Wielkie Księstwo Poznańskie

Wielkie Księstwo Poznańskie
Großherzogtum Posen
	autonomiczna monarchia
	1815–1848
Herb	Flaga
Państwo	Królestwo Prus
Siedziba	Poznań
Data powstania	kongres wiedeński, 1815
Zarządzający	Wilhelm II Hohenzollern
Powierzchnia	28 951¹ km²
Populacja (1815); • liczba ludności	; 776 000
• gęstość	26,8 os./km²
Strefa czasowa	UTC +1
	Położenie na mapie; ; Wielkie Księstwo Poznańskie w 1815 roku
	Położenie na mapie;
	Multimedia w Wikimedia Commons

Wielkie Księstwo Poznańskie (niem. Grossherzogtum Posen, fr. Grand Duché de Posnanie) – autonomiczne księstwo, wchodzące w skład Prus (pozostające – z wyjątkiem lat 1848–1851 – obok Prus Zachodnich i Wschodnich, poza Związkiem Niemieckim^[1]), powstałe na mocy kongresu wiedeńskiego, mające w zamierzeniu mocarstw zaspokoić narodowe dążenia Polaków w związku z wyłączeniem, decyzją kongresu, Wielkopolski i zachodniej części Kujaw z terytorium Księstwa Warszawskiego, z którego utworzono Królestwo Polskie, państwo konstytucyjne, związane jedynie unią personalną z Imperium Rosyjskim. Po powstaniu listopadowym w Królestwie Polskim, popartym przez Poznanian, autonomia Księstwa została ograniczona w 1831 r., a po powstaniach wielkopolskich z 1846 i 1848 – całkowicie zniesiona. Administracja pruska bez żadnego aktu prawnego zmieniła nazwę na Prowincja Poznańska (Provinz Posen)^[2], ale w użyciu społecznym nadal pozostawała nazwa Wielkie Księstwo Poznańskie (choć polskie elity polityczne również używały nowej nazwy). Nazwa ta pozostała w pełnej tytulaturze królów Prus, a następnie cesarzy niemieckich aż do abdykacji Wilhelma II.

Mapa Wielkiego Księstwa Poznańskiego (miejsce przechowywania: Archiwum Państwowe w Poznaniu)

Wielcy książęta poznańscy

Fryderyk Wilhelm III Pruski – król Prus
Fryderyk Wilhelm IV Pruski – król Prus
Wilhelm I Pruski – cesarz niemiecki i król Prus
Fryderyk III Pruski – cesarz niemiecki i król Prus
Wilhelm II Pruski – cesarz niemiecki i Król Prus

Terytorium i ludność

Obszar wielkiego księstwa obejmował zachodnią część podzielonego między Prusy i Rosję Księstwa Warszawskiego (z części wschodniej utworzono Królestwo Polskie), czyli Wielkopolskę bez jej wschodniej części oraz Kujawy. Obszar księstwa obejmował 28 951 km², siedzibą władz został Poznań. Częścią Księstwa Warszawskiego była także Ziemia chełmińska, ale ta znalazła się w Prusach bezpośrednio.

Wielkie Księstwo Poznańskie zamieszkiwało w 1815 około 779 tys. osób, a pierwszy urzędowy spis ludności w Księstwie z 1816 wykazał zwiększenie populacji do 820 176 osób, głównie Polaków, a także Niemców i Żydów.

Podział administracyjny w latach 1819–1918

Utworzona w 1815 roku prowincja odziedziczyła podział na powiaty dokonany w 1796 roku w Prusach Południowych i zachowany z niewielkimi zmianami w czasach Księstwa Warszawskiego. Po kilku zmianach w latach 1815–1819 powstał trwały podział na rejencje i powiaty, który utrzymał się do reformy z 1887, kiedy zwiększono liczbę powiatów z 26 do 42. Podział z 1887 r. przetrwał do roku 1918.

(W tym czasie nazwy powiatów pisano wielką literą.)

rejencja poznańska, Poznań – w 1819 roku 17 powiatów, od 1887 roku 28 powiatów, w tym 1 miejski
- Powiat babimojski, Babimost
- Powiat bukowski (1815–1887), Buk / (od 1848) Nowy Tomyśl^[3]
- Powiat gostyński, Gostyń – w 1887 wydzielony ze zlikwidowanego powiatu krobskiego
- Powiat grodziski, Grodzisk Wielkopolski (pierwotnie powiat bukowski, w 1887 roku wydzielony jako osobny powiat^[3])
- Powiat jarociński, Jarocin – w 1887 wydzielony z powiatu pleszewskiego
- Powiat kępiński, Kępno – w 1887 wydzielony z powiatu ostrzeszowskiego
- Powiat kościański, Kościan
- Powiat koźmiński, Koźmin – w 1887 wydzielony z powiatu krotoszyńskiego
- Powiat krobski, Krobia – w 1887 zlikwidowany i podzielony na powiaty gostyński i rawicki
- Powiat krotoszyński, Krotoszyn
- Powiat leszczyński, Leszno – w 1887 wydzielony z powiatu wschowskiego
- Powiat międzychodzki, Międzychód
- Powiat międzyrzecki, Międzyrzecz
- Powiat nowotomyski, Nowy Tomyśl – w 1887 wydzielony z powiatu bukowskiego^[3]
- Powiat obornicki, Oborniki Wielkopolskie
- Powiat odolanowski, Ostrów Wielkopolski
- Powiat ostrowski, Ostrów Wielkopolski – w 1887 wydzielony z powiatu odolanowskiego
- Powiat ostrzeszowski, Ostrzeszów
- Powiat pleszewski, Pleszew
- Miasto Poznań – w 1887 wydzielone jako powiat miejski ze zlikwidowanego powiatu poznańskiego
- Powiat poznański, Poznań – w 1887 zlikwidowany i podzielony na 3 powiaty: poznański wschodni, poznański zachodni i miejski powiat Poznań
- Powiat poznański wschodni, Poznań – w 1887 wydzielony ze zlikwidowanego powiatu poznańskiego
- Powiat poznański zachodni, Poznań – w 1887 wydzielony ze zlikwidowanego powiatu poznańskiego
- Powiat rawicki, Rawicz – w 1887 wydzielony ze zlikwidowanego powiatu krobskiego
- Powiat skwierzyński, Skwierzyna – w 1887 wydzielony z powiatu międzychodzkiego
- Powiat szamotulski, Szamotuły
- Powiat śmigielski, Śmigiel – w 1887 wydzielony z powiatu kościańskiego
- Powiat śremski, Śrem
- Powiat średzki, Środa Wielkopolska
- Powiat wrzesiński, Września – w 1818 przekształcony z powiatu pyzdrskiego, Pyzdry
- Powiat wschowski, Wschowa
rejencja bydgoska, Bydgoszcz – w 1819 roku 9 powiatów, od 1887 roku 14 powiatów, w tym 1 miejski
- Miasto Bydgoszcz – w 1887 wydzielone jako powiat miejski z powiatu bydgoskiego
- Powiat bydgoski, Bydgoszcz
- Powiat chodzieski, Chodzież
- Powiat czarnkowski, Czarnków
- Powiat gnieźnieński, Gniezno
- Powiat inowrocławski, Inowrocław
- Powiat mogilnicki, Mogilno
- Powiat strzelneński, Strzelno – w 1887 wydzielony z powiatu inowrocławskiego
- Powiat szubiński, Szubin
- Powiat wągrowiecki, Wągrowiec
- Powiat wieleński, Wieleń – w 1887 wydzielony z powiatu czarnkowskiego
- Powiat witkowski, Witkowo – w 1887 wydzielony z powiatu gnieźnieńskiego
- Powiat wyrzyski, Wyrzysk
- Powiat żniński, Żnin – w 1887 wydzielony z powiatu szubińskiego oraz częściowo wągrowieckiego i mogileńskiego

Ustrój

Ogłoszenie Fryderyka Wilhelma III o przyszłej konstytucji Wielkiego Księstwa Poznańskiego 1815 r. (miejsce przechowywania: Archiwum Państwowe w Poznaniu)

strona 1

strona 2

Władcą księstwa był król pruski, reprezentowany przez księcia-namiestnika (przez cały okres istnienia tego urzędu był nim Antoni Henryk Radziwiłł). Pełnił on przede wszystkim funkcje reprezentacyjne i honorowe. Nadzór nad administracją państwową sprawował mianowany przez rząd w Berlinie naczelny prezes księstwa. W 1824 powołano dodatkowo Sejm Wielkiego Księstwa Poznańskiego, który miał jednak jedynie charakter doradczy. Pierwsza sesja tego sejmu miała miejsce dnia 21 października 1827 roku, a ostatnia (siódma) – 9 lutego 1845 roku. Jego marszałkiem wybrany został ks. ordynat Antoni Sułkowski z Rydzyny. W jego skład wchodzili posłowie, wybrani przez właścicieli dóbr ziemskich (było ich 22), posłowie wybierani przez właścicieli dóbr miejskich (16) oraz posłowie wybierani pośrednio przez mieszkańców gmin wiejskich (8). Oprócz tego w skład sejmu wchodzili nieliczni członkowie dziedziczni.

Administracyjnie księstwo podzielono na rejencje poznańską i bydgoską, te zaś na 26 powiatów, w których władzę sprawowali landraci.

Historia

Fragment Patentu króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III z 15 maja 1815 r. ustanawiający Wielkie Księstwo Poznańskie

Objęcie przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III władzy w Wielkim Księstwie Poznańskim, 1815 r. (miejsce przechowywania: Archiwum Państwowe w Poznaniu)

strona 1

strona 2

Do Mieszkańców Wielkiego Kięztwa Poznańskiego

strona 1

strona 2

strona 3

Powstałe w wyniku realizacji artykułu 1 Umowy rosyjsko-pruskiej z 3 maja 1815 roku i potwierdzonego artykułem 2 Aktu Końcowego Kongresu wiedeńskiego z dnia 9 czerwca 1815 roku, oddzielającego ziemie zachodniej Wielkopolski i Kujaw od reszty Księstwa Warszawskiego i wcielone do Królestwa Prus Patentem króla Fryderyka Wilhelma III w dniu 15 maja 1815 roku. 3 sierpnia 1815 roku w Poznaniu odbyła się uroczystość złożenia królowi Prus hołdu przez mieszkańców nowo utworzonego księstwa wobec reprezentującego króla namiestnika – ks. Antoniego Henryka Radziwiłła. Pierwszym Naczelnym Prezesem administracji księstwa w latach 1815–1824 był Joseph von Zerboni di Sposetti. Deklarowana w 1815 dwujęzyczność księstwa miała, w zamierzeniu monarchy, zaspokoić narodowe aspiracje wielkopolskich Polaków. Nie była ona jednak nigdy ściśle respektowana, a ponowny proces germanizacji rozpoczął się od samego początku istnienia Księstwa. Poparcie przez społeczeństwo polskie powstania listopadowego dało Prusom pretekst do likwidacji autonomii Księstwa. W 1831 zlikwidowano urząd księcia-namiestnika, podporządkowując Wielkie Księstwo mianowanemu z Berlina prezesowi naczelnemu. Proces odgórnej germanizacji uległ wówczas nasileniu, osiągając apogeum po zjednoczeniu Niemiec w 1871 r.

Formalnie autonomia przestała istnieć w 1848 r., gdy Frankfurckie Zgromadzenie Narodowe przemianowało Wielkie Księstwo Poznańskie na Prowincję Poznańską (aczkolwiek nie miało do tego prawa). Natomiast Wielkie Księstwo jako twór polityczny zniknęło, gdy w konstytucji Prus z 5 grudnia 1848 nie znalazł się zapis o jego istnieniu.

Polskie organizacje w Wielkim Księstwie Poznańskim

Towarzystwo Naukowej Pomocy dla Młodzieży Wielkiego Księstwa Poznańskiego (TPN, zał. 1841), stypendia dla zdolnej, biednej młodzieży;
Centralne Towarzystwo Gospodarcze dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego (CTG, zał. 1861), promocja nowoczesnego rolnictwa;
Towarzystwo Czytelni Ludowych (TLC, zał. 1880), polska oświata pośród ludu;
Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (PTPN zał. 1857), promowanie nauki i sztuki;
Związek Polskich Towarzystw Sportowych (ZPTS zał. 1913), rozwój sportu polskiego.

Zobacz też

Przypisy

↑ Juliusz Bardach i Monika Senkowska-Gluck (red.): Historia państwa i prawa Polski, Tom III od rozbiorów do uwłaszczenia. Warszawa: PWN, 1981, s. 601. ISBN 83-01-02658-8.
↑ Juliusz Bardach i Monika Senkowska-Gluck (red.): Historia państwa i prawa Polski, Tom III od rozbiorów do uwłaszczenia. Warszawa: PWN, 1981, s. 599. ISBN 83-01-02658-8.
↑ ^a ^b ^c Starostwo Powiatowe w Buku. Narodowe Archiwum Cyfrowe. [dostęp 2014-12-29].

Bibliografia

Konstanty Kościński, Przewodnik pod Poznaniu i Wielkim Księstwie Poznańskiem, Poznań 1909
Jerzy Kozłowski, Administracja Wielkopolski pod pruskim zaborem 1793–1918, Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Poznaniu, Wydawnictwo Terra, Poznań 2000

Linki zewnętrzne

[1] Juliusz Bardach i Monika Senkowska-Gluck (red.): Historia państwa i prawa Polski, Tom III od rozbiorów do uwłaszczenia. Warszawa: PWN, 1981, s. 601. ISBN 83-01-02658-8.

[2] Juliusz Bardach i Monika Senkowska-Gluck (red.): Historia państwa i prawa Polski, Tom III od rozbiorów do uwłaszczenia. Warszawa: PWN, 1981, s. 599. ISBN 83-01-02658-8.

[NAC-3] Starostwo Powiatowe w Buku. Narodowe Archiwum Cyfrowe. [dostęp 2014-12-29].

[1]

[2]

[3]