Wikipedia

Sŏn

koreańska medytacyjna szkoła buddyjska

Sŏn (선; szkoła sŏn 선종 sŏn chong) – koreańska medytacyjna szkoła buddyjska, będąca odpowiednikiem chińskiej szkoły chan, która mimo kilkusetletnich prześladowań przetrwała do czasów obecnych.

Trzy królestwa – Kaya zostanie wkrótce wchłonięte przez ekspansywną Sillę

Uwagi wstępne

edytuj

Koreański sŏn, chociaż został bezpośrednio przeniesiony z Chin, różni się zarówno od chińskiego chanu, jak i japońskiego zenu. Do lat 70. XX wieku był prawie w ogóle nieznany; Zachód poznawał zen poprzez Japonię i, nawet mimo zainteresowania Koreą w czasie Wojny koreańskiej, buddyzmem koreańskim właściwie nikt się nie interesował. Sytuacja zmieniła się w latach 70. XX wieku, kiedy do Stanów Zjednoczonych przybyli pierwsi mistrzowie sŏn: Sŭngsan, Kusan Suryŏn. Pojawili się także tacy wybitni znawcy koreańskiego buddyzmu i sŏnu jak Robert E. Buswell Jr, Lewis R. Lancaster i Becky Bernen.

Ogólne cechy sŏnu

edytuj
  1. Tradycyjna niechęć do czytania i recytowania sutr praktykowanego w szkołach doktrynalnych[a]. Wynikało to po części z analfabetyzmu większości mnichów koreańskich.
  2. Samowystarczalność górskich klasztorów sŏn; mnisi uprawiali pola na swoje utrzymanie (zgodnie z regułą Dzień bez pracy jest dniem bez jedzenia).
  3. Z dziewięciu głównych szkół sŏn aż osiem pochodziło z linii mistrza chan Mazu Daoyi a tylko jedna z Shitou Xiqiana, który jednak tak jak i Mazu podkreślał niewerbalne metody urzeczywistnienia chanistycznego.
  4. Ponieważ od XIV do XX wieku sŏn (i w ogóle buddyzm) był prześladowany przez konfucjanistów[b] przetrwały jedynie klasztory w niedostępnych górach i samowystarczalne.
  5. Z tego powodu mnichami byli najbardziej zahartowani, zdeterminowani i oddani praktyce ludzie.
  6. Dlatego też właściwie nie ma literackich historii sŏnu jak w Chinach. Prawie cała tradycja była przekazywana ustnie.
  7. Z tej przyczyny linie przekazu Dharmy, jeśli w ogóle istnieją, są niejasne i niepewne.
  8. Regularne odbywanie 3-miesięcznych odosobnień medytacyjnych w klasztorach w okresie zimowym i letnim.
  9. Niezwykle częste odbywanie indywidualnych odosobnień medytacyjnych trwających nawet do 6 lat.
  10. Z powodu odosobnienia klasztorów sŏn miały one niewielki kontakt ze społeczeństwem, co nadało mocny taoistyczny, a nawet szamanistyczny charakter.
  11. Postacie mistrzów sŏn: mędrców i czasami zarazem ekscentryków zostały włączone do folkloru koreańskiego.
  12. Mistrzowie sŏn nie pełnili tylko funkcji nauczycieli mnichów, ale również służyli pomocą i radą w rozwiązywaniu normalnych życiowych problemów Koreańczyków.
  13. Z powodu prześladowań i owego odosobnienia centrów praktyki sŏn, koreański sŏn jako jedyny zachował pierwotną spontaniczność, ludyczność, a nawet rustykalność.
  14. Brak podziału sŏnu na szkoły caodong i linji (jak w Chinach), czy sōtō, rinzai i ōbaku (jak w Japonii).
  15. Mimo owej niechęci do sutr, sŏn (jak i cały buddyzm koreański) wykazywał silne tendencje synkretyczne, co doprowadziło do zjednoczenia szkoły sŏn ze szkołami doktrynalnymi pod nazwą chogye.
  16. Sŏn nie miał prawie żadnego wpływu na kulturę Korei.
  17. Sŏn (i w ogóle buddyzm koreański) w początkowym okresie miał bardzo słabe związki ze zwykłymi ludźmi (był traktowany jako jeden z właścicieli ziemskich) i nie wypracował z ich strony prawdziwego poparcia.
  18. Obecnie właściwie wszystkie wielkie klasztory są klasztorami z synkretycznym buddyzmem; klasztory nauczające tylko sŏnu są z reguły mniejsze.

Koreański sŏn a chiński chan

edytuj

Chiński chan został wprowadzony do Korei jeszcze przed Szóstym Patriarchą Huinengiem (638–713). Monastycyzm koreański zachował ortodoksyjną chińską tradycję mocnej i wytrwałej praktyki i całkowite oddanie rygorystycznemu życiu najwcześniejszych wspólnot chan w Chinach.

W koreańskim sŏnie nigdy nie doszło do intelektualizacji pracy z konganami, co stało się jedną z przyczyn upadku chanu w Chinach i głębokiego kryzysu w zen japońskim.

Koreański sŏn a japoński zen

edytuj

W stosunku do samurajskiego zenu japońskiego, sŏn jest mniej formalny, bardziej rustykalny, spontaniczny i zdecydowanie bliżej oryginalnej tradycji chińskiego chanu z epoki Tang (618–907). Podczas gdy japoński zen zajmował się rozważaniami estetycznymi, sŏn pozostał naturalny i bezpretensjonalny, nie zajmując się intelektualnymi zabawami, które podcięły japoński zen.

Koreański sŏn nigdy nie był związany z ośrodkami władzy, czy z jakąś specyficzną klasą społeczną, przeciwnie do zenu, który stał się religią samurajów z Kamakury.

Sŏn zachował rygoryzm monastycznego życia; mnisi żyją w celibacie i Dharma jest przekazywana z mistrza-mnicha na ucznia-mnicha, a nie jak w Japonii, gdzie żonaty rōshi przekazuje ten już najczęściej tylko honorowy tytuł i świątynię swojemu synowi.

Historia szkoły

edytuj

Początki

edytuj

Początek sŏnu to VII wiek. Uczniem Czwartego Patriarchy chan Dayi Daoxina (579–651) ze szkoły dongshan famen był Koreańczyk Pŏmnang (bd), który po otrzymaniu przekazu Dharmy powrócił do Korei, osiadł na górze Hogŏ i propagował stamtąd Dharmę.

Dziewięć górskich szkół sŏn

edytuj

Jego linia przekazu przetrwała do IX wieku została poprzez mistrza Chisŏna Tohŏna (824–882) dołączona do nowej szkoły sŏn hŭiyang[c].

Prawdopodobnie pod koniec VIII wieku Koreańczyk Toŭi (zm. 825) otrzymał przekaz Dharmy od mistrza chan Xitanga Zhizanga (735–814) ze szkoły hongzhou założonej przez mistrza Mazu Daoyi. Toŭi osiadł na górze Kaji i jego szkoła nosiła nazwę kaji.

Również w VIII wieku mistrz sŏn Hongch'ŏk (bd) (znany także jako Hongjik) po otrzymaniu przekazu Dharmy od mistrza chan Xitanga Zhizanga, powrócił do Korei i założył klasztor Silsang na górze Chiri (ale potem Silsang). Szkoła ta nosiła nazwę silsang, od nazwy klasztoru. Był pierwszym mistrzem sŏn, który wyjaśnił zasady nauk sŏn rodzinie królewskiej.

W IX wieku Chŏgin Hyech'ŏl (784–861) po otrzymaniu przekazu Dharmy od mistrza chan Xitanga Zhizanga, powrócił do Korei i założył klasztor Taean (lub T’aean) na górze Tongni, od której ta szkoła wzięła nazwę.

Także w IX wieku Hyŏnik (787–869) po otrzymaniu przekazu dharmy od mistrza chan Zhangzhinga Huaihuia (757–818) założył szkołę pongnim – od nazwy klasztoru i góry.

Muyŏm (799–888) otrzymał przekaz Dharmy od mistrza chan Magu Baoche (ur. 720) – ucznia Mazu Daoyi. Założył szkołę sŏngju od nazwy góry i klasztoru.

T'onghyo Pŏmil (810–889) otrzymał przekaz Dharmy od mistrza chan Yanguana Qi’ana (752–842) (ucznia Mazu Daoyi) i założył szkołę sagul (od nazwy góry).

Ch'ŏlgam Toyun (lub Togyun) (797–868) otrzymał przekaz Dharmy od mistrza chan Nanquana Puyuana (748–835) i założył szkołę saja (od nazwy góry).

Chinch'ŏl Iŏm (870–936) został uczniem mistrza chan Yunzhu Daoyinga (zm. 902) ze szkoły caodong. Po powrocie założył szkołę sumi na górze o tej samej nazwie.

Szkoły niezaliczone do dziewięciu górskich szkół sŏn

edytuj

Kolejną szkołą sŏn była okch'ŏn osan założona przez Chingama Hyejo (774–850), ucznia mistrza chan Cangshou Sheniana (bd), ucznia Mazu Daoyi.

Mnich Sunji Yoo (bd), udał się w 888 r. do Chin, został uczniem mistrza Yangshana Huiji (807–883) ze szkoły guiyang i wprowadził jej nauki do Korei.

Pŏpgyŏng Kyŏngyu (871–921) został uczniem mistrza chan Yunzhu Daoyinga i po powrocie wprowadził nauki szkoły caodong do Korei (Silla).

Chingong Ch'ungsim (869–940) otrzymał przekaz Dharmy od mistrza chan Yungaia Zhiyuna. Do Silli powrócił w 904 (lub 907) roku.

Sŏn w IX i X wieku

edytuj

Pierwszy tradycyjny klasztor sŏn został założony w Korei w 828 r. przez mistrza Honch'ŏka.

W tym pierwszym etapie najważniejszą sprawą było wyrwanie się z kręgu całkowitej dominacji szkół doktrynalnych i zademonstrowanie swojej odrębności. Pierwszy otwarty atak na szkoły doktrynalne, aby podważyć ich panowanie, był dziełem mistrza Toŭi ze szkoły kaji. Ponieważ chodziło również o udowodnienie i przekonanie wszystkich, że oświecenie jest natychmiastowe, zaatakował on w dyskusji z nauczycielem ze szkoły hwaŏm Zhiyuanem podstawę doktryny tej szkoły, czyli ideę Dharmadhatu. Posłużył się w tym celu radykalną ideą pustki (sans. śūnya, pustość – śūnyatā). Dyskusja ta została zapisana, sądząc z triumfalnego zakończenia, przez wyznawcę nowej szkoły sŏn.

Niestety, mimo tego zwycięstwa, przekonanie Koreańczyków do idei natychmiastowego oświecenia bez potrzeby pilnego studiowania sutr i praktyki, nie powiodło się i zniechęcony mistrz Toŭi udał się na odosobnienie powierzając prowadzenie szkoły swojemu uczniowi Uksungowi Yŏmgŏ (zm. 844).

Jego uczeń Pojo Ch'ejing (803–880) stał się jednym z najbardziej efektywnych propagatorów nowej szkoły. W wybudowanym przez niego klasztorze Porim przebywało co najmniej 800 uczniów.

Kolejnym bojownikiem, atakującym szkoły doktrynalne, stał się, pochodzący z królewskiego rodu, mistrz Muyŏm (799–888) ze szkoły sŏn sŏngju. Tym razem zapewne jego pochodzenie spowodowało, że jego konfrontacyjne podejście zostało potraktowane poważniej, chociaż był nawet bardziej radykalny niż Toŭi. Zaklasyfikował szkoły doktrynalne do nauk na poziomie języka, a sŏn – do poziomu bezjęzykowego. Poziom językowy był według niego tylko zręcznym środkiem (sansk. upaya), czyli pojazdem przystosowanym do poziomu nisko rozwiniętych ludzi. Prawdziwą drogą czy sposobem jest bezpośredni przekaz patriarchów sŏn (chiń. chan). Ponieważ ten szczególny przekaz nie zależy od słów i mowy, nie niesie on w sobie żadnych nieczystości czy skalań. Nauki doktrynalne są jedynie częściowym czy tymczasowym, prowizorycznym wyjaśnieniem prawdy. Natomiast sŏn jest prawdą samą w sobie. Podkreślał także, iż w przekazie sŏn z umysłu do umysłu nie ma ani ucznia, ani mistrza[1]. Mimo tego radykalizmu dwaj następni królowie Silli obdarzyli go tytułem Narodowego Nauczyciela.

Gdy umierał w wieku 90 lat, nowa szkoła sŏn, dzięki jego i innych mistrzów wysiłkom, cieszyła się już mocą i prestiżem równym szkołom doktrynalnym, a może nawet i je przewyższającym[1].

Hyŏnik, założyciel szkoły pongnim, został już zaakceptowany przez czterech kolejnych królów Silli jako ich nauczyciel. Wiadomo że na dworze dyskutowano z nim zarówno sutry, jak i nauki sŏn. W swoim klasztorze miał ok. 500 uczniów. Jego wnuk w Dharmie, mistrz sŏn Ch’anyu Togwang (869–958) uczynił z tej szkoły najbardziej znane centrum nauczania sŏnu w Korei w tym okresie.

Iŏm, założyciel szkoły sumi, na zaproszenie króla Taejo, pierwszego władcy z nowej dynastii Koryŏ, został mnichem na dworze królewskim.

IX wiek był już wiekiem ekspansji sŏnu. Znalazł patronat zarówno we dworze królewskim, jak i u arystokracji. Wszystko to działo się ze szkodą dla największej dotąd i najbardziej wpływowej ze wszystkich szkół doktrynalnych – szkoły hwaŏm. Dlatego zarówno IX, jak i X wiek wypełniała rosnąca kontrowersja pomiędzy tymi dwoma systemami praktyki buddyjskiej. Początkowy impet sŏnu został jednak nieco przyhamowany po śmierci króla T’aejo w 943 r.

Apogeum rozwoju

edytuj

Ogólna sytuacja buddyzmu

edytuj

Okres dynastii Koryŏ (936–1392), to okres największego rozwoju buddyzmu w Korei. Mnisi sŏn z dziewięciu górskich szkół byli niezwykle aktywni. Jeszcze za życia króla Taejo, z jego rozkazu wybudowano ok. 3800 klasztorów i świątyń. Mimo że przyjaźnił się z wieloma mistrzami sŏn, uważał buddyzm w całości za przynoszący szczęście i dobrobyt krajowi, w związku z tym mówił Musimy budować świątynie zarówno dla szkół sŏn, jak i kyo (kanonicznych, doktrynalnych) oraz wyznaczać im opatów, aby mogli wykonywać właściwe ceremonie i praktykować Drogę[2]. Klasztory otrzymały wiele przywilejów ekonomicznych (np. zwolnienie od ziemskiego podatku). Mnisi zostali także zwolnieni z obowiązkowych prac przy realizowaniu wielkich projektów państwowych (np. budowlanych). Spowodowało to ogromny przypływ chętnych do stanu mnisiego. Wkrótce buddyzm stał się ekonomiczną potęgą, taką jaką był Kościół w średniowiecznej Europie[3].

Wprowadzono system egzaminów dla mnichów podobny do egzaminów do służb państwowych. Były one podzielone na dwie części: egzaminy dla mnichów sŏn oraz egzaminy dla mnichów kyo. Ambitny mnich mógł tym sposobem wypracować sobie drogę do zostania Narodowym Nauczycielem (kor. kuksa), co ustawiało go blisko źródła władzy.

Ten olbrzymi przypływ ludzi do stanu mnisiego stał się przyczyną stopniowego schyłku buddyzmu w połowie panowania dynastii Koryŏ. Klasztory zostały zapełnione ludźmi, dla których była to droga nie do rozwoju duchowego, ale do zdobycia zaszczytów i bogactwa, uniknięcia ciężkiej doli wieśniaków czy wreszcie uniknięcia służby wojskowej. Ludzie ci korumpowali sanghę a ich nieczyste motywacje spowodowały reakcję władz.

Począwszy od 1059 r., za panowania króla Munjonga (panował 1046–1083) wydano szereg rozporządzeń regulujących sanghę. Tylko jeden z trzech synów mógł zostać mnichem i to dopiero po przekroczeniu 15 roku życia. Chłopi pańszczyźniani i biedacy nie mogli zostać mnichami. Dzieci mnichów (urodzone zanim ojcowie czy matki zostali mnichami) nie miały prawa do przystępowania do egzaminów państwowych. Mnisi nie mogli zatrzymywać się na noc w wioskach.

Mimo tych ograniczeń buddyzm zachował swoje ekonomiczne, polityczne i duchowe życie. Kontrowersje pomiędzy sŏnem a kyo nawet się jeszcze nasiliły.

Sŏn w tym okresie

edytuj

W XII wieku pojawił się jeden największych buddystów w historii Korei Taegak Ŭich'ŏn (1055–1101), który ożywił koreańską szkołę ch'ŏnt'ae, odpowiednik chińskiej szkoły tiantai. Zwrócił on uwagę, że obie strony konfliktu w miarę upływu czasu przesuwały się na coraz bardziej ekstremalne pozycje, a medytacja pierwotnie była przecież integralną częścią wszystkich szkół buddyjskich. Jako rozwiązanie zaproponował zarówno studiowanie sutr czy innych tekstów buddyjskich, jak i medytację, czyli jakby drogę zewnętrzną i wewnętrzną w pewnej równowadze. Chociaż jego ogólne nastawienie było tradycyjnie antysŏnistyczne[d], to zdołał zgromadzić wokół siebie wybitnych mnichów sŏnu, którzy przenieśli jego idee dalej. Opublikował także teksty sŏnu w swoim Dodatku do Tripitaki.

Wszystko to dodało nowej energii szkole sŏn, która jednak nie potrwała długo. Złożyły się na to trzy główne przyczyny.

  1. Bunt zawodowych wojskowych. Olbrzymie nadania ziemskie klasztorom buddyjskim ograniczyły tę tradycyjną formę zapłaty wojskowym. Doszło do buntu w 1170 r.
  2. Najazdy mongolskie na Koreę[e]. Począwszy od 1231 r. Mongołowie aż sześciokrotnie najeżdżali Koreę. Po założeniu swojej dynastii Yuan (1271–1368) w Chinach, przez 200 lat wpływali również na Koreę.
  3. Bunt biurokracji, czyli w sumie konfucjanistów. Dla tego jałowego duchowo systemu buddyzm, a zwłaszcza sŏn, który prowadził do wyzwolenia i uważał, że ludzie mają prawo wyboru, był nie do przyjęcia. Dlatego wszelkimi metodami starali się buddyzm zniszczyć. Udało im się to ostatecznie w 1392 r. i zdołali ten stan utrzymać aż do 1910 r.

Pojo Chinul

edytuj

Chinul dla koreańskiego sŏnu jest tym, czym był Szósty Patriarcha Huineng dla chińskiego chanu i św. Tomasz z Akwinu dla katolicyzmu[4].

Żył w okresie, w którym na Koreę spadł szereg nieszczęść; inwazje mongolskie, cała seria wojskowych rewolt, nieustanna obawa przed najazdem ze strony Chin znacznie pomniejszyły autorytet władzy królewskiej; niektóre rody arystokratyczne nawet przewyższyły potęgę królewską.

Od 15 roku życia przebywał w klasztorze sŏn Kulsan na górze Sagul. Sam rozpoczął czytanie sutr i innych tekstów buddyjskich. Czytał nawet instrukcje aby udoskonalić swoją medytację sŏn. Zdał także egzaminy dla mnichów sŏn.

Jego przebudzenie, którego doznał podczas czytania Sutry ołtarzowej[f] stało się podstawą jego sposobu praktyki duchowej, mianowicie: nagłe oświecenie/stopniowa praktyka. Było to inne nastawienie od praktykowanego w wiodącej chińskiej szkole linji nagłe oświecenie/nagła praktyka. Jego stanowisko umocniło się jeszcze, gdy podczas czytania Sutry Avatamsaki doznał drugiego oświecenia. Napisał wtedy: To, co Czczony Przez Świat [Budda] wypowiedział ustami jest nauczaniem [sutrami]. To, co Patriarchowie przekazali swoimi umysłami jest sŏnem. Usta Buddy i umysły Patriarchów z pewnością nie mogą być sprzeczne[5].

Oprócz propagowania synkretycznego buddyzmu w swoich pracach, był także założycielem Wspólnoty Samadhi i Pradżni. To pierwsze stowarzyszenie tego typu w Korei miało na celu szerzenie praktyki łączącej medytację sŏn (łącznie praktyką hwadu)[g] (chiń. huatou) pod wpływem wybitnego chińskiego mistrza chan Dahui Zonggao (1089–1163) ze studiowaniem sutr. Wspólnota była otwarta zarówno dla mnichów, jak i ludzi świeckich.

Miał kilku wybitnych uczniów, ale głównym spadkobiercą jego Dharmy został Hyesim Chingak (1178–1234), który doprowadził dzieło Chinula do jeszcze większego rozkwitu. Jego głównym dziełem literackim był zbiór ponad 1700 konganów (chiń. Kongan) z tradycji koreańskiego sŏnu. Do dziś są one integralną częścią praktyki w Korei.

Z linii następców Chinula co najmniej 15 mistrzów sŏn zostało obdarzonych tytułem Narodowego Nauczyciela (w latach 1210–1428)

T’aego Pou

edytuj

Działalność Chinula, chociaż nie od razu, zmieniła nastawienie obu rywalizujących ze sobą tradycji szkół sŏn i kyo. Chociaż nie zapanowała między nimi absolutna harmonia, to nastawienie z konfrontacyjnego zmieniło się na rozwiązywanie i łagodzenie różnic. Na przeszkodzie dalszemu zbliżeniu stała całkowita autonomia obu szkół.

W XIV wieku nastąpiła także zmiana dynastii. Popierająca buddyzm, ale coraz słabsza pod ciosami zewnętrznymi i wewnętrznymi dynastia Koryŏ, ustąpiła konfucjańskiej dynastii Yi[h], której celem m.in. stało się maksymalne osłabienie buddyzmu i podporządkowanie go biurokratycznym władzom.

W tym momencie pojawił się w Korei jeden z najwybitniejszych mistrzów sŏn T’aego Poŭ (1301–1382). Przez jakiś czas studiował chan w Chinach i, gdy został mistrzem, rozpoczął tam nauczanie, które cieszyło się takim powodzeniem, że przyniosło mu sławę, która dotarła nawet na cesarski dwór Yuanów. Mimo sukcesów powrócił do Korei w 1353 r. Wprowadził do kraju chińską szkołę linji, w brzmieniu koreańskim imje. Jednak rozbicie szkoły sŏn na dziewięć odłamów w tych ciężkich dla buddyzmu czasach nie dawało mu spokoju. Wymógł więc na ówczesnym królu Korei Kongminie zgodę na zjednoczenie sŏnu w jedną szkołę, która została nazwana chogye[i]. W historiografii koreańskiej nosi ono nazwę Pierwszego Zjednoczenia. Doszło do niego w 1356 r.

Okres prześladowań

edytuj

W początkowym okresie udawało się szkole sŏn utrzymywać swoją materialną i duchową potęgę.

Jednemu z największych mistrzów sŏn w historii Korei Muhakowi Chach’o udało się nawet nawrócić na buddyzm pierwszego króla dynastii Yi Taejo (panował 1392–1398). Jego dziełem jest także wybór miejsca na nową stolicę – dokładnie w miejscu, gdzie stoi dziś Seul. Nauczycielem Muhaka był także wybitny mistrz tego okresu Naong Hyegŭn (1320–1376). Równie wielkim mistrzem był uczeń Muhaka – Hamhŏ Tŭkt'ong (1376–1433). Napisał on kilka znanych prac, które wpłynęły na najważniejszego mistrza sŏn okresu dynastii Yi – Sŏsana Taesę.

Neokonfucjaniści dzielili się na dwa obozy: pierwszy z nich pragnął tylko znacznie ograniczyć potęgę i bogactwo buddyzmu; drugi – pragnął całkowitego zniszczenia buddyzmu i zabronienia jego praktykowania[6]. Ten drugi pogląd dominował u niższej klasy biurokratów, gdyż byli oni pozbawieni realnej władzy w królestwie.

Król Taejo uważał, wbrew neokonfucjanistom, że buddyzm i konfucjanizm mogą istnieć obok siebie; buddyzm jako religia, a konfucjanizm jako system społeczno-ekonomiczny. Dlatego antybuddyjskie decyzje, które podejmował, były stosunkowo łagodne, głównie o charakterze ekonomicznym (np. mnisi musieli płacić opłatę licencyjną, aby otrzymać mnisią ordynację, skonfiskowano także wiele klasztorów i oddano je w ręce wojskowym itp).

Właściwie ataki nastąpiły za panowania trzeciego króla dynastii T'aejonga[j] (panował 1400–1418) i następnych. W pierwszym etapie zredukował on liczbę klasztorów do 242[k], a w następnym – do 88[l]. Nosiły one nazwę Chabok (Zasłużone). Reszta została skonfiskowana przez władze. Opodatkowano większość klasztorów. Tytuł Narodowego Nauczyciela nie mógł być przyznany buddyście. Wszystkie ceremonie buddyjskie zostały zastąpione przez ceremonie konfucjańskie.

Zaczęto ograniczać liczbę mnichów przystępujących do egzaminów. Dopuszczano do nich 60 mnichów co trzy lata.

W 1424 r. zreorganizowano szkoły buddyjskie. Początkowy spis szkół buddyjskich wyliczał następujące szkoły: chogye, ch’ongji, ch'ŏnt’aesoja, ch'ŏnt’aebŏpsa, hwaŏm, tomun, chaŭn, chungdo, sinin, namsan i sihŭng. W następnym roku spis wyglądał następująco: chogye, hwaŏm, chaŭn, chungsin, ch’ongnam, sihŭng i ch'ŏnt’ae. W następnym etapie do szkoły sŏn chogye dołączono dwie z sześciu istniejących wówczas szkół doktrynalnych: ch'ŏnt’ae i ch’ongnam. Pozostałe cztery: hwaŏm, chaun, chungsin i sihŭng zmieszano w jedną szkołę doktrynalną (kyo)[7].

Sytuacja buddyzmu poprawiła się na chwilę, gdy do władzy doszedł król Sejo (panował 1455–1468), buddysta, który starał się ochronić buddyzm zarówno społecznie, jak i ekonomicznie. Między innymi zwolnił mnichów z obowiązkowych i niepłatnych prac państwowych. Poświęcił się także publikacji tekstów buddyjskich, rozwijał kulturę i sztukę buddyjską.

Jednak za jego następcy Sonjonga (panował 1469–1494) i dwóch następnych królów prześladowania buddyzmu zwiększyły i osiągnęły swoje apogeum. Zlikwidowano dwa główne klasztory obu szkół: sŏnu (Hungch’on) i kyo (Hungdok). Mnisi nie mieli prawa wstępu do Seulu. Wiele świątyń i klasztorów zamieniono na stajnie i domy rozpusty. Starsi konfucjaniści zachęcali młodych do palenia wszelkich tekstów buddyjskich i świątyń. Rozbierano klasztory, a drewno używano do innych budów. Wszelkimi metodami zniechęcano mężczyzn i kobiety do wstępowania do zakonu. Przerwano egzaminy i zlikwidowano wszelkie stopnie mnisie. Brak egzaminów spowodował, że różnice pomiędzy mnichami sŏn a kyo właściwie przestały być zauważalne. W 1535 r. wprowadzono karty identyfikacyjne mnichów, aby wzywać ich do darmowych prac dla władz.

W takiej sytuacji przetrwanie buddyzmu wydaje się być cudem. W jego przetrwaniu pomogły dwa czynniki. Pierwszym byli mnisi pustelnicy, którzy utrzymywali praktykę i prowadzili nauczanie daleko w niedostępnych górach. Nic o nich bliżej nie wiadomo, jednak musieli to być wyjątkowi mnisi niezwykle mocnej wiary i nadzwyczajnego hartu ducha. Drugim czynnikiem było wspieranie buddyzmu przez kobiety z pałacu cesarskiego, zarówno królowe, jak i konkubiny, które zawsze pozostały wierne buddyzmowi jako opiekunowi ich rodzin. Tragizm sytuacji polegał na tym, że gdy owe dzielne kobiety praktykowały buddyzm dla ochrony ich rodzin, ich mężowie niszczyli klasztory buddyjskie.

Aby przetrwać, w egzystujących klasztorach wyłoniły się dwie grupy mnichów; ip’ansŭng – byli głównie zaangażowani w sprawy duchowe, prowadzenie praktyki i nauczanie; sap’ansŭng troszczyli się o codzienne bytowanie mnichów i sam klasztor[8].

Sosan Taesa

edytuj

Linia przekazu do mistrza T’aego Pou prowadziła do Sŏsana Taesy (1520–1604), uważanego za największego mistrza sŏn okresu dynastii Yi. Obok Wŏnhyo (617–686) i Chinula (1158–1210) jest uważany za największego koreańskiego myśliciela buddyjskiego. Oprócz tego jego olbrzymia rola jaką odegrał w czasie obrony przed najazdem japońskim, wprowadziła go w świat ludowych bohaterów folkloru koreańskiego.

Podczas regencji królowej Munjong, przychylnej buddyzmowi, nastąpił krótki okres, w którym dokonano wysiłku ożywienia buddyzmu. W 1551 r. odbył się pierwszy po 50 latach egzamin mnisi, przez który przeszło 406 mnichów sŏn. W następnym roku odbył się egzamin dla zaawansowanych, który przeszło 21 mnichów sŏn i 12 mnichów ze szkoły doktryny (kyo). Sŏsan przeszedł przez oba egzaminy.

W 1554 r. Sosan Taesa stanął na czele szkoły doktrynalnej i został opatem głównego klasztoru tej szkoły Pongson. W trzy miesiące później stanął na czele szkoły sŏn. Prowadził obie szkoły równocześnie. Obdarzono go najwyższym urzędowym tytułem w buddyjskiej hierarchii Todaesonsa. Historyczne znaczenie prowadzenia tych dwu buddyjskich tradycji przez Sŏsana było olbrzymie. Wybranie mistrza sŏn na kierującego rywalizującą szkołą wykazało, że różnice między sŏnem a kyo są coraz mniejsze. Gdy po trzech latach (w 1557 r.) Sŏsan postanowił zaszyć się znów w górach, te różnice były już w ogóle nieistotne. Tak realizował się ideał Chinula. Równocześnie Sŏsan reprezentował już nowy typ mistrza sŏn i przywódcy, znakomicie obeznanego z sutrami i praktykami szkoły doktrynalnej, i równocześnie nie tracącego nic z tożsamości mistrza sŏn. Tego typu mistrzowie staną się już w przyszłości standardem[9].

Do dziś jest w użyciu jego Podręcznik dla uczniów sŏnu. O ile Chinul poświęcił metodzie hwadu stosunkowo niewiele miejsca w swoich pracach, to Sŏsan Taesa, w końcu właściwie mistrz szkoły imje (chiń. linji), bada i objaśnia tę metodę pracy z konganami całkowicie. Podaje szczegółowe instrukcje używania tej metody.

Z powodu charakteru późniejszego rozwoju sŏnu, wydaje się, że Sŏsan Taesa miał większy wpływ na jego praktykę niż bardziej teoretyczny Chinul.

Po tym krótkim okresie ożywienia buddyzmu, wszystko znów się zmieniło na niekorzyść po podpisaniu traktatu pokojowego z Japonią. Prawie wszyscy mnisi musieli opuścić miasta; powrócili więc znów do swoich górskich miejsc praktyki.

W okresie panowania króla Chongjo (1777–1800) buddyzm korzystał z pewnej minimalnej protekcji, ale potem znów, aż do panowania króla Kojonga, buddyzm poddany był najgorszym restrykcjom.

Ogólne dane statystyczne

edytuj
  • Pod koniec XIV wieku istniało w Korei zarejestrowanych 2286 świątyń, a razem z nieoficjalnymi ok. 3000.
  • W okresie antybuddyjskiej dynastii Chosŏn w XV wieku było już tylko 1658 świątyń.
  • W połowie XVIII wieku było 1537 świątyń.
  • W 1910 roku było już tylko 1280 świątyń.

Jeszcze bardziej dramatycznie wyglądał spadek ilości mnichów i mniszek.

  • Pod koniec XIV wieku było ok. 100000 mnichów i mniszek.
  • W połowie XVIII wieku było ich już tylko 28000.
  • W 1910 roku egzystowało ich tylko około 8000.

W roku 1912 sytuacja w poszczególnych prowincjach była następująca[10]:

Prowincja Świątynie Mnisi Mniszki
Kyŏnggi 191 1026་ 242
Ch’ungch'ŏngbuk 38 142 48
Ch’ungch'ŏngnam 79 299 249
Chŏllabuk 99 313 72
Chŏllanam 60 720 60
Kyŏngsangbuk 177 1342 68
Kyŏngsangnam 94 1531 104
Hwanghae 53 150 26
P’yŏngannam 46 45 6
P’yŏnganbuk 205 243 111
Kangwŏn 132 712 88
Hamgyŏngnam 81 243 59
Hamgyŏngbuk 28 69 33
RAZEM 1283 6835 1166

Odnowa

edytuj

Król Kojong (panował 1864–1906) wydał kilka niezwykle ważnych dekretów, które nie tylko chroniły buddyzm, ale zezwalały na odzyskanie przynajmniej części z jego dawnej pozycji. Mnisi znów zostali zwolnieni z obowiązku darmowej pracy dla władz, a w 1889 r. klasztory zostały zwolnione z podatku.

Największe znaczenie jednak dla koreańskiego sŏnu miało pojawienie się niezwykle dynamicznej osobowości – mnicha Kyŏnghŏ.

Kyŏnghŏ Sŏng'u

edytuj

Mistrz Kyŏnghŏ (1849–1912), świetnie wykształcony w klasyce konfucjańskiej, taoistycznej i buddyjskiej, w wieku około 40 lat udał się w misyjną podróż po właściwie całej Korei. Był to punkt zwrotny w historii koreańskiego buddyzmu. Jego samotna akcja doprowadziła do ożywienia buddyzmu po 500 latach prześladowań i prawie jego zniknięcia. Po 12 latach wędrówek został opatem Haein sa i nadzorował wydanie koreańskiej Tripitaki z drewnianych płyt z okresu dynastii Koryŏ. Było to niezwykle ważne przedsięwzięcie, gdyż w całym kraju nie było wówczas ani jednej kopii kanonu buddyjskiego. Stał się najważniejszym mnichem w Korei. Swoich uczniów zachęcał do budowania świątyń w miastach.

Pozostawił po sobie kilku znakomitych uczniów, którzy stworzyli mocną i szeroką podstawę zrewitalizowanego sŏnu. Byli to mistrzowie: Mangong Wŏlmyŏn (1872–1946), Suwŏl (1855–1928), Hyewŏl (1861–1937) (zwani trzema księżycami Kyŏnghŏ – wŏl oznacza księżyc), Hanam Chungwŏn (1876–1951), Yongsong (1864–1940).

Początek XX wieku

edytuj

Po wygranej wojnie w Chinami (1894–1895) Japonia zwróciła swoją uwagę na Koreę; zaznaczała swoją obecność militarnie, ale i zaczęła się mieszać w sprawy buddyzmu. W 1895 r. kapłan japoński Zenrei Sano ze szkoły nichiren, po przybyciu do Seulu zażądał aby władze koreańskie natychmiast zlikwidowały resztki restrykcji wobec buddyzmu, mianowicie zakaz wstępu mnichów do Seulu. W kwietniu zakaz ten został uchylony i mnisi mogli przebywać w stolicy i zakładać świątynie. Prawie natychmiast buddyzm japoński zaczął próby opanowywania buddyzmu koreańskiego[11].

W 1896 r. na konferencji w Seulu ustalono, że Japończycy mają prawo do propagowania swojego buddyzmu w Korei.

W 1899 r. ustanowiono w Seulu świątynię Wonhung, jako główną świątynię buddyzmu koreańskiego. W 1902 r. wybrano 16 świątyń w kraju na świątynie parafialne, które zarządzały zależnymi od nich klasztorami w danym regionie. Świątyni parafialne były oczywiście zależne od Wonhung sa, której decyzje zależne były z kolei od rządowego Wydziału Spraw Buddyjskich.

W 1904 r. rząd zdecydował się na bezprecedensowy krok w dotychczasowej historii Korei i przekazał wszystkie sprawy związane z buddyzmem w ręce samych buddystów. Równocześnie jednak rosły wpływy japońskie w Korei.

W 1910 r. wybudowano jako główną kwaterę buddyzmu koreańskiego Kakwang sa i wybrano arcybiskupa Yi Haekwanga jako głowę buddyzmu, czyli nadal odrębnych szkół sŏn i kyo. W tym samym roku Japonia rozpoczęła okupację Korei.

Buddyzm pod zarządem japońskim

edytuj

Arcybiskup buddyzmu koreańskiego Yi Haekwang podczas tajemnej wizyty w Japonii podpisał dokument o kooperacji pomiędzy japońską szkołą zen sōtō i buddyzmem koreańskim. Umowa spowodowała protesty i grupa kontestująca umowę, pod przewodnictwem mnicha-poety Manhae, oderwała się od buddystów pozostałych przy arcybiskupie i założyła swoją główną kwaterę w klasztorze Songgwang. Arcybiskupem tej grupy został Kim Kyongwoon. W jakiś czas potem kwaterę przeniesiono do Pŏmŏ sa w pobliżu Pusan.

8 lipca 1911 r. Japończycy podporządkowali koreański buddyzm japońskiemu gubernatorowi. Sytuacja zaczęła ponownie przypominać okres dynastii Yi. Wszystkie decyzje wymagały potwierdzenia gubernatora. Raz w roku wszyscy opaci (mianowani przez gubernatora) 31 głównych regionalnych klasztorów musieli spotkać się z gubernatorem.

W obliczu grożącego niebezpieczeństwa przedstawiciele obu szkół (sŏnu i kyo) spotkali się dwukrotnie[m] i ustalono dokument-umowę składający się z 31 uzgodnionych punktów. W 1935 r. obie szkoły połączyły się tworząc jedną szkołę chogye. Był to niezwykle ważny krok w historii buddyzmu koreańskiego. Zlikwidowano ideologiczne różnice i administracyjne struktury do zarządzania dwoma odrębnymi tradycjami. Wszystkie klasztory i świątynie, niezależnie od tego czy były przedtem związane z sŏnem czy kyo, stały się teraz klasztorami i świątyniami chogye. Wybudowano w Seulu nową świątynię, która pod nazwą Chogye stała się główną kwaterą zakonu i jest nią do dzisiejszego dnia.

Przez cały okres okupacji Japończycy dekonstruowali koreański buddyzm, podobnie jak zrobili ze swoim zenem[n]. Opór przeciwko temu prowadziła grupa mnichów pod przywództwem mistrza sŏn Mangonga i innych spadkobierców Dharmy mistrza Kyŏngho.

W 1945 r. z pozostałych 7000 mnichów koreańskich, tylko 600 pozostało wiernym koreańskiej tradycji (celibat itd), z tego ok. 300 było mnichami z klasztoru Sudŏk prowadzonego przez Mistrza Zen Mangonga. Mnisi, którzy poddali się japońskiemu dyktatowi, nosili inne szaty i byli wystawiani na najważniejsze stanowiska.

Chociaż złamanie koreańskich reguł monastycznych należy przypisać Japończykom, to trzeba tu dodać, iż myśl o sekularyzacji zakonu chogye była także i wewnętrzną, koreańską ideą. Pochodziła od bardzo wpływowego reformatora Hana Yonguna (1879–1944), znanego bardziej jako Manhae. Był antyjapońskim bojownikiem, wybitnym i pierwszym nowoczesnym poetą koreańskim, pragnął także usunąć elementy westernizacji Korei i przywrócić w pełni koreańskie narodowe wartości. Znalazł je w buddyzmie i w wieku 27 lat został mnichem buddyjskim. Odwiedził Japonię, gdzie zobaczył, że nowoczesne, rozwijające technologiczną kulturę państwo, może doskonale współegzystować z buddyzmem. Po powrocie napisał traktat Chosŏn Pulgyo yusillon (Traktat o zreformowaniu koreańskiego buddyzmu) (1910) wzywający do radykalnych zmian w koreańskiej tradycji. Uważał, że Koreańczycy muszą znaleźć własny sposób na wprowadzenie zachodniego liberalizmu do Korei. Aby przetrwać Koreańczycy muszą przetworzyć swój naród ze statycznego i przywiązanego do tradycji w dynamiczne, nowoczesne społeczeństwo.

Zauważył także, iż praktyczne zniszczenie buddyzmu przez konfucjanistów dynastii Yi (Chosŏn) powiodło się, dlatego że buddyzm koreański był zawsze izolowany od reszty społeczeństwa. Teraz, aby przetrwać, musi się zsekularyzować. W tym celu sam napisał dwie petycje do władz o zniesienie restrykcji celibatu dla mniszek i mnichów[12].

Od 1945 r. do czasów obecnych

edytuj

Po wyzwoleniu doszło do ostrej konfrontacji pomiędzy tradycyjnymi mnichami koreańskimi a mnichami w japońskim stylu. Walka pomiędzy nimi trwała przez całe dziesięciolecie. Wreszcie w 1954 r. prezydent Republiki Korei Syngman Rhee, oddany buddysta i wielki przeciwnik Japończyków, nakazał wszystkim żonatym opatom opuszczenie klasztorów, gdyż jego zdaniem byli oni zdrajcami tradycyjnego koreańskiego buddyzmu.

Szkoła chogye natychmiast przystąpiła do przeprowadzenia koniecznych reform; ustanowiła nową administrację i zaaprobowała wszelkie zmiany zmierzające do zgodności ze zmieniającymi się czasami. Proces ten trwa i obecnie.

Okres ten wydał wielu wybitnych mistrzów sŏn; wspomnieć należy mistrza Hyobonga Haknula (1888–1966), jego ucznia Kusana Suryŏna (1909–1983) i jednego z największych mistrzów sŏn w historii Sŭngsana Haengwona (1927–2004).

Mistrz Hyobong w 1958 r. został wybrany arcybiskupem koreańskiego buddyzmu i piastował to stanowisko aż do samej śmierci w 1966 r.

Mistrz Kusan, jako opat klasztoru Songgwang, poświęcił się przywróceniu mu poprzedniej wielkości, co w pełni zrealizował. Klasztor należy obecnie do ścisłej grupy zwanej ch'ongnim. W obliczu sukcesów agresywnego chrześcijaństwa oddał się także nauczaniu świeckich osób. Z krótkiej wizyty w Stanach Zjednoczonych w 1972 r. powrócił z amerykańskim uczniem, który został w Korei mnichem. Przez długi okres Songgwang był jedynym klasztorem w Korei, do którego przyjeżdżali praktykować zachodni wyznawcy. W 1980 r. podczas kolejnej wizyty w USA Kusan otworzył koreańską świątynię wybudowaną przez jednego z jego uczniów.

Mistrz Sŭngsan nie bez przyczyny nosił przydomek koreańskiego Bodhidharmy. Jeszcze jako opat klasztoru Hwagae na obrzeżach Seulu ustanowił Zjednoczony Związek Buddyjski, stowarzyszenie świeckich ludzi, poświęcone zachęcaniu ludzi do brania udziału w ożywianiu i propagowaniu buddyzmu w Korei. Dziś jest to duża organizacja jednocząca świeckich buddystów. W 1962 r. udał się do Tokio, gdzie ustanowił świątynię buddyjską dla japońskich Koreańczyków. Następnie działał także Hongkongu, gdzie asystował przy powstaniu koreańskiej świątyni.

W 1971 r. mistrz Seung Sahn przybył do Stanów Zjednoczonych i we wrześniu 1972 r. otworzył pierwszy ośrodek praktyki koreańskiego sŏnu – Providence Zen Center.

W 1978 r. mistrz Seung Sahn przybył po raz pierwszy do Polski, gdzie w Krakowie powstał pierwszy ośrodek, w którym praktykowano koreański sŏn.

W 1983 r. założył nową szkołę Kwan Um Zen School, która liczy obecnie około 70 ośrodków praktyki praktycznie na całym świecie (w ok. 20 krajach).

Mniszki
edytuj

Jednym z fenomenów koreańskiego buddyzmu jest olbrzymi udział kobiet. W chwili obecnej jest w Korei ponad 7000 mnichów i ponad 8000 mniszek zakonu chogye. Są one jedną z głównych przyczyn rozwoju buddyzmu w Korei. Tradycja mniszek praktykujących sŏn została ożywiona przez mistrza Mangonga, gdy w latach 1920. wybudował na górze Duksǔng klasztor Kyonsong(견성암) dla mniszek. Jego uczennicami były Mansŏng (1897–1975) i Sŏnkyong (ur. 1903). Uczeń Mangonga i nauczyciel mistrza Seung Sahna Kobong Kyonŭk (1890–1961) nauczał głównie mniszki i ludzi świeckich[o]. Jego uczennicami były wybitne mniszki Songil, Kyeju (zm. 1975) i Sedung.

Stopniowo następowała także emancypacja mniszek. W 1968 r. tylko dwie mniszki zostały wybrane do 60-osobowej rady zakonu chogye (było wtedy ponad 8000 mnichów i 5000 mniszek[13]). W 1982 r. po raz pierwszy mniszki przyjęły wskazania zarówno od starszego mnicha, jak i starszej mniszki (do tej pory mniszki ordynował tylko starszy mnich). We wrześniu 1984 r. mniszka wygłosiła w świątyni Soknam pierwszą w historii formalną, publiczną mowę o wskazaniach winaji dla mniszek.

W październiku 1985 r. mniszki koreańskie założyły niezależną organizację, stowarzyszoną z zakonem chogye. W maju 1985 r. odbyło się pierwsze ogólnonarodowe zebranie mniszek, na którym ustalono Konstytucję organizacji i inne przepisy.

Linia przekazu Dharmy zen

edytuj

Pierwsza liczba oznacza liczbę pokoleń mistrzów od 1 Patriarchy indyjskiego Mahakaśjapy.

Druga liczba oznacza liczbę pokoleń od 28/1 Bodhidharmy, 28 Patriarchy Indii i 1 Patriarchy Chin.

Trzecia liczba oznacza początek nowej linii przekazu w danym kraju.

Czwarta liczba oznacza początek nowej linii przekazu w Polsce, USA itd.

Główni przedstawiciele

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ W Korei początkowo było pięć szkół (kor. chong):
    1. Yŏlban (szkoła Nirwany)
    2. Kyeyul (szkoła Winaji)
    3. Pŏpsŏng (madhjamika)
    4. Hwaŏm (szkoła Sutry Awatamsaki, huayan)
    5. Pŏpsang (jogaczara, faxiang)
    Później doszła jeszcze szkoła szósta – ch'ŏnt’ae (chiń. tiantai). Jednak w Korei uważano, że należy ona do sŏnu – kor. ogyo yangjong – 5 doktrynalnych [szkół] i 2 szkoły sŏnu. Największą rolę odgrywała szkoła hwaŏm.
  2. ↑ Np. mnisi nie mieli prawa wstępu do Seulu.
  3. ↑ Nazwy większości z dziewięciu szkół sŏn pochodzą od gór, na których znajdowały się ich klasztory.
  4. ↑ Studiował on nauki tiantai w Chinach. Szkoła ta miała bardzo negatywny stosunek do chanu, który błyskawicznie się rozrastał i zajmował przestrzeń (materialną i duchową) należącą do tej najpopularniejszej tradycji w Chinach.
  5. ↑ Jednym z ich skutków, poza zniszczeniem wielu klasztorów, było spalenie pierwszego wydania koreańskiej Tripitaki, czyli 81 258 drewnianych płyt, na których została wyryta.
  6. ↑ Jest to biografia Szóstego Patriarchy Huinenga.
  7. ↑ Rodzaj praktyki koanowej.
  8. ↑ Znana jest także pod nazwą Joseon.
  9. ↑ Chogye to koreańskie oddanie Caoxi, góry na której znajdował się klasztor Szóstego Patriarchy Huinenga.
  10. ↑ Był on młodszym synem króla Yi Taejo.
  11. ↑ Szkoły: chogye – 70 klasztorów; ch'ŏnt’ae, socha i popsa – 43 klasztory; hwaŏm i tomun – 43 klasztory; chain – 36 klasztorów; namsan i sihŭng – 10 klasztorów.
  12. ↑ Szkoły: chogye – 24 klasztory; ch'ŏnt’ae – 17 klasztorów; hwaŏm – 11 klasztorów; chain – 17 klasztorów; chungsin – 8 klasztorów; ch’ongnam – 8 klasztorów; sihŭng –3 klasztory.
  13. ↑ 30 listopada 1928 r. oraz 3 stycznia 1929 r.
  14. ↑ Japońscy mnisi zen mogą m.in. się żenić i jeść mięso.
  15. ↑ Jedynym przekazem Dharmy jakiego udzielił, był przekaz dla Seung Sahna.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Sunim 1991 ↓, s. 60.
  2. ↑ Sunim 1991 ↓, s. 76.
  3. ↑ Sunim 1991 ↓, s. 77.
  4. ↑ Sunim 1991 ↓, s. 86.
  5. ↑ Sunim 1991 ↓, s. 89.
  6. ↑ Sunim 1991 ↓, s. 126.
  7. ↑ Lancaster 1991 ↓, s. 79, 80.
  8. ↑ Jae-ryong 1999 ↓, s. 25.
  9. ↑ Sunim 1991 ↓, s. 138.
  10. ↑ Kim 2012 ↓, s. 36, 37.
  11. ↑ Sunim 1991 ↓, s. 175.
  12. ↑ Buswell, Jr. 1992 ↓, s. 26, 27.
  13. ↑ Sunim 1991 ↓, s. 202.

Bibliografia

edytuj
  • Assimilation of Buddhism in Korea. Religious Maturity and Innovation in the Silla Dynasty. Lewis R. Lancaster i C.S. Yu (red.). Asian Humanities Press, 1991. ISBN 0-89581-889-2.
  • Shim Jae-ryong: Korean Buddhism. Tradition and Transformation. Seul: Jimoondang Publishing Company, 1999. ISBN 89-88095-08-1.
  • Mu Soeng Sunim: Thousand Peaks. Korean Zen – Traditions & Teachers. Cumberland: Primary Point Press, 1991. ISBN 0-942795-02-4.
  • Robert E. Buswell, Jr.: The Zen Monastic Experience. Princeton: Princeton University Press, 1992. ISBN 0-691-07407-0.
  • Buddhism in the Early Choson. Suppression and Transformation. Lewis R. Lancaster i C.S. Yu (red.). Fremont: Asian Humanities Press, 2002. ISBN 0-89581-891-4.
  • Hwansoo Ilmee Kim: Empire of the Dharma. Korean and Japanese Buddhism, 1877-1912. Cambridge: Harvard University Asia Center, 2012, s. 415. ISBN 978-0-674-06575-8.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Sŏn&oldid=74331642”