein Herz versagt) : op. 1 no 6, wyd. [post 1910] [online], polona.pl [dostęp 2020-09-25].
- ↑ Mieczysław Karłowicz, Nie płacz nademną : śpiew i fortepian : op. 3 nr 7, cop. 1909 [online], polona.pl [dostęp 2020-09-25].
- ↑ Mieczysław Karłowicz, Serenade : für Streichorchester : op. 2, wyd. 1897 [online], polona.pl [dostęp 2020-09-25].
- ↑ Mieczysław Karłowicz, Pod jaworem : Pieśń na 1 głos z towarzyszeniem fortepianu : słowa pieśni ludowej z okolic Włoszczowy, wyd. [1907] [online], polona.pl [dostęp 2020-09-25].
- ↑ Mieczysław Karłowicz, Na Anioł Pański : melodeklamacja, wyd. [1912-1914] [online], polona.pl [dostęp 2020-09-25].
- ↑ Mieczysław Karłowicz, Rapsodja litewska : na orkiestrę (Litauische Rapsodie) : op. 11, wyd. 1909 [online], polona.pl [dostęp 2020-09-25].
- ↑ Pamięci wielkiego muzyka. „Nowości Illustrowane”. Nr 36, s. 2–3, 4 września 1909.
- ↑ 100. rocznica powstania TOPR. nbp.pl. [dostęp 2024-05-20]. (pol.).
- ↑ Rozkład jazdy PKP i bilety > KOLEO [online], koleo.pl [dostęp 2022-06-17].
- ↑ Mieczysław Karłowicz w Tatrach : pisma taternickie i zdjęcia fotograficzne [online], wyd. staraniem Zarządu Sekcyi Turystycznej Towarzystwa Tatrzańskiego, polona.pl [dostęp 2020-09-28].
Bibliografia
edytuj- Luca Lévi Sala, Mieczysław Karłowicz, in Oxford Bibliographies Online, 2018 (http://www.oxfordbibliographies.com/view/document/obo-9780199757824/obo-9780199757824-0232.xml
- Luca Lévi Sala, European Fin-de-siècle and Polish Modernism. The Music of Mieczysław Karłowicz, Bologna, Ut Orpheus Edizioni, 2010.
- Artur Jazdon Miscellanea karłowiczowskie w spuściźnie Adolfa Chybińskiego. Muzyka 2010; LV (2 (217))
- Janusz Mechanisz, Mieczysław Karłowicz, Lublin: Polihymnia, 2009, ISBN 978-83-7270-610-2, OCLC 750822550.
- Christophe Jezewski, Le Retour d'un génie. Pour le centenaire de Mieczysław Karłowicz, in „Europe”, n°961, Paris, mai 2009.
- Henryk Anders Mieczysław Karłowicz. Życie i dokonania, Poznań, ABOS, 1998.
- Leszek Polony: Karłowicz Mieczysław. W: Elżbieta Dziębowska: Encyklopedia muzyczna PWM. T. 5: klł część biograficzna. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1997, s. 32-41. ISBN 978-83-224-3303-4. OCLC 164821167. (pol.).
- Alistair Wightman Karłowicz, Young Poland and the Musical Fin-de-siècle, Aldershot, Ashgate, 1996; Przeklad polski: Ewa Gabryś, Karłowicz. Młoda Polska i muzyczny fin de siècle, Kraków, PWM, 1996 (Monografie Popularne).
- Leszek Polony, Poetyka muzyczna Mieczysława Karłowicza, Krakow, PWM, 1986.
- Paul-Gilbert Langevin, Musiciens d'Europe, figures du renouveau ethnoromantique, „La Revue Musicale” n° 388-390, Editions Richard Masse, Paris 1986.
- Elżbieta Dziębowska, éd. Z życia i twórczości Mieczysława Karłowicza, Kraków, PWM, 1970.
- Mieczysław Karłowicz w Tatrach, zredagował i wstępem opatrzył Jerzy Młodziejowski, wydanie III, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1968.
- Mieczysław Karłowicz w listach i wspomnieniach, opracował Henryk Anders, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1960.
Linki zewnętrzne
edytuj- Biogram Mieczysława Karłowicza na Portalu Muzyki Polskiej Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina
- Twórczość fotograficzna Mieczysława Karłowicza, culture.pl
- Mieczysław Karłowicz, [w:] Twórcy [online], Culture.pl [dostęp 2024-03-22].
- Strona poświęcona Mieczysławowi Karłowiczowi. karlowicz.art.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-10-16)]., zrealizowana ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
- Mieczysław Karłowicz – twórczość tego autora dostępna w bibliotece cyfrowej International Music Score Library Project
- Zbiór dzieł Mieczysława Karłowicza w bibliotece Polona