Przejdź do zawartości

Język wilamowski: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja nieprzejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Gaj777 (dyskusja | edycje)
Redaktorzy
17 881 edycji
Linia 464: Linia 464:
=== Wilamowski w przestrzeni publicznej ===
=== Wilamowski w przestrzeni publicznej ===
<gallery>
<gallery>
Skiöekumt in Wymysoü - Witamy w mieście Wilamowice.jpg|Dwujęzyczny [[witacz]]
Plik:Skiöekumt in Wymysoü - Witamy w mieście Wilamowice.jpg|Dwujęzyczny [[witacz]]
About the church in Wymysorys language - O kościele w języku wilamowskim.jpg|Tablica informacyjna o [[Kościół Przenajświętszej Trójcy w Wilamowicach|kościele w Wilamowicach]]
Plik:About the church in Wymysorys language - O kościele w języku wilamowskim.jpg|Tablica informacyjna o [[Kościół Przenajświętszej Trójcy w Wilamowicach|kościele w Wilamowicach]]
Muzeum Kultury Wilamowskiej 04.jpg|Szyld [[Muzeum Kultury Wilamowskiej]] i dwujęzyczne zaproszenie na jego dni otwarte (2024)
Plik:Muzeum Kultury Wilamowskiej 04.jpg|Szyld [[Muzeum Kultury Wilamowskiej]] i dwujęzyczne zaproszenie na jego dni otwarte (2024)
Wilamowice, mapa dwujęzyczna - map in Wymysorys language.jpg|Mapa z wilamowskimi nazwami miejscowymi
Plik:Wilamowice, mapa dwujęzyczna - map in Wymysorys language.jpg|Mapa z wilamowskimi nazwami miejscowymi
02021 0499 Wymysorys language, Equality March 2021 in Bielsko-Biała.jpg|Odmiana słowa ''kochać'' po wilamowsku, Marsz Równości w Bielsku-Białej 2021
02021 0498 Wymysorys language, Equality March 2021 in Bielsko-Biała.jpg|Napis ''Zawsze różnorodne'' po niemiecku, wilamowsku i śląsku, Marsz Równości w Bielsku-Białej 2021
</gallery>
</gallery>


Wersja z 13:47, 8 wrz 2024

wymysiöeryś
Obszar

Polska (Wilamowice)

Liczba mówiących

ok. 25 (2016)

Pismo/alfabet

zmodyfikowane łacińskie

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
UNESCO 4 poważnie zagrożony↗
Ethnologue 8a umierający↗
Kody języka
ISO 639-3 wym
IETF wym
Glottolog wymy1235
Ethnologue wym
GOST 7.75–97 иди 202
Linguist List wym
SIL WYM
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Słownik języka wilamowskiego
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język wilamowski[1][2][3][4][5], rzadziej też etnolekt wilamowski[6][7], błędnie język wilamowicki[8][9] (nazwa własna: wymysiöeryś [vɘ̟mɘ̟sʲʏ̯øœrɪɕ]) – język z grupy zachodniej rodziny języków germańskich używany wyspowo w miasteczku Wilamowice koło Bielska-Białej.

Genetycznie związany jest z dialektami wschodniośrodkowoniemieckimi, w szczególności z dawnymi niemieckimi gwarami Śląska, stanowi odrębny mikrojęzyk literacki. Do końca II wojny światowej był powszechnie używany przez większość mieszkańców Wilamowic (zob. Wilamowianie), pod wpływem powojennych represji doszło jednak do zaniku przekazu międzypokoleniowego. Obecnie poważnie zagrożony wymarciem, posługują się nim wyłącznie przedstawiciele najstarszego pokolenia autochtonów i niewielka grupa tzw. nowomówców (new speakers). W 2016 liczbę rodzimych użytkowników szacowano na 25, ponadto około 350 osób znało wilamowski biernie[10]. W spisie powszechnym 2021 posługiwanie się wilamowskim w kontaktach domowych zadeklarowało 10 osób[11]. Od początku XXI wieku prowadzone są działania rewitalizacyjne.

Klasyfikacja

Wśród mieszkańców miasteczka silnie zakorzeniona jest legenda przypisująca im korzenie flamandzkie czy holenderskie, względnie też fryzyjskie, anglosaskie i szkockie[12][13]. Twierdzenie to pojawia się już w źródłach XIX-wiecznych – np. w wierszu A Welmeßajer ai Berlin (Wilamowianin w Berlinie) opublikowanym przez Jacoba Bukowskiego w 1860[a] – a rozpropagowane zostało w szczególności w twórczości Floriana Biesika na początku XX wieku[14][15]. Wzmianki o etnojęzykowych związkach Wilamowian z Holendrami czy Anglikami pojawiają się również w pierwszych opracowaniach popularnonaukowych dotyczących miasteczka i jego języka (Monografia miasteczka Wilamowic Józefa Latosińskiego z 1909, Narzecze wilamowickie Ludwika Młynka z 1907)[14]. Podkreślanie nieniemieckich korzeni nabrało szczególnego znaczenia w kontekście politycznym po II wojnie światowej[16][17]. W dyskursie popularnym narracja o „wilamowskich Flamandach” jest obecna do dziś[18][19].

Z „mitem flamandzkim” polemizował już w latach 30. XX wieku Hermann Mojmir, autor dwutomowego słownika wilamowskiego (i prywatnie brat Floriana Biesika), podkreślając bliskość mowy Wilamowic do innych gwar śląsko-niemieckich, w szczególności szywałdzkiej[20]. Jako dialekt niemiecki rozpatrywali wilamowszczyznę Adam Kleczkowski (1920[21], 1921[22]), Maria Lasatowicz (1992[23]) czy Norbert Morciniec (1995[24]). W niemieckim podręczniku dialektologicznym z 1983 Wilamowice zaklasyfikowane są jako „starośląska wyspa językowa” w obrębie dialektów środkowoniemieckich, wspólnie z Bielskiem-Białą, Hołdunowem, Gościęcinem i Szywałdem[25]. Autorzy gramatyki wilamowskiej z 2016 wskazują, że „większość cech językowych sytuuje [wilamowszczyznę] w gałęzi wschodniośrodkowoniemieckiej, aczkolwiek wpływ innych dialektów germańskich, przede wszystkim dolnoniemieckich, jest całkiem zauważalny” oraz że przodkowie Wilamowian wywodzą się najprawdopodobniej z obszaru nad środkowym Renem i Menem, ale wśród osadników mogli pojawić się również pierwotni mieszkańcy innych regionów[26].

Wielowiekowe kontakty językowe z polszczyzną w jej standardowej i dialektalnej postaci odcisnęły silne piętno na wilamowskiej fonologii, gramatyce, składni i leksyce. Zapożyczenia są obecne nawet w najbardziej podstawowej warstwie słownictwa (np. kłop – 'mężczyzna'; dźjada – 'dziadek') i występuje wiele wyrazów skonstruowanych hybrydowo (np. obrozła – 'obrazek', wyraz słowiański w polskiej postaci gwarowej z germańską końcówką zdrobnienia; gejźe – 'idźże', wyraz germański ze wzmocnieniem -że typowym dla dialektu małopolskiego). Do charakterystycznych cech systemowych paralelnych z językiem polskim należy np. podwójna negacja czy występowanie wołacza[20][7][27]. Według Alexandra Andrasona współczesny wilamowski wykazuje cechy germańsko-słowiańskiego języka mieszanego[28].

W ostatnich dziesięcioleciach nastąpiła ewolucja w postrzeganiu mowy wilamowskiej. Wziąwszy pod uwagę kryteria socjolingwistyczne, w latach 90. XX wieku spopularyzowany został w odniesieniu do niej termin etnolekt, współcześnie natomiast zdecydowana większość badaczy uznaje wilamowski za odrębny język[20]. Brak wzajemnej zrozumiałości z językiem niemieckim, odrębna tożsamość użytkowników (nieidentyfikujących się z Niemcami), niezależne piśmiennictwo na bazie własnej ortografii i prowadzone działania rewitalizacyjne stanowią najważniejsze argumenty za odrębnością wilamowskiego, który w relacji z niemieckim można określić jako Ausbausprache[29][30].

Historia

Osadnictwo i podboje niemieckie na wschodzie do 1400. Wilamowianie są pozostałością tej kolonizacji w Małopolsce

Etnogeneza Wilamowian wiąże się z kolonizacją na prawie niemieckim w XIII wieku. Pierwsza pisemna wzmianka o Wilamowicach pochodzi z 1325, miejscowość została wtedy określona jako Novovillamowicz w odróżnieniu od Antiquo Willamowicz – dzisiejszej Starej Wsi, skąd przenieśli się pierwsi osadnicy[31][30][14]. Początkowo była to część bielsko-bialskiej wyspy językowej, która w swoim pierwotnym kształcie obejmowała kilkadziesiąt miejscowości na terenie księstwa cieszyńskiego i księstwa oświęcimskiego. W kolejnych stuleciach doszło jednak do stopniowej polonizacji szeregu z nich, w tym Starej Wsi czy Pisarzowic, co doprowadziło do ukształtowania się Wilamowic jako zupełnej enklawy, rozwijającej się niezależnie od wsi w ścisłym sąsiedztwie Bielska i Białej[32][33]. Podczas gdy tam w XIX wieku upowszechniła się niemiecka tożsamość narodowa, a lokalną mowę postrzegano jako „chłopski” (päuersch) dialekt niemiecki[34][35], Wilamowianie silnie podkreślali swoją odrębność, a ważnym elementem tożsamości było przywiązanie do państwowości austro-węgierskiej[36][20]. Na ukształtowanie się odrębnej grupy etnicznej silny wpływ miała powszechna aż do czasów II wojny światowej endogamia[37]. W 1880 etnolektem wilamowskim posługiwało się 92% mieszkańców miasteczka (1525 osób), w 1890 – 72% (1271 osób), w 1900 – 67% (1152 osób), a w 1910 – 73% (1300 osób)[38]. Jako że Wilamowice wchodziły w tym czasie w skład Galicji, językiem administracji, szkolnictwa i kościoła stał się język polski, co sprzyjało procesom polonizacyjnym[36][38]. Równolegle obecny był jednak w życiu mieszkańców standardowy język niemiecki (w 1912 powstała obok polskiej również niemiecka szkoła podstawowa[38]), powszechna była trójjęzyczność: wilamowski w życiu codziennym, polski i niemiecki w obiegu oficjalnym oraz kontakcie z obcymi[39]. W spisach powszechnych w okresie międzywojennych narodowości niemieckiej w Wilamowicach – inaczej niż w gminach przyległych do Bielska i Białej – niemal nie deklarowano: w 1921 uczyniło tak dwadzieścia jeden osób, a w 1930 jedynie trzy[40]. Jednak podczas drugiej wojny światowej około trzy czwarte mieszkańców miasteczka zostało przypisanych do jednej z kategorii Deutsche Volksliste[41].

Florian Biesik

Wilamowski funkcjonował przez wieki przede wszystkim w mowie i rzadko był zapisywany. Początki literatury wilamowskiej łączą się z postacią Floriana Biesika (1850–1926), który dużą część życia spędził w Trieście i tam na emeryturze (począwszy od 1913) zaczął tworzyć teksty poetyckie po wilamowsku[42]. Znanych jest kilkanaście utworów, część z nich została opublikowana przez Heinricha Andersa w 1933 jako zbiór Gedichte von Florian Biesik in der Mundart von Wilamowice, część dopiero po odnalezieniu oryginalnego rękopisu przez Tomasza Wicherkiewicza w 1989[43]. W szczególności wyróżnia się liczący 2104 wersów poemat Uf jer wełt (Na tamtym świecie) wzorowany na Boskiej komedii Dantego[44][45]. Na potrzeby swoch tekstów Biesik opracował własną pisownię korzystającą ze znaków polskiego alfabetu, lepiej według niego odpowiadających wymowie wilamowskiej niż ortografia niemiecka. Stworzenie literackiej postaci języka wilamowskiego było ambicją otwarcie artykułowaną przez Biesika, mocno podkreślającego etniczną i językową odrębność Wilamowian[46][47].

Tekst zakazu używania języka wilamowskiego i noszenia strojów wilamowskich, jaki miał zostać odczytany w kwietniu 1945 w miejscowym kościele

Kres powszechnemu użyciu języka wilamowskiego przyniosły represje wobec Wilamowian po II wojnie światowej. Pod pretekstem oskarżeń o kolaborację („podpisanie folkslisty”) wiele rodzin zostało wyrzuconych ze swoich gospodarstw i domostw przez mieszkańców okolicznych, etnicznie polskich wsi za przyzwoleniem miejscowych władz[48], kilkadziesiąt osób zesłano na roboty przymusowe do ZSRR, inni trafili do obozów pracy na terenie Polski i więzień polskiej bezpieki, dochodziło do licznych aktów przemocy[49]. Używanie języka zostało w 1945 wprost zakazane. Często przytacza się w tym kontekście opowieść o odczytaniu w kościele na Wielkanoc roku 1945 następującego komunikatu: By raz na zawsze usunąć odrębności i przyśpieszyć proces całkowitej asymilacji – wszak wilamowianie zawsze podawali się za Polaków – z dniem dzisiejszym zakazuje się używania tak w rodzinach, jak i prywatnych rozmowach, gwary wilamowskiej oraz używania odrębnych strojów wilamowskich[b]. Mimo że zakaz przestał po kilku latach obowiązywać (najprawdopodobniej w 1950[50]), powojenne prześladowania pozostawiły traumę, która doprowadziła do zaniku międzypokoleniowego przekazu języka. Stosunek do wilamowszczyzny po 1945 badacze ilustrują w ten sposób: W dekadach powojennych język i jego używanie były dla starszych przypomnieniem dawnej traumy, dla średniego pokolenia wyśmiewaną oznaką niepożądanej odmienności, a dla wnuków niezrozumiałym symbolem przestarzałej „dziadkowości”[51]. Gdy w latach 80. i 90. XX wieku wzrosło zainteresowanie naukowe i medialne Wilamowicami, lokalna mowa była postrzegana jako nieuchronnie skazana na wymarcie[51][52]. W 2003 szacowano liczbę jej użytkowników na około stu, spośród nich wszyscy mieli powyżej 60 lat (ponadto wilamowskim w pewnym stopniu władało dwóch czterdziestolatków wychowywanych przez wilamowskojęzyczne babcie)[53].

Tymoteusz Król i Justyna Majerska-Sznajder w stroju wilamowskim (2012)
Fragment ekspozycji Muzeum Kultury Wilamowskiej z nazwiskami i fotografiami rodzimych użytkowników wilamowskiego współpracujących na początku XXI wieku z rewitalizatorami

Zanik języka wilamowskiego został zahamowany w związku z działaniami rewitalizacyjnymi podejmowanymi od początku XXI wieku. Szczególną rolę odgrywa w nich Tymoteusz Król (* 1993, publicznie używa również wilamowskiego imienia i przydomka: Tiöma fum Dökter[54][55]), który nauczył się języka w dzieciństwie od swojej sąsiadki-opiekunki i już we wczesnym wieku poświęcił się nagrywaniu rodzimych użytkowników oraz popularyzacji wiedzy o języku, a dziś kontynuuje tę działalność jako profesjonalny etnolog i czołowy lokalny aktywista[56][57][58]. W 2004 zorganizowane zostały pierwsze lekcje języka wilamowskiego dla dzieci, które prowadził Józef Gara (1929–2013), będący również pierwszym po latach autorem wilamowskiej poezji[56]. Gara opracował też słownik i współpracował w latach 2012–2013 ze stowarzyszeniem Wikimedia Polska przy dokumentacji wymowy wilamowskiej[59][60].

Język wilamowski zaczął pojawiać się w przestrzeni publicznej miasteczka (w 2011 ustawiono dwujęzyczne witacze, a w 2016 powstała trasa turystyczna oznaczona tablicami z informacjami po polsku, angielsku i wilamowsku) oraz w internecie, w szczególności w mediach społecznościowych[61]. W drugiej dekadzie XXI wieku ukazało się szereg publikacji po wilamowsku, m.in. poemat S'ława fum Wilhelm autorstwa Tymoteusza Króla (2011), elementarz Wymysiöejer fibl opracowany przez Justynę Majerską-Sznajder (2014), podręcznik dla dzieci Heći Peći autorstwa Tymoteusza Króla, Justyny Majerskiej-Sznajder i Tomasza Wicherkiewicza (2016), rozmówki polsko-wilamowskie Kuzwer. Frewer. Łahwer. Ym Wymysiöeryśa przygotowane przez Tymoteusza Króla i Justynę Majerską-Sznajder (2018) oraz tłumaczenie Małego Księcia (Der Kliny Fjyśt) autorstwa Tymoteusza Króla i Joanny Maryniak (2019)[3]. Od 2013 rewitalizację języka wilamowskiego wspiera poprzez projekty grantowe Wydział „Artes Liberales” Uniwersytetu Warszawskiego[62], na miejscu z kolei najważniejszą organizacją zaangażowaną w te działania jest istniejące od 2000 Stowarzyszenie Na Rzecz Zachowania Dziedzictwa Kulturowego Miasta Wilamowice „Wilamowianie”[10]. W lipcu 2024 w nowowybudowanym obiekcie przy ulicy Więźniów Oświęcimia otwarto Muzeum Kultury Wilamowskiej (Müzeum fu Wymysiöejer Kultür), w którym wszystkie opisy ekspozycji oraz napisy użytkowe są dwujęzyczne wilamowsko-polskie[63]. W tym samym roku ukazał się podręcznik do nauki wilamowskiego dla dorosłych autorstwa Pawła Szutowa[64].

W 2016 liczbę rodzimych użytkowników wilamowszczyzny szacowano na 25, a na 350 liczbę osób znających ten język biernie[10]. Efektem działań rewitalizacyjnych jest pojawienie się w ostatnim czasie tzw. nowomówców (new speakers) – młodych osób, które podjęły się nauki języka przodków[65]. Niemniej wilamowski pozostaje językiem klasyfikowanym przez UNESCO jako „poważnie zagrożony wymarciem” (severely endangered)[66], a według niektórych opracowań wręcz jako „wymierający” (dying) czy „niemal wymarły” (nearly extinct)[67]. W spisie powszechnym 2021 posługiwanie się nim w kontaktach domowych zadeklarowało 10 osób[68]. Od 2015 podejmowane są próby nadania wilamowskiemu statusu języka regionalnego w rozumieniu ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, pozostają one jednak bezskuteczne[4][69][70][71][72].

Fonetyka

Samogłoski[73]

Monoftongi
Przednie Centralne Tylne
Przymknięte i y ɨ u
Prawie przymknięte ɪ ʏ
Średnie e ø ɔ
Otwarte a ɑ
Dwugłoski
Przednie Tylne
Przymknięte i̯ø ʏ̯ø
Prawie przymknięte ɪ̯ɘ̟ eɪ
Półotwarte øə ɔʏ
Otwarte aɪ

Spółgłoski[74]

  Dwuwargowe Wargowo-zębowe Dziąsłowe Zadziąsłowe Podniebienne Dziąsłowo-podniebienne Miękkopodniebienne Krtaniowe
zwarte p  b   t  d     c ɟ k  ɡ  
nosowe m   n    ɲ̟ ŋ  
szczelinowe   f  v s  z ʃ  ʒ (ç) ɕ  ʑ x h
zwarto-szczelinowe     t͡s d͡z tʃ  dʒ t͡ɕ  d͡ʑ    
półotwarte w    r   j  
boczne     l        

Alfabet

 Główny artykuł: Alfabet wilamowski.

W ostatnich latach Józef Gara opracował odrębny alfabet języku wilamowskiego, składający się z 34 liter wywodzących się z alfabetu łacińskiego i w większości opartych również na języku polskim:

Alfabet wilamowski (ortografia Króla)[74]
Wielkie litery
A Ȧ AO B C Ć D E F G H I J K L Ł M N Ń O Ö P Q R S Ś T U Ü V W Y Z Ź Ż
Małe Litery
a ȧ ao b c ć d e f g h i j k l ł m n ń o ö p q r s ś t u ü v w y z ź ż
Korelacja z wymową (IPA)
ɑ a a b ʦ ʨ d e f g h/x/ç i/ɪ j k l w m n ɲ̟ ɔ ø p k r s ɕ t u y/ʏ f f/v ɨ z ʒ ʑ

Przykładowe teksty

Poemat Uf jer wełt

Pierwszych dwanaście wersów poematu w zapisie oryginalnym na podstawie rękopisu Floriana Biesika, zgodnie ze współczesną ortografią (ustandaryzowaną przez Tymoteusza Króla), oraz w tłumaczeniu polskim umieszczonym w serwisie Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej[75].

Zapis oryginalny Floriana Biesika (Óf jer wełt) Zapis zgodnie ze współczesną ortografią (Uf jer wełt) Tłumaczenie polskie
Fylón yr wełt an ganc ałłán
ząs ych óm mjer óf hóhym śtán.
Der mond kąm raus hyndróm gybjég,
szłyfyt myjch áj, wi s kynt yr wig.
Dą hjéch płączyn a klin szyffła,
s kymt mer nynder, s śtyjt a byssła
ana ych zaa dróf a gyśtałt,
ych kynnt ny zoon woos junk, woos ałt.
A eńnylśtym zoot yt cumer
dyjch cy rytta foo ych cunder,
szłyfsty do áj, fąłłst náj ys mjer,
dy zynda wjest bissa goo szwjer. 		Felün yr wełt ȧn ganc ȧłȧn
zos yh ym mjer uf huhum śtȧn.
Der mönd kom roüs hyndrum gybjyg,
śłyfyt mejh ȧj, wi s’kynd yr wig.
Do hjy’h płoćyn ȧ klin śyfła,
s’kymt mer nynder, s’śtejt ȧ bysła
ȧna yh za druf ȧ gyśtałt,
yh kynd ny ziöen, wos jung, wos ołd.
ȧ englśtym ziöet yt cünmer:
dejh cy ryta fiöe yh cünder,
śłyfsty dö ȧj, fołst nȧj ys mjer,
dy zynda wjest bisa giöe śwjer. 		Zgubiony w świecie i całkiem sam
usiadłem nad morzem na wysokim kamieniu.
Księżyc wzeszedł za górą,
usypia mnie, jak dziecko w kołysce.
Tam słyszę plusk małej łódki
podpływa bliżej mnie, zatrzymuje się,
a ja widzę nań kształt,
nie umiem rzec – młody czy stary.
Anielski głos rzecze teraz do mnie:
zjechałam, by cię ratować
zaśniesz, wpadniesz do morza,
pokuta za grzechy będzie całkiem ciężka.

Mały Książę (Der Kliny Fjyśt)

Początek pierwszego rozdziału Małego Księcia w tłumaczeniu Tymoteusza Króla i Joanny Maryniak (2019)[76] i porównanie z wersją niemiecką (Ulrich Bossier, 2016)[77] oraz polską (Agata Kozak, 2021)[78].

Wilamowski Niemiecki Polski
Wi'h hot zȧhs jür, zoh yh ȧmöł ȧ wunderśejn obrozła y ȧm bihła fum Ürpuś, wo his „Ejwerławty kistiöeryja”. S'śtełt ȧ boȧyter für, wo zy śłung ȧ roüpfi. Dos ej ȧ kopi fum obrozła:

Ym bihła ziöet mȧ: „Dy boȧytyn śłyngja jyr öpfer uf ȧmöł, ony koüyn. Nöhta kyna zi zih mej ny rjyn ȧn zy śłöfa diöh zȧhs mönda ȧn cjen”. Derzȧnk kom's mer hefa fun wundermjera ym rȧnpuś ȧj, merhołw derkom yh cy dam, myt ȧm fiöerwikja blȧjśtift, mȧj jyśt obrozła ufcymöła. Mȧj obrozła numer 1 śoüt ȧzu oüs:

Als ich sechs war, sah ich einmal ein wunderschönes Bild in einem Buch über den Urwald, das Wahre Geschichten aus der Natur hieß: eine Boa, die gerade ein Raubtier verschlingt. Ich habe das Bild oben nachgezeichnet.

Im Buch wurde erläutert: »Boas verschlingen ihre Beute ganz, ohne sie zu zerkauen. Anschließend können sie sich nicht mehr bewegen und müssen sechs Monate Verdauungsschlaf halten.« Ich habe daraufhin viel nachgedacht über die spannenden Dinge, die im Dschungel passieren. Irgendwann gab ich mich dann selbst ans Zeichnen. Ich griff mir einen Buntstift und hatte bald mein erstes Bild fertig. Meine Zeichnung Nr. 1. Sie sah so aus:

Kiedy miałem sześć lat, zobaczyłem pewnego razu wspaniały obrazek w książce o dżungli zatytułowanej Historie prawdziwe. Przedstawiał węża boa połykającego lwa. Oto kopia tego rysunku:

W książce tej napisano: „Węże boa połykają zdobycz w całości, bez przeżuwania. Potem nie mogą się ruszyć i zapadają w półroczny sen, w czasie którego trawią”. Odtąd sporo rozmyślałem o przygodach w dżungli, aż w końcu udało mi się nakreślić kredką mój pierwszy rysunek. To był mój rysunek numer 1. Wyglądał tak:

Podstawowe zwroty

Wybrane podstawowe zwroty, wersja wilamowska zaczerpnięta z rozmówek Kuzwer. Frewer. Łahwer. Ym Wymysiöeryśa (Tymoteusz Król i Justyna Majerska-Sznajder, 2018)[79].

Wilamowski Niemiecki Polski
yhy bej ich bin ja jestem
dü byst du bist ty jesteś
har / zej / ejs ej er / sie / es ist on / ona / ono jest
wjyr zȧjn wir sind my jesteśmy
jyr zȧjt ihr seid wy jesteście
zej zȧjn sie sind oni / one są
ju ja tak
nȧ nein nie
güt gut dobrze
śłȧht schlecht źle
güter mygja
güter mytag
güter nömytag 		guten Morgen
guten Tag 		dzień dobry
skiöe hallo cześć
güc noma auf Wiedersehen do widzenia
güty naht gute Nacht dobranoc
göt bycoł dy'ś danke
(vergelt's Gott) 		dziekuję
(Bóg zapłać)
fercaj(t) Entschuldigung
Verzeihung 		przepraszam
yh hȧs... ich heiße... nazywam się...
yh wȧ ny ich weiß nicht nie wiem
yh ho dih gan ich liebe dich
(ich hab' dich gern) 		kocham cię
ȧs eins jeden
cwe zwei dwa
drȧj drei trzy
wi kuzt zih dos wymysiöeryś? wie sagt man das auf Wilmesaurisch? jak to się mówi po wilamowsku?
yh ho ahca jür ich bin achtzehn (Jahre alt) mam osiemnaście lat

Wilamowski w przestrzeni publicznej

Uwagi

  1. ↑ Padają w nim słowa (w tłumaczeniu): Obcy ludzie rozumieli go niewiele / Myślano, że przybył z Anglii / Nic w tym dziwnego: przecie wilamowianie / Ci pochodzą wszak stamtąd
  2. ↑ por. Tymoteusz Król: Strój kobiecy w latach 1945–2000. W: Wilamowianie i ich stroje. Warszawa: Centrum Zaangażowanych Badań nad Ciągłością Kulturową – Wydział „Artes Liberales” UW, 2020, s. 149, 159. ISBN 978-83-957318-0-8. Jakkolwiek zachował się tekst takiego zakazu, sama opisywana sytuacja jest niepotwierdzonym fabulatem, por. Tymoteusz Król. Volkslista i powojenne prześladowania. Analiza opowieści wspomnieniowych Wilamowian z perspektywy folklorystycznej. „Wrocławski Rocznik Historii Mówionej”. 12 (2022). ISSN 2084-0578. [dostęp 2022-12-23]. 

Przypisy

  1. ↑ Alexander Andrason. Zarys gramatyczny współczesnego języka wilamowskiego. „Małopolska”. 16, s. 119–135, 2014. [dostęp 2022-07-08]. 
  2. ↑ Bartłomiej Chromik: Mikro- i makroideologie językowe. Przykład języka wilamowskiego. Repozytorium UW. [dostęp 2022-07-08].
  3. ↑ a b Tymoteusz Król, Maciej Mętrak, Andrzej Żak. Bibliografia adnotowana publikacji dotyczących kultury Wilamowic i języka wilamowskiego z lat 2001–2020. „Adeptus”. 16, 2020. DOI: 10.11649/a.2363. [dostęp 2022-07-08]. 
  4. ↑ a b Język wilamowski językiem regionalnym?. INFOR, 2015-08-05. [dostęp 2022-07-08].
  5. ↑ Sejmowa komisja mniejszości za ustawą o języku wilamowskim. Dzieje.pl. [dostęp 2022-07-08].
  6. ↑ Helena Synowiec: Etnolekt wilamowski. Rada Języka Polskiego. [dostęp 2022-07-08].
  7. ↑ a b Andrzej Żak: Wpływ języka polskiego na zagrożony wymarciem etnolekt wilamowski (wymysiöeryś). Revitalizing Endangered Languages. [dostęp 2022-07-08].
  8. ↑ Justyna Majerska-Sznajder. Pandemia COVID-19 a współczesne postawy tożsamościowe młodych Wilamowian. „Adeptus”. 19, 2022. DOI: 10.11649/a.2760. 
  9. ↑ Tymoteusz Król: Ginący język i kultura Wilamowic. W: Konferencja: Europejskie i regionalne instrumenty języków zagrożonych. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2014, s. 77. ISBN 978-83-7666-350-0.
  10. ↑ a b c Mętrak 2016 ↓, s. 130.
  11. ↑ Główny Urząd Statystyczny: Język używany w domu – dane NSP 2021 dla kraju i jednostek podziału terytorialnego. 2023-12-20. [dostęp 2023-12-30]. (pol.).
  12. ↑ Wicherkiewicz 2003 ↓, s. 15–16.
  13. ↑ Lipok-Bierwiaczonek Maria. Wilamowice: mit flamandzki, stereotypy i rzeczywistość kulturowa. „Studia Etnologiczne i Antropologiczne”. 6, s. 175–188, 2002. [dostęp 2022-07-07]. 
  14. ↑ a b c Wilamowski: Historia. Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej. [dostęp 2022-07-07].
  15. ↑ Wicherkiewicz 2003 ↓, s. 17–21.
  16. ↑ Majerska-Sznajder 2019 ↓, s. 4.
  17. ↑ Chromik 2020 ↓, s. 56.
  18. ↑ Jacek Drost: Polscy Flamandowie z Wilamowic cudem ocalili swoją tożsamość. Dziennik Zachodni, 2015-12-24. [dostęp 2022-07-07].
  19. ↑ Wilamowice: Echa średniowiecznej Flandrii. Polska Niezwykła. [dostęp 2022-07-07].
  20. ↑ a b c d Wilamowski: Tożsamość. Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej. [dostęp 2022-07-07].
  21. ↑ Adam Kleczkowski: Dialekt Wilamowic w zachodniej Galicji: fonetyka i fleksja. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1920.
  22. ↑ Adam Kleczkowski: Dialekt Wilamowic w zachodniej Galicji: składnia (szyk wyrazów). Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1921.
  23. ↑ Maria Lasatowicz: Die deutsche Mundart von Wilamowice zwischen 1920 und 1987. Opole: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Powstańców Śląskich, 1992. ISBN 978-8385012948.
  24. ↑ Norbert Morciniec: Zur Stellung des deutschen Dialekts von Wilmesau/Wilamowice in Südpolen. W: Anfänge und Entwicklung der deutschen Sprache im mittelalterlichen Schlesien. Gundolf Keil, Josef Joachim Menzel. Würzburg: Sigmaringen: Jan Thorbecke Verlag, 1995, seria: Schlesische Forschungen 6. (niem.).
  25. ↑ Deutsche Dialektgebiete außerhalb des deutschen Sprachgebiets. W: Werner Besch, Ulrich Knoop, Wolfgang Putschke, Herbert Ernst Wiegand: Dialektologie. Ein Handbuch zur deutschen und allgemeinen Dialektforschung. Zweiter Halbband. Berlin – New York: Walter De Gruyter, 1983, s. 911. ISBN 3-11-009571-8. (niem.).
  26. ↑ Andrason i Król 2016 ↓, s. 9.
  27. ↑ Andrason i Król 2016 ↓, s. 116–128.
  28. ↑ Alexander Andrason. Vilamovicean – A Germanic-Slavic Mixed Language?. „Studies in Polish Linguistics”. 10, s. 57–85, 2015. DOI: 10.4467/23005920SPL.15.003.3560. [dostęp 2022-07-08]. 
  29. ↑ Andrason i Król 2016 ↓, s. 8.
  30. ↑ a b Mętrak 2019 ↓, s. 9.
  31. ↑ Wicherkiewicz 2003 ↓, s. 9.
  32. ↑ Wicherkiewicz 2003 ↓, s. 9–10.
  33. ↑ Wicherkiewicz, Król i Olko 2017 ↓, s. 2.
  34. ↑ Hałcnowski i bielsko-bialska wyspa językowa: Tożsamość. Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej. [dostęp 2022-07-07].
  35. ↑ Mętrak 2019 ↓, s. 12.
  36. ↑ a b Andrason i Król 2016 ↓, s. 11.
  37. ↑ Wicherkiewicz 2003 ↓, s. 16.
  38. ↑ a b c Wicherkiewicz 2003 ↓, s. 10.
  39. ↑ Tymoteusz Król. Polski patriota z niemieckiej kolonii. Analiza tekstów hagiograficznych o Józefie Bilczewskim. „Adeptus”. 18, 2021. DOI: 10.11649/a.2595. [dostęp 2022-07-07]. 
  40. ↑ Wicherkiewicz 2003 ↓, s. 10–11.
  41. ↑ Katarzyna Staniszewska-Kogut. Wpływ II wojny światowej na społeczność Wilamowic. „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis – Studia Historicolitteraria”. XV, s. 116, 2015. [dostęp 2022-07-08]. 
  42. ↑ Wicherkiewicz 2003 ↓, s. 52.
  43. ↑ Wicherkiewicz 2003 ↓, s. 30–32.
  44. ↑ Wicherkiewicz 2003 ↓, s. 33.
  45. ↑ Wicherkiewicz 2019 ↓, s. 121.
  46. ↑ Wicherkiewicz 2003 ↓, s. 41–48.
  47. ↑ Wicherkiewicz 2019 ↓, s. 118–119.
  48. ↑ Wicherkiewicz, Król i Olko 2017 ↓, s. 3.
  49. ↑ Mętrak 2016 ↓, s. 129.
  50. ↑ Tymoteusz Król: „Góry, pagórki, przykryjcie nas”. Analiza opowieści wspomnieniowych Wilamowian o Volksliście i powojennych prześladowaniach. Praca doktorska. Warszawa: Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, 2022, s. 147.
  51. ↑ a b Wicherkiewicz, Król i Olko 2017 ↓, s. 4.
  52. ↑ Tymoteusz Król. Czym jest dla dzisiejszych Wilamowian język wilamowski?Różne funkcje, różne postawy językowe. „Łódzkie Studia Etnograficzne”. 55, s. 246–247, 2016. [dostęp 2022-07-08]. 
  53. ↑ Wicherkiewicz 2003 ↓, s. 13.
  54. ↑ Tiöma fum Dökter: Reawakening the Wymysorys language in Wilamowice, Poland. Wikitongues. [dostęp 2022-07-08].
  55. ↑ Tymoteusz Król (Tiöma fum Dökter). Engaged Humanities. [dostęp 2022-07-08].
  56. ↑ a b Tymoteusz Król: How i started to revitalize my language. Revitalizing Endangered Languages. [dostęp 2022-07-08].
  57. ↑ Wicherkiewicz, Olko i Król 2017 ↓, s. 4.
  58. ↑ Monika Murgová: The role of the community in the language revitalization of Wymysorys and Inari Sámi – a comparison. Brno: Masarykova univerzita, 2021, s. 35. [dostęp 2022-07-08].
  59. ↑ Strona główna projektu „Wilamowice”. Wikimedia Polska. [dostęp 2022-07-08].
  60. ↑ Józef Gara nagrodzony przez Wikimedia Polska. Wikimedia Polska, 2012-12-27. [dostęp 2022-07-08].
  61. ↑ Majerska-Sznajder 2019 ↓, s. 5–11.
  62. ↑ Wicherkiewicz, Król i Olko 2017 ↓, s. 5.
  63. ↑ Powstało Muzeum Kultury Wilamowskiej. W lipcu Dni Otwarte!. pless.pl, 2024-06-23. [dostęp 2024-06-28].
  64. ↑ Paweł Szutow: S'łjyrbihła cyr wymysiöeryśa śpröh. Bielsko-Biała – Wilamowice: Wydawnictwo Cum Laude, 2024. ISBN 978-83-63904-86-9.
  65. ↑ Wicherkiewicz, Król i Olko 2017 ↓, s. 9.
  66. ↑ Atlas of the World’s Languages in Danger. UNESCO Publishing, s. 25. ISBN 978-92-3-104096-2. [dostęp 2022-07-08].
  67. ↑ Andrason i Król 2016 ↓, s. 7.
  68. ↑ Główny Urząd Statystyczny: Język używany w domu – dane NSP 2021 dla kraju i jednostek podziału terytorialnego. 2023-12-20. [dostęp 2023-12-30]. (pol.).
  69. ↑ Zapis przebiegu posiedzenia komisji 27-09-2016 – Komisja Mniejszości Narodowych i Etnicznych /nr 22/. Sejm RP. [dostęp 2022-07-08].
  70. ↑ Kacper Świsłowski: Dotychczas tylko jeden język miał status regionalnego. Posłowie chcą uznania j.wilamowskiego. Gazeta Wyborcza, 2018-03-06. [dostęp 2022-07-08].
  71. ↑ Zapis przebiegu posiedzenia komisji 17-05-2021 – Komisja Mniejszości Narodowych i Etnicznych /nr 33/. Sejm RP. [dostęp 2022-07-07].
  72. ↑ Status języka regionalnego dla języka wilamowskiego. Nowa Lewica. [dostęp 2022-07-07].
  73. ↑ Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej: Samogłoski proste (monoftongi) języka wilamowskiego – cechy widmowe [online] (pol.).
  74. ↑ a b Alexander Andrason, Tymoteusz Król, A Grammar of Wymysorys (PDF). [online], Slavic and East European Resource Center. Durham, North Carolina: Duke University., 2016 (ang.).
  75. ↑ Tekst źródłowy: Florian Biesik - poemat "Óf jer wełt". Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej. [dostęp 2022-07-08].
  76. ↑ Der Kliny Fjyśt. Warśaw – Wymysoü: Centrum for Füśnan ȧn Praktyk yr Kultüryśa Wetercijung – Tȧl „Artes Liberales” Warśawyśer Uniwersytet – Gyzełśoft „Wymysiöejyn”, 2019. ISBN 978-83-63636-88-3. [dostęp 2022-07-08].
  77. ↑ Der kleine Prinz. Stuttgart: Reclam, 2016. ISBN 978-3-15-011085-0. [dostęp 2022-07-08].
  78. ↑ Mały Książę. Fundacja Nowoczesna Polska – Wolne Lektury, 2021. ISBN 978-83-288-5993-7. [dostęp 2022-07-08].
  79. ↑ Tymoteusz Król, Justyna Majerska-Sznajder: Kuzwer. Frewer. Łahwer. Ym Wymysiöeryśa. Rozmówki polsko-wilamowskie – Pönyśy-wymysiöeryś gykuzła. Warszawa: Centrum Zaangażowanych Badań na Ciągłością Kulturową, Wydział „Artes Liberales”, Uniwersytet Warszawski, 2018. ISBN 978-83-63636-79-1.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Języki germańskie
wschodniogermańskie †
zachodniogermańskie
północnogermańskie
  • Język pragermański nie jest językiem germańskim, ale przodkiem wszystkich języków germańskich
Język niemiecki
Rozwój
W krajach niemieckojęzycznych
W innych krajach
Język dolnoniemiecki[D]
Dialekty zachodniodolnoniemieckie
Dialekty wschodniodolnoniemieckie
Język wysokoniemiecki
D. środkowoniemieckie
D. zachodniośrodkowoniemieckie
Dialekt środkowofrankoński
Dialekt reńsko-frankoński
D. wschodniośrodkowoniemieckie
D. górnoniemieckie
Dialekt wysokofrankoński
Dialekt bawarski[A]
Dialekt alemański
  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s Kod ISO 639-3.
  2. ↑ a b Uznawany za osobny język z kodem ISO 639-1.
  3. ↑ Nie mylić z językiem lotaryńskim (oïl).
  4. ↑ Kod ISO 639-2.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Język_wilamowski&oldid=74712225”