Chanat kokandzki

{{{nazwa}}}

Stolica	Kokand
Powierzchnia	ok. 220 000
Populacja • liczba ludności	2 000 000 (brak daty pomiaru)
Położenie na mapie świata Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|}

{{Państwo infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | lata istnienia = | wikinews = | data powstania = | kod mapy = | commons = | dopełniacz nazwy = | terytoria autonomiczne = | ustrój polityczny = | wikicytaty = | nazwa = | waluta = | dewiza = | pkb psn = | alt mapy = | opis mapy = | premier = | liczba ludności = | data likwidacji = | współrzędne = | wysokość = | pkb psn rok = | język urzędowy = | władca = | gęstość zaludnienia = | ISO 3166 = | numer kierunkowy = | flaga = | domena = | pkb psn na osobę = | rok = | nazwa oryginalna = | pkb na osobę = | religia dominująca = | hymn = | hymn audio = | pkb = | narodowości = | wikisłownik = | terytoria zależne = | kod samochodowy = | pkb rok = | strefa czasowa = | mapa = | konstytucja = | prezydent = | kod samolotowy = Nieznane pola: "nazwa_oryginalna", "mapa_obraz", "flaga_obraz", "ustrój_polityczny", "likwidacja_data", "przez_kogo", "likwidacja_sposób", "od_kogo", "lata_istnienia", "utworzenie_data", "nazwa_polska", "pierwszy władca", "nazwa_dopełniacz" oraz "utworzenie_sposób".

Chanat kokandzki (uzb. Qoʻqon xonligi) – dawne państwo w Azji Środkowej z ośrodkiem w Kokandzie. Obejmowało terytorium dzisiejszego Uzbekistanu, południowego Kazachstanu, Tadżykistanu i Kirgistanu.

Dostępnych jest niewiele szczegółowych źródeł na temat tego państwa – główną przyczyną jest zniszczenie kokandzkich archiwów państwowych tuż przed aneksją kraju przez Imperium Rosyjskie.

Najliczniej reprezentowanymi grupami etnicznymi chanatu byli Kirgizi i Kazachowie.

Historia

Państwo kokandzkie powstało w 1709 roku, kiedy teren Kotliny Fergańskiej oddzieliły się od chanatu Buchary nieustannie toczącego wojny z chanatem Chiwy. Pierwszy władca miał zostać wybrany w wyniku elekcji dokonanej przez radę starszych i szlachiców złożoną z przedstawicieli okolicznych miasteczek – w wyniku elekcji na tron wstąpił Szachruch-bej. Jego panowanie trwało przez 12 lat aż do śmierci w 1721 roku, Kokand do wtedy podporządkował sobie terytoria obejmujące rejony Margʻilonu, Isfary i Kokandu. Następcą Szachruch-beja był Abduraim, który do 1732 roku rezydował w wiosce Dikan-toda jako ośrodku władzy, następnie przeniósł stolicę z powrotem do Kokandu, gdzie przeprowadził przebudowę miasta. W tym samym czasie Akbuta-bej, władca Chodżentu z plemienia Juz przypuścił atak w celu przejęcia władzy nad Kokandem – w rezultacie przegrał i utracił swoją domenę na rzecz Abduraima, przy tym tracąc życie. Kolejną zdobyczą był Andiżan. Okres władzy Abduraima zakończył się chorobą psychiczną i w rezultacie udanym zamachem na jego życie w 1733 roku, zorganizowanym przez jego nadwornych urzędników, którzy chcieli zabić niewydolnego mentalnie władcę. Następnym władcą z inicjatywy spiskowców został Abdukarim-bej, brat Abduraima, mimo że spadkobiercą powinien zostać syn Abduraima – Irdana-bej.

W 1746 roku Chiny podporządkowały sobie Kaszgar, pokonując kontrolujących Dżungarię Kałmuków, którzy zostali w ten sposób wypchnięci na wschód i rozpoczęli inwazję na Kokand. Abdukarim-bej wysłał specjalne oddziały pod dowództwem Kipczak-bacziego, by zatrzymać postępy Kałmuków, jednak dowódca zginął w walce a armia rozpierzchła się. Zwycięska okazała się ofensywa chana Ura-Tiube, który wysłał swoją armię do pomocy jak tylko dowiedział się o inwazji – po krwawej bitwie kałmuccy najeźdźcy musieli uznać wyższość przeciwnika i wycofać się z Kotliny Fergańskiej.

W roku 1750 Abdukarim-bej zmarł, schedę po nim przejął syn Abdurachman, lecz po roku został obalony w wyniku spisku, na czele którego stał Irdana-bej. Władza syna Abduraima odznaczała się agresywną polityką zagraniczną – podporządkował wcześniej utraconą Isfarę oraz przeprowadził zamach na życie jej władcy, Abdurachmana-batira, którego syn Narbut-bej przypadkiem ocalił swoje życie, przebywając w innym miejscu – u swojej babci. Następnie Irdana-bej wyruszył na Ura-Tiube. Kampania spełzła na niczym, a wycofująca się armia pod jego dowództwem została częściowo wzięta w niewolę, sam zdołał zbiec z powrotem do Kokandu. Pazyl-bej, dowódca zwycięskiej armii, dokonał egzekucji wielu ze schwytanych kokandzkich żołnierzy i z ich obciętych głów zbudował piramidę, tzw. kala-minar. Kolejna wyprawa na obecny Istarawszan zakończyła się już sukcesem – Irdana zlecił zastąpienie starego kala-minaru nowym, tym razem skomponowanym z głów wszystkich jeńców z Ura-Tiube. W 1758 chanat kokandzki był wyczerpany poliytką wojenną, na skutek tego Irdana-bej uległ rosnącej presji ze strony chińskiego sąsiada i uznał jego zwierzchnictwo. 4 lata później chiński ambasador przekazał chanowi kazachskiej Hordy Środkowej żądania dostarczenia ludzi, koni, bydła oraz taranów – miały być one wykorzystane w kampanii przeciwko Samarkandzie i Turkiestanowi. Dowiadując się o tym, Irdana wraz z ówczesnymi władcami Ura-Tiube i Chodżentu poprosili listownie władcę Afganistanu Ahmeda Szaha Abdaliego o obronę świata islamskiego przed inwazją innowierców. Wynikiem tego było zawiązanie sojuszu, który powstrzymał Chiny przed planowanym przejęciem Taszkentu, Sajramu, Suzaku czy Turkiestanu.

Następca Irdany rządził 3 miesiące, został zabity na skutek intrygi dworskiej, na jego miejscu spiskowcy osadzili Narbuta-beja, którego pierwsze działania z kokandzkiego tronu polegały na zapobieżeniu separatystycznym tendencjom wewnątrz państwa – oddzielić próbowali się rządzący Namanganem oraz Chustem, przejął także kontrolę nad Chodżentem oraz wykorzystał śmierć władcy Ura-Tiube i Dżyzaku na dołączenie tych terytoriów do domeny Kokandu. Wedle relacji rosyjskiego podróżnika Filipa Efremowa, Narbuta-bej utrzymywał wrogie relacje z chanatem Buchary, ale chronił go sojusz z Chinami, który wydatnie wpływał na stabliność kraju i rządów Narbuta-beja. Wedle przekazów, w tym okresie Kokand miał świetnie prosperować, w regionie powstawały nowe kanały irygacyjne, rozwijały się rzemiosło i handel. Narbuta wprowadzał dogodne prawo dla kupców, ceny towarów były niskie i nie było problemów z infllacją, przez cały okres jego rządów nie dochodziło do buntów. Główną walutą kraju była tanga, której mniejszym nominałem w tym czasie został pulus.

Narbuta-bej umarł w 1801 roku, a władzę po nim przejął jego syn Alim, który kontynuował politykę ekspansji. Dołączył dolinę rzeki Angren, Czymkent i Sajram. W 1809 roku anektował Taszkent z całym otaczającym go regionem, dzięki czemu przejął kontrolę nad kluczowym odcinkiem szlaku handlowego do Rosji. Alim był pierwszym władcą Kokandu, który przyjął tytuł chana – od wtedy państwo kokandzkie oficjalne nazywane było chanatem kokandzkim, a jego władca – chanem. Za jego panowania znacznie wzrosło znaczenie jego państwa w regionie, stworzył też armię najemników składającą się z tadżyckim górali z Badachszanu, Szighnanu i Karateginu oraz Irańczyków – oddziały te pozwoliły mu scentralizować władzę nad krajem i zostały trzonem przyszłej dużo bardziej rozbudowanej armii. Nawiązano pierwsze relacje handlowe z Rosją, które jednak nie rozwinęły się zanadto. Alim-chan skupił się też na reformach religijnych: zniósł duchowny tytuł iszan oraz obdarował biedotę i sufickich pustelników (zwanych kalandarami) ziemią i bydłem, by zaangażować ich w pracę. Wprowadził także egzaminy z islamu dla duchowieństwa, by zapobiec odstępstwom od wiary – ruch ten wywołał oburzenie wśród duchownych i w 1810 roku zorganizowali oni spisek. Wykorzystując obecność władcy w Taszkencie i negatywne nastroje społeczne związane z licznymi dziąłaniami wojennymi, rozpowszechnili plotkę o śmierci chana a na tronie w Kokandzie osadzili jego brata – Umara. Alim-chan dowiedział się o fortelu i wyruszył jak najszybcieje w drogę do stolicy chanatu, spiskowcy czekali jednak na niego na drodze i w trakcie zasadzki pozbawili go życia (zabójcą był Kambar Mirza z Andiżanu).

Umar-chan również nie stronił od ekspansji terytorialnej, jednak bardziej wyróżniały go silna wiara i podległość klerowi. Za jego rządów przywrócono wszelkie przywileje duchowieństwa, znacznie wzrosła też pozycja duchownych i wpływ na funkcjonowanie państwa. Zasłaniając się egzekucją szariatu, rozpędzano wszelkie protesty. Umar wsławił się także odbudową meczetu piątkowego w Kokandzie, wielu kronikarzy zaznaczało jego pobożność, ale również brutalność w działaniach wojennych – opisywana jest sytuacja z 1917 roku, w której wymordował 13 400 więźniów z Ak-Tiube na placu Czor-su. Umar poczynił działania by nawiązać relacje z Rosją, działania po raz kolejny spełzły na niczym – z wysłanego do Sankt Petersburga przedstawicielstwa dyplomatycznego, jeden ambasador zmarł z powodu choroby, drugi z rąk rosyjskiego żołnierza a trzeci został wygnany do Pietropawłowska. Umar-chan zmarł w 1823 roku na skutek trwającej rok choroby, na tronie zasiadł jego 16 letni syn – Muhammad Ali (zwany Madalim).

Muhammad Ali-chan był zupełnym przeciwieństwem ojca, jeśli chodzi o pobożność i tryb życia, jednak również dynamicznie rozwinął terytorium pańswa, przynajmniej na początku jego władzy. Podbite przez Muhammada Aliego tereny obejmowały południowe stoki Gór Ałajskich, Dolinę Raszt, Góry Darwaskie, Szignan, Ruszon oraz Wachan. W latach 1826-1831 organizował wyprawy na Kaszgar, w wyniku czego zapewnił sobie regularną daninę z tego terenu oraz tytuł obrońcy wiary (ghazi). Z biegiem czasu jednak jego relacje z Emiratem Buchary stopniowo się pogarszały, w wyniku kolejnych wojen Buchara podporządkowała sobie Chodżent oraz zwasalizowała chanat kokandzki − Muhammad Ali musiał przyjąć zwierzchnictwo emira Buchary. Muhammad Ali dążył do wyrwania się z niekorzystnej dla niego sytuacji – próbował rozwiązać to przez nawiązywanie relacji z Rosją, nie przyniosło to jednak żadnych skutków. Wkrótce wybuchła kolejna wojna z chanatem Buchary a chan Muhammad Ali został zmuszony do abdykacji. Jego miejsce zajął młodszy brat – Sultan Mahmud. W 1842 roku siły bucharskie zdobyły Kokand i splądrowały go, stracono chana Sultana Mahmuda (który próbował uciec do Margʻilonu), jego poprzednika Muhammada Aliego oraz ich matkę – znaną kokandzką poetkę Nadirę.

W czerwcu 1842 roku chanem ogłoszono Szer Aliego, krótko potem zebrał 3-4 tysięczną armię i dotarł do miasta Kokand. Na wieść o zbliżającej się armii, Ibrahim-dadhoh, marionetkowy władca Kokandu zainstalowany przez emira Buchary, zbiegł do Chodżentu. Kokandyjczycy, zdając sobie sprawę z pewnego kontruderzenia ze strony Emiratu Buchary, szybko zaczęli fortyfikować miasto, zbierać zapasy oraz wznosić nowy mur miejski. Armia bucharska szybko zareagowała, zgromadzono siły, które dotarły do Kokandu na przełomie lipca i sierpnia i natychmiast przeszły do otaczania oraz oblegania miasta. Pod dwóch miesiącach oblężenia, jeden z głównych dowódców emira Buchary, Musulmankul, zgłosił się, by wejść za mury Kokandu i nawołać mieszkańców do poddania się. Uzyskał na to zgodę, jednak rzeczą, którą zrobił było coś zupełnie przeciwnego: oznajmił Kokandyjczykom, iż armia Buchary jest osłabiona i nie stanowi zagrożenia, zagrzewając do walki. Kokandyjczycy istotnie dalej odpierali ataki bucharskich żołnierzy aż do 9 października, gdy Emir Buchary był zmuszony do odwrotu w związku z inwazją Emiratu Chiwy na jego państwo.

Po przegranej wojnie krymskiej Imperium Rosyjskie objęło sobie za cel podporządkowanie chanatu kokandzkiego, wojna rozpoczęła się w 1862 roku i trwała aż do traktatu pokojowego z 1865 roku, który uczynił z chanatu protektorat Rosji. W jego wyniku chanat utracił Taszkent i Chodżent.

Niezadowolenie z nowego porządku spowodowało wybuch powstania antyrosyjskiego w 1873 roku. W 1876 roku wojska rosyjskie stłumiły powstanie i zlikwidowały chanat kokandzki, zaś jego ziemie wcieliły do Imperium Rosyjskiego pod postacią obwodu fergańskiego generał-gubernatorstwa turkiestańskiego. Zniszczono wszystkie archiwa państowe a ostatni chan – Chudajar-chan uciekł do Taszkentu.