Mogilany

Mogilany – wieś w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, w gminie Mogilany. Jest siedzibą gminy Mogilany.

Mogilany

wieś
Panorama Rynku w Mogilanach
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	krakowski
Gmina	Mogilany
Liczba ludności (2022)	3797
Strefa numeracyjna	12
Kod pocztowy	32-031
Tablice rejestracyjne	KRA
SIMC	0327095
Położenie na mapie gminy Mogilany Mogilany
Położenie na mapie Polski Mogilany
Położenie na mapie województwa małopolskiego Mogilany
Położenie na mapie powiatu krakowskiego Mogilany
49°56′29″N 19°53′15″E
Strona internetowa

W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Mogilany. W latach 1975–1998 w województwie krakowskim.

Integralne części wsi

Integralne części wsi Mogilany

SIMC	Nazwa	Rodzaj
0327103	Działy	część wsi
0327110	Łobzów	część wsi
0327126	Moczydle	część wsi
0327132	Podekrze	część wsi
0327149	Podogrodzie	część wsi
0327155	Podstyrze	część wsi
0327161	Psiarnia	część wsi
0327178	Rzeczki	część wsi
0327184	Rzym	część wsi
0327190	Skrzyszów	część wsi
0327209	Zagórze	część wsi
0327215	Zagrody	część wsi
0327221	Żary	część wsi

Toponimia

Istnieją trzy hipotezy wyjaśniające pochodzenia nazwy Mogilany:

• nazwa pochodzi od prehistorycznych kurhanów i mogił wojów króla Bolesława Chrobrego umiejscowionych na terenie dzisiejszych Mogilan,
• w XIII w. przesiedlono w to miejsce część mieszkańców podkrakowskiej wsi Mogiła,
• nazwa miejscowości pochodzi od słowa „mag” (z języka staroindyjskiego) lub „mogel” (z języka normandzkiego) – słowa te tłumaczone są jako ‛wzniosły’, ‛wielki’ (nawiązanie do położenia Mogilan na wzniesieniu).

Historia

Przegląd

Prace archeologiczne określiły istnienie osad ludzkich na terenie dzisiejszych Mogilan już w epoce brązu – w 1958 r., w pobliżu ówczesnej Zbiorczej Szkoły Gminnej archeolodzy natrafili na fragmenty naczyń ceramicznych z okresu kultury łużyckiej (1300–1400 p.n.e.) – znalezisko to przechowywane jest w Muzeum Archeologicznym w Krakowie.

Po tym okresie był to teren państwa Wiślan, część legendarnej Wielkiej Chrobacji (Belo Chrobaci) z księciem Krakiem na czele. W IX w. (między 873 a 883 r.) Morawianie podbili Wiślan, a św.Metody ochrzcił ich w obrządku słowiańskim (prawosławnym). Później nastali Czesi, a w czasach Bolesława Chrobrego cała Małopolska weszła w skład państwa polskiego.

Do końca XII w. okoliczne tereny były własnością królewską – stacjonowała tam straż królewska. W zachodniej części dzisiejszych Mogilan mieściła się osada strażników przejścia granicznego (brony) zwanych bronaczami (do tej pory ta część Mogilan zwana jest Bronaczową). Wiódł nią szlak handlowy przez Karpaty i Węgry na południe Europy.

W 1199 roku Mogilany przeszły w ręce prywatne – książę Leszek Biały podarował je swemu przyjacielowi, wojewodzie sandomierskiemu, Goworkowi. W 1231 r. wdowa po Goworku, Miłosława, darowała dobra mogilańskie wojewodzie krakowskiemu Teodorowi Gryficie.

Również z tego roku (1231) pochodzi pierwsza pisemna wzmianka o Mogilanach (w dokumencie księżnej sandomierskiej Grzymisławy, żony Leszka Białego). Kolejny zapis z 1232 r. – „villa nomine Mogilani”, a w latach 1470–1480 nazwa Mogilan u Jana Długosza miała formę współczesną: „in parochia ecclesiae de Mogilany”. W dokumentach z 1564 r. wymieniano Mogielany, ale już w 1581 r. Mogilany.

W roku 1243 kolejnymi właścicielami Mogilan (na 326 lat) zostali oo. cystersi z Ludźmierza (z lat 1238 i 1244 zachowały się dokumenty przekazania Mogilan zakonowi cystersów, potwierdzonego przez Henryka Brodatego i Bolesława Wstydliwego). To cystersi powołali samodzielną parafię w Mogilanach (przed 1325) i wybudowali pierwszy drewniany kościół (przed 1440 r.), który przetrwał do początku XVII w.

Cystersi nie wytrzymali długo na niespokojnym pograniczu w Ludźmierzu i w 1245 r. przenieśli się do Szczyrzyca. Znaczna odległość od Mogilan sprawiała, że zarządzanie tym majątkiem było uciążliwe i kiedy pojawiła się możliwość zamiany dóbr, cystersi z niej skorzystali – 23 lutego 1560 roku opat cysterski, Jan Janowski, dokonał zamiany dóbr klasztornych – Mogilan, Włosani i Głogoczowa, na dobra wojewody sandomierskiego i kasztelana krakowskiego, Wawrzyńca Spytka Jordana, położone bliżej ich siedziby. Zauroczony położeniem Mogilan Spytek Jordan wzniósł w latach 1560–1567 na szczycie mogilańskiego wzgórza okazały drewniany pałac i otoczył go ogrodem oraz parkiem widokowym. Jako mecenas nauki i literatury Spytek Jordan gościł w nim m.in. Mikołaja Reja, Stanisława Orzechowskiego oraz wielu innych wybitnych twórców (pałac przetrwał do 1796 r., stopniowo rozbierany od 1764 r.). Po śmierci Wawrzyńca Spytka Jordana w 1568 r. włości mogilańskie przeszły na wdowę po nim, Annę z Sieniawskich (córkę hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Sieniawskiego).

Przez kolejne lata dobra mogilańskie, poprzez koligacje rodzinne i spadki, przechodziły z rąk do rąk, należały m.in. do Zborowskich i Borków. W rok po śmierci Wawrzyńca Spytka Jordana, w 1569 r., najmłodsza jego córka, Zofia, wyszła za mąż za Samuela Zborowskiego (mordercę i banitę ściętego w 1584 r.) – dobra mogilańskie przeszły wtedy na własność rodziny Zborowskich.

Pod koniec XVI w. Mogilany stały się własnością rodu Borków. W 1595 r. Mikołaj Borek z Trzcińca (herbu Wąż), ówczesny właściciel Mogilan ufundował szkołę parafialną (przetrwała do początku XVIII w.), a w 1604 r. rozpoczął budowę kościoła z cegły, który obecnie jest kościołem parafialnym w Mogilanach. Po śmierci Mikołaja jedna z jego córek, Krystyna, wyszła za mąż za Stanisława Jordana. W ten sposób w 1629 r. Mogilany powróciły do rodziny Jordanów. Syn Stanisława, Michał Jordan, zasłużył się m.in. wprowadzeniem od 1662 r. metryk parafialnych (zapisów zaślubin, chrztów i zgonów) oraz dofinansowaniem szkoły parafialnej z części dochodów z miejscowych targów. Michał zmarł w 1664 r. – kolejni potomkowie Jordanów, zaprzątnięci innymi sprawami, nie dbali o majątek mogilański, który coraz bardziej podupadał (przyczynił się do tego również potop szwedzki – wojska szwedzkie generała Roberta Douglasa spustoszyły okolice Krakowa, niszcząc przy tym Mogilany). Dopiero ostatni z rodu, Michał Stefan Jordan (późniejszy wojewoda bracławski), próbował zadbać o rodzinny majątek.

W 1761 roku zadłużone dobra mogilańskie zostały oddane w zarząd wierzycielom. Końcem XVIII w. właścicielami Mogilan byli kolejno: Potoccy, Lubomirscy, Massalscy, Taszyccy, Tarłowie. Lubomirscy, mający największe zastawy na majątku mogilańskim, wymusili na Stefanie Michale Jordanie ostateczną sprzedaż rodzinnego dziedzictwa w Mogilanach Józefowi Massalskiemu. Nowi właściciele w miejscu starego, drewnianego pałacu wystawili murowany klasycystyczny dwór. Inicjatorką inwestycji była córka Józefa Massalskiego, Helena Apolonia, wydana za księcia Karola de Ligne. Podczas nieobecności małżonka nawiązała ona płomienny romans z W. Potockim, za którego wyszła po śmierci męża. Jej córka, Sydonia de Ligne Potocka (żona Franciszka hr. Potockiego) sprzedała włości mogilańskie w 1802 r.

Nowym właścicielem Mogilan został Józef (I) Nowina Konopka, łowczy sanocki i dziedzic Modlnicy. Konopkowie zasłynęli jako fascynaci nowinek technicznych. Za najwybitniejszego obywatela Mogilan uważa się absolwenta prawa i filozofii UJ Józefa Nowinę Konopkę, autora monografii Wieś Mogilany (wydanej w 1885 r. w Krakowie). Dzięki jego staraniom powstał w Mogilanach urząd pocztowy, odnowiono jarmarki, a on sam wspomógł miejscowe rolnictwo i spisał obyczaje ludowe, ocalając je od zapomnienia. Na jego zaproszenie od 1870 r. w mogilańskim dworze przebywał Oskar Kolberg, który w Mogilanach, a następnie w Modlnicy pracował nad kolejnymi tomami Ludu.

W 1849 r. Józef Nowina Konopka uruchomił fabrykę maszyn rolniczych (działała do 1873 r. – produkowano w niej m.in. pługi, młockarnie i obieraczki), których wystawy organizował w Mogilanach. W okresie międzywojennym jeden z Konopków prowadził w Mogilanach wzorcowe gospodarstwo rolne, w którym odbywały się praktyki studentów Akademii Rolniczej w Krakowie. W rękach rodziny Konopków Mogilany pozostawały do wybuchu II wojny światowej (1939 r.).

Na początku wojny Niemcy wywieźli mieszkańców pochodzenia żydowskiego – żaden z wywiezionych nie powrócił. W czasie okupacji niemieckiej dwór mogilański przeszedł w bezpośredni zarząd hitlerowskiego starosty powiatu krakowskiego, który urządził w nim swoją rezydencję. Na terenie Mogilan działała w konspiracji komórka Armii Krajowej.

Po wojnie ziemia dworska została rozparcelowana między chłopów a dwór Konopków przeszedł na własność państwa.

Kalendarium

• w październiku 1384 roku królewskim traktem biegnącym na granicy Mogilan i ówczesnych Świątnik Górnych podążała z Węgier do Krakowa przyszła królowa i święta, Jadwiga,
• w 1424 r. przez Mogilany przejeżdżał Władysław Jagiełło, podążający na spotkanie z Zygmuntem Luksemburskim, królem niemieckim, przybywającym do Krakowa na koronację czwartej żony Jagiełły, Zofii Holszańskiej,
• w 1558 r. Mikołaj Rej napisał w pałacu mogilańskim Żywot człowieka poczciwego, a Maciej Wirzbięta wydrukował to wybitne dzieło w pałacowej drukarni,
• podczas potopu szwedzkiego, 30 września 1655 r., okoliczni chłopi napadli na wracające z wyprawy na Lanckoronę wojska szwedzkie, poległych Szwedów grzebiąc prawdopodobnie na terenie parku dworskiego (Szwedzi rozgromili chłopów, a w ramach odwetu powrócili miesiąc później – 30 października 1655 r. doszło do pacyfikacji Mogilan i wymordowania wielu mieszkańców),
• w 1803 r. prawdopodobnie działała w Mogilanach kopalnia (rud metali?) z szybem o nazwie „Tekla”,
• początkiem XIX w. Austriacy poprowadzili przez szczyt mogilańskiego wzgórza rządowy gościniec na miejscu starego traktu handlowego z Polski na Węgry, przy którym wystawili zajazd (austerię) oraz karczmę cłową (znajdowała się tam granica z Rzecząpospolitą Krakowską) i pocztę (część materiałów budowlanych pochodziła z rozbiórki starego drewnianego pałacu Wawrzyńca Spytka Jordana),
• w 1813 r. przez Mogilany na czele wojsk przejeżdżał książę Józef Poniatowski udający się na bitwę pod Lipskiem („Bitwa Narodów”),
• w mogilańskim wykazie podatkowym z 1867 r. figuruje mogilański rzemieślnik, kowal Sebastian Rydz, dziadek marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego,
• w 1887 r. założono w Mogilanach Ochotniczą Straż Pożarną. Założycielami byli: jej pierwszy naczelnik Józef Grabowski, miejscowy proboszcz i dziedzic.
• w 1902 r. w Mogilanach założono Spółkę Oszczędnościową, która w 1924 r. zmieniła nazwę na Kasę Stefczyka, w 1951 r. została przekształcona w Gminną Kasę Spółdzielczą, a w 1969 r. w istniejący do dziś Bank Spółdzielczy,
• w 1909 r. miał miejsce pierwszy rajd samochodowy w Małopolsce (start w Borku Fałęckim, meta przy kościele w Mogilanach), zorganizowany przez krakowskiego właściciela warsztatu samochodowego, Emila Rudawskiego,
• w przededniu I wojny światowej, w lutym 1914 r., odbyły się w Mogilanach manewry oddziałów strzeleckich Józefa Piłsudskiego,
• 26 października 1928 r. Mogilany odwiedził prezydent Rzeczypospolitej, Ignacy Mościcki, uroczyście witany przez mieszkańców pod kościołem,
• w latach 1944–1945, w starej cegielni, w południowej części Mogilan działała radziecka radiostacja,
• w styczniu 1945 r. Niemcy uciekali przed Rosjanami przez Mogilany. W dworze mogilańskim nocował wówczas generalny gubernator Hans Frank,
• w czerwcu 1999 r. przez Mogilany przejeżdżał Jan Paweł II, podążając do Starego Sącza na kanonizację św. Kingi,
• corocznie odbywa się Majówka w Mogilańskim Dworze, na scenie której występowali artyści tacy jak Justyna Steczkowska, Andrzej Rybiński, Marcin Daniec, Zbigniew Wodecki, Halina Frąckowiak, Cezary Pazura i zespół Brathanki,
• w maju 2006 r. przez Mogilany przejeżdżał papież Benedykt XVI podążając do Kalwarii Zebrzydowskiej i Wadowic by odprawić mszę świętą w ramach pielgrzymki do Polski,
• w 2009 r. Kardynał Franciszek Macharski koncelebrował mszę świętą w kościele mogilańskim z okazji zjazdu rodziny prof. Zolla, który ma posiadłość w Konarach.

Obiekty

W Mogilanach znajdują się:

• ośrodek konferencyjny PAN znajdujący się w dworze mogilańskim,
• Ochotnicza straż pożarna (w KSRG) ze specjalnym sprzętem ratownictwa drogowego,
• gminny ośrodek pomocy społecznej,
• gminny ośrodek kultury,
• dom rodziny Konopków (dwór w parku mogilańskim),
• kościół parafialny pod wezwaniem św. Bartłomieja Apostoła z XVII w.,
• Szkoła podstawowa im. Józefa Nowina Konopki,
• przedszkole samorządowe z filią w Libertowie,
• Urząd Gminy Mogilany,
• oddział Krakowskiego Banku Spółdzielczego,
• gimnazjum,
• ośrodek zdrowia, całodobowa opieka medyczna w ramach umowy z NFZ (od 1 stycznia 2002 r.), karetka obsadzona przez podstawowy zespół ratownictwa medycznego z Krakowskiego Pogotowia Ratunkowego (działająca od 1 stycznia 2008 r.),
• Policja – punkt przyjęć obywateli (rejon działania komisariatu policji w Świątnikach Górnych),
• rezerwat przyrody „Cieszynianka” chroniący najdalej na wschód wysunięte stanowisko cieszynianki wiosennej – rośliny będącej pod ścisłą ochroną a kwitnącej pod koniec marca i początkiem kwietnia. Rezerwat powstał w 1969 r.

Zabytki

Kościół parafialny pw. św. Bartłomieja Apostoła

Obiekt sakralny z XVII w., rozbudowany w 1929 r. (kościół XVII-wieczny stał się wtedy nawą główną) oraz przebudowany w 1975 r. (wystrój obecnego wnętrza jest późnobarokowy i rokokowy). W 1604 r. ówczesny właściciel Mogilan, Mikołaj Borek z Trzcińca, rozpoczął budowę świątyni murowanej, krytej gontem, której konsekracji dokonał w 1608 r. sufragan krakowski, Paweł Dąbski. Skarbem tej świątyni jest późnobarokowy ołtarz główny (dawniej boczny) w kształcie serca, będący unikatem w skali europejskiej. Ołtarz zawiera pochodzące z dawnego ołtarza głównego późnogotyckie figury Matki Boskiej Bolesnej oraz św. Jana. Interesująca jest również oryginalna barokowa kaplica boczna, a także kamienna chrzcielnica (ok. 1610 r.), do okresu późnego baroku należy ambona z drugiego ćwierćwiecza XVIII w. Przy kościele znajduje się wolnostojąca dzwonnica z trzema dzwonami, wybudowana w 1850 r. Najmniejszy z dzwonów, niestety pęknięty, ufundował Mikołaj Borek w 1617 r. – na dzwonie tym umieszczono napis: „opus Francisci Legustini MDCXVII Zacharias Plebanus Mogilansis”. Kościół został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego.

Zespół dworsko-parkowy

Dwór w Mogilanach

Dwór późnoklasycystyczny, murowany, prostokątny, z portykami arkadowymi od zajazdu i od ogrodu, zwieńczonymi trójkątnym przyczółkiem. Wzniesiony został pod koniec XVIII w. z inicjatywy Heleny Apolonii Massalskiej (wykorzystano do jego budowy część materiałów budowlanych z rozbiórki pałacu Spytka Jordana). Zakupiony przez Konopków wraz z dobrami mogilańskimi w 1802 r., pozostawał własnością ich rodu do 1939 r. Przebudowany około 1840 r., rozbudowany o północną część początkiem XX w. Po II wojnie światowej uległ stopniowej dewastacji, wyremontowany w 1967 r. po przekazaniu go Polskiej Akademii Nauk, która przeznaczyła go na ośrodek konferencyjny.

Dwór położony jest w parku o renesansowym rodowodzie, jednak większość drzew pochodzi z końca XIX w. – szpalery grabowe, czy będący osobliwością owocujący kasztan jadalny. Dwór oraz park został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego.

Kapliczki przydrożne

Kapliczka przy nowym wiadukcie nad zakopianką

W miejscowości znajduje się kilka zabytkowych kapliczek przydrożnych (typ słupowy, w podziale gzymsowym) powstałych w drugiej połowie XVIII w. Rzeźby i płaskorzeźby na nich przedstawiają świętych oraz sceny biblijne. Charakterystyczne dla tych w większości neogotyckich kapliczek jest połączenie sztuki ludowej i rzemieślniczego wykonania – powstawały one w miejscowych i okolicznych warsztatach kamieniarskich, a ich fundatorami były przeważnie osoby prywatne.

Nagrobki cmentarne

Nieliczne zabytkowe nagrobki pochodzą z XIX i początku XX w., niektóre z nich sygnowane są przez Wita Wisza – uznanego w tym okresie krakowskiego rzeźbiarza-rzemieślnika (twórcy m.in. ambony w Kościele Mariackim w Krakowie oraz ambony i niektórych ołtarzy bocznych w Kościele św. Józefa w Rynku Podgórskim).

Stara szkoła

Budynek wybudowany z inicjatywy ówczesnego proboszcza Walentego Piotrowskiego i przyszłego kierownika szkoły Józefa Piotrowskiego w 1905 r., rozbudowywany przez kolejne 4 lata, podczas I wojny światowej pełnił funkcję szpitala wojskowego. Obecnie mieści się w nim przedszkole samorządowe.

Miejscowości partnerskie

• Sásd – Węgry
• Untersteinach – Niemcy

Transport

Przez miejscowość przechodzi łącząca Kraków z Chyżnem droga krajowa nr 7 (fragment trasy europejskiej E77), stanowiąca na tym odcinku część Zakopianki.

Szlaki turystyczne

Piesze szlaki turystyczne przechodzące przez miejscowość:

• Szlak Generała Józefa Bema: Borek Fałęcki – Kobierzyn – Sidzina – Libertów – Gaj – Mogilany – Las Bronaczowa – Radziszów (stacja PKP)
• Mogilany – Chorowice – Siepraw
• Skawina – Chorowice – Kulerzów – Las Bronaczowa – Krzywaczka – Sułkowice

Zobacz też

• Gmina Mogilany
• Gminny Ośrodek Kultury w Mogilanach
• Spytek Jordan
• Rezerwat przyrody „Cieszynianka”
• Parafia św. Bartłomieja Apostoła w Mogilanach

Bibliografia

• Tadeusz Galarowski Mogilany – zarys monograficzny, PAN Kraków – Nauka Dla Wszystkich nr 270, Ossolineum 1976 (historia, turystyka).
• Józef Sternalski Mogilany dawniej i dziś, „Kroniki Mogilańskie” nr 1, 1986 r., MBP Kraków-PMP nr 52/86 (historia, zabytki).
• Mariusz Wollny Mogilany – dzieje i kultura, 2000 r. (historia, zabytki).
• Ewa Tumiałojć Okolice Krakowa – mapa turystyczna, PPWK Wrocław, 1995, nr katal. 30-134-01 (turystyka).
• Jan Samek Zabytki sztuki sakralnej w Mogilanach, „Kroniki Mogilańskie” nr 2, 1987 r., 79/87

Linki zewnętrzne

• Józef Konopka: Wieś Mogilany. Monografia (1885) w bibliotece Polona