Tekst źródłowy strony Kujawy

{{Inne znaczenia|krainy historycznej|[[Kujawy (ujednoznacznienie)|inne znaczenia tego słowa]]}}
{{Kraina historyczna infobox
 |nazwa                   = Kujawy
 |nazwa oryginalna        = {{K|la|Cuiavia}}
 |dopełniacz nazwy        = Kujaw
 |herb                    = POL województwo brzeskokujawskie IRP COA alt.svg
 |flaga                   = 
 |państwa                 = {{państwo|POL}}
 |stolica                 = [[Włocławek]]
 |ważniejsze miejscowości = [[Bydgoszcz]], [[Inowrocław]], [[Solec Kujawski]]
 |powierzchnia            = Około 4500 km²<ref>{{Cytuj |tytuł = Geografia regionu (Kujawy) |data dostępu = 2023-04-11 |opublikowany = Dialektologia Polska |url =http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa-serwisu&l2=&l3=&l4=kujawy-geografia-regionu2 |język = pl}}</ref>
 |rok                     = 
 |liczba ludności         = 
 |gęstość zaludnienia     = 
 |nazwa mapy              = administracyjnej Polski
 |mapa                    = Polska-woj-kujawy.png
 |opis mapy               = 
 |współrzędne             = 52°42′0″N 18°33′0″E
 |commons                 = Category:Kuyavia
 |wikicytaty              = Kujawy
 |wikisłownik             = Kujawy
}}
'''Kujawy''' ({{łac.|Cuiavia}}, {{niem.|Kujawien}}) – [[Kraina historyczna|region historyczno]]-[[Region kulturowy|etnograficzny]] położony w północno-środkowej [[Polska|Polsce]], w dorzeczu środkowej [[Wisła|Wisły]] i górnej [[Noteć|Noteci]]. Główną grupą etnograficzną regionu są [[Kujawiacy]].

Duże połacie centralnych Kujaw zajmują [[czarne ziemie]] – jedne z najurodzajniejszych gleb w Polsce. Do bogactw naturalnych należy także [[Halit|sól kamienna]], wydobywana w okolicach [[Inowrocław]]ia i sól warzona z solanki z odwiertów w [[Ciechocinek|Ciechocinku]]. 

Historyczną stolicą Kujaw jest [[Włocławek]]<ref>{{cytuj|tytuł=Monografia Wielkiego Pomorza i Gdyni|redaktor=Józef Lachowski|miejsce=Toruń – Lwów|data=1939|s=7, 154, 176}}</ref><ref>{{cytuj|tytuł=Monografia Włocławka|autor=Michał Morawski|data=1933|s=94, 364, 368}}</ref><ref>{{cytuj|tytuł=Przewodnik Ilustrowany po Włocławku|redaktor=Stanisław Jankowski|data=1922|s=43}}</ref>. Zwyczajowo pod względem etnograficznym rozdziela się region na Kujawy Wschodnie ze stolicą we [[Włocławek|Włocławku]] i Kujawy Zachodnie ze stolicą w [[Inowrocław]]iu<ref>{{cytuj|autor=Ryszard Kukier|tytuł=Regionalizacja etnograficzna Kujaw|czasopismo=Prace komisji historii BTN|wydawca=[[Wydawnictwo Naukowe PWN|PWN]]|miejsce=Łódź|data=1963}}</ref>. Niekiedy wyróżniane są także Kujawy Północne na terenach dawnego [[księstwo bydgosko-wyszogrodzkie|księstwa bydgosko-wyszogrodzkiego]] ze stolicą w [[Bydgoszcz]]y<ref>{{cytuj|autor=Ryszard Kukier|tytuł=Ludowe obrzędy i zwyczaje weselne na Kujawach|data=1975|s=228}}</ref><ref>{{cytuj|autor=Kazimierz Nitsch|tytuł=Dialekty polskie Prus Zachodnich|data=1905}}</ref>, która od [[XVII wiek|XVII]] wieku pozostaje największym ośrodkiem gospodarczym i demograficznym całych Kujaw.

Niektórzy ludoznawcy – m.in. [[Oskar Kolberg]] i [[Zygmunt Gloger]] – ze względu na wspólną historię i etnografię [[Ziemia chełmińska|ziemi chełmińskiej]] i [[Ziemia dobrzyńska|dobrzyńskiej]], skłonni byli uznać oba te regiony za część regionu kujawskiego<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name="gloger">{{cytuj |autor = Zygmunt Gloger |tytuł = Geografia historyczna ziem dawnej Polski |data = 1903 |miejsce = Kraków |s = 21–22}}</ref>. Podobne [[godło]] i wspólna historia w XIII w. łączy także Kujawy z [[Ziemia sieradzka|ziemią sieradzką]] i [[Ziemia łęczycka|łęczycką]].

== Toponimia ==
[[Etymologia]] nazwy ''Kujawy'' była w historii różnie wywodzona. Najbardziej prawdopodobny zdaje się być wykład [[Stanisław Rospond (językoznawca)|Stanisława Rosponda]], który wywodzi nazwę Kujawy od słów ''kui'', ''kuiati'' oznaczających wicher i zarówno odmianę terenu równinnego, wydmowego, narażonego na silne jego podmuchy. Etymologia nazwy Kujaw związana jest zatem z [[Krajoznawstwo|fizjografią]] tej krainy.

Nazwa Kujawy pojawiła się po raz pierwszy w źródłach pisanych w 1136 r. Wymienia ją [[Bulla gnieźnieńska]] wydana przez papieża [[Innocenty II|Innocentego II]], biorąca pod opiekę papieską [[Archidiecezja gnieźnieńska|archidiecezję gnieźnieńską]]. Później nazwa krainy występuje w wielu średniowiecznych dokumentach. Odnotowuje ją również w swoich kronikach mistrz [[Wincenty Kadłubek|Wincenty]] zwany Kadłubkiem<ref group="uwaga">U [[Gerwazy z Tilbury|Gerwazego z Tilbury]] 1211, następnie w dokumencie z 1224, u Wincentego Kadłubka i u Bogufała nazwa Kujawy oznacza „kraj bezleśny, obszary po wytrzebionych lasach”.</ref>.

== Granice ==
=== Historyczne ===
[[Plik:Krainy-historyczne-Polski.png|lewo|mały|Kujawy i inne krainy historyczne Polski na tle współczesnych granic administracyjnych|220x220px]]
Kujawy jako region historyczny sąsiadują na północy z [[Pomorze Gdańskie|Pomorzem Gdańskim]] i [[Ziemia chełmińska|ziemią chełmińską]], na zachodzie z [[Wielkopolska|Wielkopolską]], na południu z [[Ziemia łęczycka|ziemią łęczycką]], a na wschodzie z [[Mazowsze]]m<ref name=":1">{{Cytuj |tytuł = DIALEKTOLOGIA POLSKA |data dostępu = 2023-07-30 |opublikowany = www.dialektologia.uw.edu.pl |url = http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-wielkopolski&l3=kujawy}}</ref>. 

Granice Kujaw biegną lewym brzegiem [[Wisła|Wisły]] od ujścia [[Skrwa|Skrwy]] na południu po ujście [[Wda (rzeka)|Wdy]] na północy, ciągną się ku zachodowi do [[Koronowo|Koronowa]] i [[Nakło nad Notecią|Nakła]] po [[Pakość]] do [[Noteć|Noteci]], dalej skręcają na zachód od rzeki, przechodzą przez jezioro [[Trląg]], łukiem przecinają [[lasy strzeleńskie]], dochodząc do [[Jezioro Skulskie|jeziora Skulskiego]] i górnej [[Noteć|Noteci]], obejmują dalej [[Jezioro Brdowskie]], [[Chodecz]] i [[Lubień Kujawski]], aby dojść poprzez [[Skrwa|Skrwę]] do Wisły<ref name=":1" />.

Współcześnie większa część Kujaw leży na terenie [[Województwo kujawsko-pomorskie|województwa kujawsko-pomorskiego]], zaś ich południowe fragmenty na terenie [[Województwo wielkopolskie|województwa wielkopolskiego]] (fragmenty [[Powiat (Polska)|powiatów]] [[Powiat kolski|kolskiego]] i [[Powiat koniński|konińskiego]]) i mazowieckiego (fragmenty [[Powiat płocki|powiatów płockiego]] i [[Powiat gostyniński|gostynińskiego]]).

W skład Kujaw wchodzą dwa [[Miasto na prawach powiatu|powiaty grodzkie]]: [[Bydgoszcz]] i [[Włocławek]] (bez dzielnicy [[Zawiśle (Włocławek)|Zawiśle]] leżącej w [[Ziemia dobrzyńska|ziemi dobrzyńskiej]]) oraz [[Powiat ziemski|powiaty ziemskie]]: [[Powiat aleksandrowski|aleksandrowski]], [[Powiat bydgoski|bydgoski]] (bez [[Dąbrowa Chełmińska (gmina)|gminy Dąbrowa Chełmińska]] i fragmentu [[Koronowo (gmina)|gminy Koronowo]]), [[Powiat inowrocławski|inowrocławski]] (bez terenu położonego na zachód od [[Jezioro Pakoskie|jezior Pakoskich]]), [[Powiat radziejowski|radziejowski]] i [[Powiat włocławski|włocławski]]. Fragmenty Kujaw znajdują się także w powiatach: [[Powiat mogileński|mogileńskim]] ([[Strzelno (gmina)|gmina Strzelno]] i [[Jeziora Wielkie (gmina)|Jeziora Wielkie]]), [[Powiat toruński|toruńskim]] ([[Wielka Nieszawka (gmina)|gmina Wielka Nieszawka]]), [[Powiat żniński|żnińskim]] (okolice [[Barcin]]a i [[Łabiszyn]]a), [[Powiat kolski|kolskim]] (okolice [[Przedecz|Przedcza]] i [[Brdów|Brdowa]]), [[Powiat koniński|konińskim]] ([[Wierzbinek (gmina)|gmina Wierzbinek]], [[Sompolno]], [[Skulsk]]), [[Powiat płocki|płockim]] (okolice [[Nowy Duninów|Nowego Duninowa]]) i [[Powiat gostyniński|gostynińskim]] (północno-zachodnie fragmenty [[Gostynin (gmina wiejska)|gminy Gostynin]]). Również lewobrzeżna część [[Toruń|Torunia]] ([[Podgórz (Toruń)|Podgórz]]) leży na terenie Kujaw.

=== Etnograficzne ===
W przeszłości historyczna i etnograficzna granica Kujaw pokrywała się w przybliżeniu do końca XVIII wieku. Jednakże już w XVI – XVII w. na tzw. Kujawach Północnych (okolica [[Bydgoszcz]]y, [[Fordon (Bydgoszcz)|Fordonu]], [[Solec Kujawski|Solca]] i [[Koronowo|Koronowa]]) intensywne kontakty handlowe i rodzinne z kupiectwem [[Gdańsk]]a, miastami i folwarczną szlachtą [[Wielkopolska|Wielkopolski]] i [[Pomorze Gdańskie|Pomorza]] (spławny handel zbożowy i solny) zaważyły o tym, że [[mieszczaństwo]] i [[Szlachta w Polsce|szlachta]] tych okolic zaczynały myśleć w kategoriach, które przekraczały wąski krąg zagadnień jednego regionu, czy krainy. Po [[Rozbiory Polski|rozbiorach Polski]] wskutek zmian granic politycznych, osadnictwa niemieckiego i [[Germanizacja|germanizacji]] oraz wpływów kulturowych sąsiednich regionów następował stopniowy zanik poczucia kujawskiej przynależności regionalnej wśród mieszkańców okolic [[Koronowo|Koronowa]], [[Bydgoszcz]]y, [[Łabiszyn]]a i [[Barcin]]a, a także na południowym i wschodnim pograniczu dzielnicy z [[Wielkopolska|Wielkopolską]] i [[Mazowsze]]m ([[Gostynin]], [[Kutno]], [[Koło (miasto)|Koło]], [[Sompolno]])<ref>{{Cytuj |tytuł = Aktywna Wieś |data dostępu = 2023-04-11 |opublikowany = www.aktywnawies.pl |url = http://www.aktywnawies.pl/etnografia,k30,l1.html}}</ref>.

Wskutek wpływów kulturowych i gospodarczych sąsiednich regionów ([[Wielkopolska]], [[Mazowsze]], [[Pomorze Gdańskie]]), wielokrotnej zmiany granic politycznych, [[Germanizacja|germanizacji]] w XIX w. oraz wymiany ludności, zasięg etnograficzny Kujaw skurczył się od północnego zachodu, południa i wschodu i obejmuje współcześnie głównie tereny znajdujące się na [[Równina Inowrocławska|Równinie Inowrocławskiej]] i [[Pojezierze Kujawskie|Pojezierzu Kujawskim]].

=== Regionalizacja Kujaw ===
Kujawy nie są i nie były regionem jednolitym etnograficznie. Ze względu na różnice kulturowe oraz fizjograficzne wyróżnia się dwa rodzaje podziałów Kujaw<ref name=":0">{{Cytuj |tytuł = DIALEKTOLOGIA POLSKA |data dostępu = 2023-04-11 |opublikowany = www.dialektologia.uw.edu.pl |url = http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=kujawy-kultura2}}</ref>:
* Historyczno-etnograficzny – powstały wskutek [[Rozbiory Polski|rozbiorów I RP]], kiedy przez Kujawy przechodziła granica pomiędzy [[Prusy (państwo)|Prusami]] i [[Imperium Rosyjskie|Rosją]]. Podział ten spowodował różnice kulturowe i dialektalne wśród ludności kujawskiej<ref name=":0" />:
** '''Kujawy Zachodnie''' lub '''Kujawy Czarne''' – obejmujące obszar [[Zabór pruski|zaboru pruskiego]], niekiedy utożsamiany z terenami dawnego [[Księstwo gniewkowskie|księstwa gniewkowskiego]] i [[Księstwo inowrocławskie|inowrocławskiego]]. Stolicą Kujaw Zachodnich jest [[Inowrocław]].
** '''Kujawy Wschodnie''', '''Południowe''' lub '''Białe''' – obejmujące obszar [[Zabór rosyjski|zaboru rosyjskiego]], niekiedy utożsamiany z terenem dawnego księstwa brzesko-kujawskiego. Stolicą Kujaw Wschodnich jest [[Włocławek]].
** '''Kujawy Północne''' – utożsamiane z obszarem dawnego [[Księstwo bydgosko-wyszogrodzkie|księstwa bydgosko-wyszogrodzkiego]]. Mianem Kujaw Północnych określany jest teren [[Powiat bydgoski|powiatu bydgoskiego]] (lecz bez gminy Dąbrowa Chełmińska i zachodniego obszaru gminy Koronowo). Niekiedy region ten bywa łączony z '''Kujawami Zachodnimi'''.

* Etnograficzno-geograficzny<ref name=":0" />:[[Plik:Kujawy - mapa.JPG|mały|Podział etnograficzno-geograficzny Kujaw]]
** '''Kujawy czarne''' – bezleśne tereny o urodzajnych [[Czarne ziemie|czarnoziemach]], strefa intensywnej produkcji rolnej; z uwagi na położenie wyróżnia się Kujawy czarne [[inowrocław]]skie, [[Radziejów|radziejowskie]] i [[Brześć Kujawski|brzeskie]];
** '''Kujawy białe''' (polne) – centralna część Kujaw położona między [[Gniewkowo|Gniewkowem]], [[Aleksandrów Kujawski|Aleksandrowem Kujawskim]] i [[Brześć Kujawski|Brześciem]]; w odróżnieniu od Kujaw czarnych posiada gleby piaszczysto-gliniaste ([[Gleby szarobrunatne|szare]]) i niewielkie zagajniki leśne;
** '''Kujawy nadwiślańskie''' – pas terenu otaczający od południa [[Wisła|Wisłę]], obejmuje wsie dawniej [[Olędrzy|olęderskie]] i miasta leżące nad rzeką, związane niegdyś z handlem zbożowym: [[Solec Kujawski]], [[Podgórz (Toruń)|Podgórz]], [[Nieszawa|Nieszawę]], [[Włocławek]]; [[Oskar Kolberg]] zalicza także do tego regionu [[powiat bydgoski]] z [[Bydgoszcz]]ą, [[Fordon (Bydgoszcz)|Fordonem]] i [[Koronowo|Koronowem]]<ref>{{cytuj |autor = Kolberg Oskar |tytuł = Kujawy lud, jego zwyczaje, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce |data = 1867 |opis = Seria III cz. 1 i 2 |miejsce = Warszawa |s = 38–39}}</ref>, zaś nizinę nadrzeczną od Solca do Bydgoszczy nazywa Żuławami Kujawskimi;
** '''[[Kujawy zagoplańskie]]''' – tereny położone między jeziorem [[Gopło]] od wschodu, a na zachodzie ograniczone [[Jezioro Pakoskie|jeziorami Pakoskimi]] i nurtem [[Mała Noteć|Małej Noteci]] (zwanej również [[Kwieciszewo|Kwieciszewicą]] lub Notecią Zachodnią) mieszczą m.in. [[Kruszwica|Kruszwicę]] i [[Strzelno]];
** '''Kujawy garbate''' – pogranicze kujawsko-[[Pałuki|pałuckie]] od [[Pakość|Pakości]] na południu do [[Nowa Wieś Wielka (województwo kujawsko-pomorskie)|Nowej Wsi Wielkiej]] na północy;
** '''Bachorza''' – rejon zabagnionej (od XIX w., [[Melioracja|zmeliorowanej]]) [[Kanał Bachorze|doliny Bachorze]] na wschód od [[Kruszwica|Kruszwicy]]; łączy poprzez dział wodny jezioro [[Gopło]] ze [[Zgłowiączka (rzeka)|Zgłowiączką]];
** '''Kujawy leśne''' – południowy skraj regionu na [[Pojezierze Kujawskie|Pojezierzu Kujawskim]] w okolicy [[Lubień Kujawski|Lubienia]], [[Chodecz|Chodcza]] i [[Przedecz|Przedcza]];
** '''Kujawy borowe''' – tereny zalesione [[Bór sosnowy|borami sosnowymi]] na wschodnim i południowym obrzeżu regionu, zamieszkiwane przez [[Borowiacy Kujawscy|Borowiaków Kujawskich]] (okolice [[Izbica Kujawska|Izbicy Kujawskiej]] i [[Brdów|Brdowa]], [[Lasy Gostynińsko-Włocławskie]]).

== Historia ==
[[Plik:Piastowie Kujawscy.jpg|thumb|350px|Drzewo genealogiczne Piastów kujawskich]]
[[Plik:Kujawy księstwa dzielnicowe XIV w.jpg|thumb|350px|Podział Kujaw na księstwa dzielnicowe na początku XIV wieku]]
[[Plik:Miasta Kujaw XV-XVIII w.jpg|thumb|350px|Miasta Kujaw w okresie staropolskim (XV – XVIII w.)]]
[[Plik:AGAD Przemysł II przyznaje Siemomysłowi zwrot Kujaw.jpg|thumb|240px|Przemysł II, pośrednicząc między Leszkiem a Ziemomysłem, przyznaje Ziemomysłowi zwrot Kujaw, 24 sierpnia 1278]]
[[Plik:St Prokop Church Strzelno before 1939.jpg|thumb|240px|[[Rotunda św. Prokopa w Strzelnie]] (przed 1939)]]
[[Plik:Colegiate church, Kruszwica.JPG|thumb|240px|[[Bazylika kolegiacka św. Piotra i Pawła w Kruszwicy]], 1120–1140 (2009)]]
[[Plik:Inowroclaw kosciol NMP.jpg|thumb|240px|[[Kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu]] (ok. 1200)]]
[[Plik:Church of the Holy Trinity in Strzelno.JPG|thumb|240px|[[Kościół Świętej Trójcy i Najświętszej Marii Panny w Strzelnie]] (1216, zbarokizowany)]]
[[Plik:Wloclawek katedra 1.jpg|thumb|240px|[[Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny we Włocławku|Katedra we Włocławku]] (1340, regotyzowana w XIX w.)]]
[[Plik:Kościół par. pw. św. Marcina i św. Mikołaja (23).JPG|mały|240x240px|[[Katedra św. Marcina i Mikołaja w Bydgoszczy]] (1466)]]
[[Plik:Wielokątna wieża w Kruszwicy.jpg|mały|320x320px|[[Mysia Wieża|Mysia Wieża w Kruszwicy]]]]
[[Plik:Pakosc kalwaria1.jpg|thumb|240px|[[Kalwaria Pakoska]]]]

=== Starożytność i wczesne średniowiecze ===
Kujawy należą do obszarów, na których stwierdzono najstarsze w Polsce ślady osadnictwa, sięgających [[neolit]]u i okresu [[Kultura łużycka|kultury łużyckiej]].

Z Kujawami wiąże się plemię [[Goplanie|Goplan]], których niektórzy badacze utożsamiają z [[Mazowszanie|Mazowszanami-Kłobianami]] lub po prostu z [[Kujawianie|Kujawianami]]. Stworzyli oni strukturę plemienną z  głównymi ośrodkami w [[Gniezno|Gnieźnie]] i [[Kruszwica|Kruszwicy]]. Przed rokiem 950 roku Kujawy zostały włączone w skład [[Polska wczesnopiastowska|państwa]] [[Polanie|Polan]]<ref>{{Cytuj|autor=Sławomir Wadyl|tytuł=Pomorze Wschodnie w X wieku. Uwagi na marginesie pracy Błażeja Śliwińskiego, „Początki Gdańska: Dzieje ziem nad zachodnim brzegiem Zatoki Gdańskiej w I połowie X wieku”|czasopismo=Pomorania Antiqua|wydanie=vol. 24|s=298}}</ref>, będąc dla nich pomostem dla ekspansji w kierunku Pomorza Wschodniego. W wyniku zajęcia terytorium Goplan ziemie kujawskie znalazły się pod silnym wpływem kultury polańskiej i zatraciły [[Mazowsze|mazowszański]] charakter<ref>{{cytuj|autor=Andrzej Bańkowski|rozdział=Wstęp autorski|tytuł=Etymologiczny Słownik języka polskiego|wolumin=1|miejsce=Warszawa|wydawca=PWN|data=2000}}</ref>.

Żyzne gleby i obfite źródła solne Kujaw sprzyjały wczesnemu rozwoju osadnictwa i powstawaniu licznych [[Gród|grodów]] – ośrodków wojskowo-administracyjnych i gospodarczych, miejsc wymiany handlowej. Na ziemiach tych powstały także pierwsze kościoły i [[klasztor]]y ([[Klasztor Benedyktynów w Mogilnie|Mogilno]], [[Bazylika kolegiacka św. Piotra i Pawła w Kruszwicy|Kruszwica]], [[Rotunda św. Prokopa w Strzelnie|Strzelno]]), będące wówczas ogniskami życia kulturalnego, a zachowane do dziś są jednymi z najstarszych zabytków [[Architektura romańska w Polsce|architektury romańskiej w Polsce]].

=== Średniowiecze ===
Nazwa ''Kujawy'' pojawia się po raz pierwszy w 1136 r. w Bulli gnieźnieńskiej. Dotyczy ona tylko obszaru nadwiślańskiego późniejszych Kujaw<ref>{{cytuj|autor=J. Natanson Leski|tytuł=Zarys granic i podziałów Polski najstarszej|miejsce=Wrocław|data=1953}}</ref>. Dopiero od XIII wieku nazwa ta zaczyna być używana w celu określenia ziemi kruszwicko-włocławskiej.

O roli Kujaw dla państwowości polskiej okresu [[Średniowiecze|średniowiecznego]] decydowało ich znaczenie gospodarcze i strategiczne. Żyzność kujawskiego [[Czarne ziemie|czarnoziemu]] bagiennego, w znacznej już mierze eksploatowanego rolniczo, gęste osadnictwo, eksploatowanie licznych źródeł słonych ([[Słońsk Dolny|Słońsk]], [[Kruszwica]]), [[hutnictwo]] żelaza, wykorzystujące złoża [[Ruda darniowa|rudy darniowej]] ([[Otłoczyn]], Sędzin, Adolfin), decydowały o zamożności tamtejszej ludności. Kujawy były też miejscem, gdzie krzyżowały się ważne szlaki handlowe. Do najważniejszych należał [[szlak bursztynowy]] (pochodzący jeszcze z czasów rzymskich), biegnący od południa przez [[Kalisz]] i okolice [[Gopło|nadgoplańskie]] ku północy na teren [[Pomorze Gdańskie|Pomorza]] i [[Prusy (kraina historyczna)|Prus]], oraz wczesnośredniowieczny trakt ruski, biegnący z [[Kijów|Kijowa]] przez [[Płock]], [[Włocławek]], [[Kruszwica|Kruszwicę]] i dalej do północnej [[Wielkopolska|Wielkopolski]] i [[Pomorze Zachodnie|Pomorza Zachodniego]]. Jednocześnie samo położenie Kujaw miało strategiczne znaczenie dla północnej ekspansji piastowskiej ([[Pomorze]], [[Prusy (kraina historyczna)|Prusy]], [[Mazowsze]]). Obszar Kujaw został włączony w skład państwa piastowskiego przed 950 rokiem i stanowił dla Piastów bazę w celu opanowania Pomorza Wschodniego, co potwierdzają badania archeologiczne przeprowadzone na grodziskach w [[Strzelce Dolne (grodzisko)|Strzelcach Dolnych]], Tucholi i Opaleniu<ref>{{Cytuj|autor=Sławomir Wadyl|tytuł=Pomorze wschodnie w I połowie X w. uwagi na marginesie pracy Błażeja Śliwińskiego, „Początki Gdańska. Dzieje ziem nad zachodnim brzegiem Zatoki Gdańskiej w I połowie X wieku”|miejsce=Gdańsk|data=2009|czasopismo=Pomorania Antiqua|wydanie=vol. 24|s=537–574|data dostępu=2017-02-15|url=https://www.academia.edu/5868599/POMORZE_WSCHODNIE_W_I_PO%C5%81OWIE_X_W._UWAGI_NA_MARGINESIE_PRACY_B%C5%81A%C5%BBEJA_%C5%9ALIWI%C5%83SKIEGO_POCZ%C4%84TKI_GDA%C5%83SKA._DZIEJE_ZIEM_NAD_ZACHODNIM_BRZEGIEM_ZATOKI_GDA%C5%83SKIEJ_W_I_PO%C5%81OWIE_X_W._GDA%C5%83SK_2009_SS._298|język=en}}</ref>.

Kujawy były początkowo połączone z [[Mazowsze]]m i podlegały [[Władcy Mazowsza|mazowieckim książętom dzielnicowym]]. Wraz z [[Ziemia chełmińska|ziemią chełmińską]] i późniejszą [[Ziemia dobrzyńska|ziemią dobrzyńską]] stanowiły trzon ich posiadłości aż do końca XII w. Najpierw rządził tym terytorium [[Bolesław IV Kędzierzawy|Bolesław Kędzierzawy]], a w latach 1173–1186 jego syn [[Leszek Bolesławowic (zm. 1186)|Leszek Bolesławowic]]. Najprawdopodobniej w 1191 r. Kujawy zagarnął [[Bolesław Mieszkowic|Bolesław]], syn [[Mieszko III Stary|Mieszka III Starego]], i władał nimi jako pierwszy książę kujawski aż do swej śmierci w 1195 r. W latach 1195–1202 rządy sprawował ojciec zmarłego, [[Mieszko III Stary]]. Następnie Kujawy powróciły do dawnego związku z [[Mazowsze]]m i znalazły się pod władzą [[Konrad I mazowiecki|Konrada Mazowieckiego]], który jednak respektował pewną odrębność dzielnicy kujawskiej, gdyż tytułował się księciem mazowieckim i kujawskim.

W 1233 roku [[Konrad I mazowiecki|Konrad Mazowiecki]] wydzielił dla swego 20-letniego najmłodszego syna [[Kazimierz I kujawski|Kazimierza]] odrębne [[księstwo kujawskie]] ze stolicą w [[Inowrocław]]iu, a siedzibą biskupią we [[Włocławek|Włocławku]]. 36 lat jego rządów skutkowało rozwojem gospodarczym i terytorialnym Kujaw m.in. o [[Księstwo bydgosko-wyszogrodzkie|ziemię bydgosko-wyszogrodzką]] (Kujawy Północne). W wyniku układów z braćmi, [[Kazimierz I kujawski]] zdobył również [[Ziemia sieradzka|ziemię sieradzką]], [[Ziemia łęczycka|łęczycką]] i [[Ziemia dobrzyńska|dobrzyńską]]. W 1238 r. prawa miejskie uzyskał [[Inowrocław]], będący w tym czasie siedzibą księcia, zbudowano tam również [[zamek]]. Na północnych rubieżach Kujaw książę osadził [[Cystersi|cystersów]] (1253 – [[Byszewo (wieś w powiecie bydgoskim)|Byszewo]], w 1288 r. przeniesieni do [[Koronowo|Koronowa]]) oraz prowadził udaną działalność, służącą integracji nowo pozyskanych terenów z resztą swego księstwa. Wyrażało się to nadaniami ziemskimi, czynionymi na tych obszarach na rzecz rycerstwa z własnego otoczenia, jak również awansem rycerstwa miejscowego. W okresie wojny celnej z Krzyżakami (1250), [[Kazimierz I kujawski]] skierował handel kujawski do własnych portów wiślanych w [[Bydgoszcz]]y i [[Solec Kujawski|Solcu]], z pominięciem [[Toruń|Torunia]], co zintensyfikowało rozwój spławnego handlu zbożowego.

Po śmierci [[Kazimierz I kujawski|Kazimierza I]] w 1267 roku jego księstwo uległo podziałowi pomiędzy pięciu synów, z których najstarszy [[Leszek Czarny]] otrzymał [[Ziemia sieradzka|ziemię sieradzką]] (później rządził w [[Kraków|Krakowie]]), drugi w kolejności – [[Ziemomysł inowrocławski|Ziemomysł]] otrzymał [[księstwo inowrocławskie]] ([[Inowrocław]], [[Kruszwica]], [[Radziejów]], [[Słońsk Dolny|Słońsk]], [[Bydgoszcz]], [[Wyszogród (Bydgoszcz)|Wyszogród]]), a młodszy [[Władysław I Łokietek|Władysław Łokietek]] otrzymał wschodnie obszary Kujaw jako [[księstwo brzeskokujawskie]]. Inni synowie: [[Kazimierz II łęczycki|Kazimierz]] i [[Siemowit dobrzyński|Siemowit]] uzyskali odpowiednio [[Ziemia łęczycka|ziemię łęczycką]] i [[Ziemia dobrzyńska|dobrzyńską]]. W okresie rządów [[Ziemomysł inowrocławski|Ziemomysła inowrocławskiego]] (1267–1287) toczyły się walki z księciem wielkopolskim [[Bolesław Pobożny|Bolesławem Pobożnym]]. W wyniku tych walk dzielnica kujawska została uszczuplona na rzecz [[Wielkopolska|Wielkopolski]] ([[Kasztelania wyszogrodzka (Bydgoszcz)|kasztelania bydgoska]], kruszwicka i radziejowska 1268–1285) oraz [[Pomorze Gdańskie|Pomorza Gdańskiego]] (kasztelania wyszogrodzka 1271–1296).

Po śmierci księcia [[Księstwo inowrocławskie|Kujaw inowrocławskich]] [[Ziemomysł inowrocławski|Ziemomysła]] w 1287 roku, jego księstwo uległo podziałowi pomiędzy trzech synów. Na początku XIV wieku doszło do wykrystalizowania księstw, rządzonych samodzielnie przez każdego z nich. [[Leszek inowrocławski|Leszek]] tytułował się odtąd księciem Kujaw i [[Inowrocław]]ia, [[Przemysł inowrocławski|Przemysł]] – księciem Kujaw, [[Wyszogród (Bydgoszcz)|Wyszogrodu]] i [[Bydgoszcz]]y, [[Kazimierz III gniewkowski|Kazimierz]] – księciem Kujaw i [[Gniewkowo|Gniewkowa]]. W 1327 lub 1328 r. wobec wybuchu [[Wojna polsko-krzyżacka (1327–1332)|wojny polsko-krzyżackiej]], [[Władysław I Łokietek|Władysław Łokietek]] zjednoczył pod swoją władzą księstwa kujawskie: [[Księstwo brzeskokujawskie|brzeskie]], [[Księstwo inowrocławskie|inowrocławskie]] i [[Księstwo bydgosko-wyszogrodzkie|bydgosko-wyszogrodzkie]]. Odrębność do 1364 r. zachowało jedynie [[księstwo gniewkowskie]].

[[Wojna polsko-krzyżacka (1327–1332)|Wojna polsko-krzyżacka 1327–1332]] spowodowała duże zniszczenia na Kujawach. Jeszcze w 1329 r. Krzyżacy zdobyli [[Ziemia dobrzyńska|ziemię dobrzyńską]] oraz spalili [[Włocławek]]. W 1330 r. obrócili w ruinę [[Wyszogród (Bydgoszcz)|Wyszogród]] oraz [[Bydgoszcz]], w 1331 r. zdobyli [[Inowrocław]], a w 1332 r. [[Brześć Kujawski|Brześć]]. 27 września 1331 roku [[Bitwa pod Płowcami|pod Radziejowem i Płowcami]] doszło do walnej bitwy wojsk Łokietka z armią krzyżacką, w wyniku której wojska zakonne poniosły duże straty. Mimo tego cała dzielnica znalazła się pod okupacją krzyżacką aż do 1337 r., kiedy [[Kazimierz III Wielki|Kazimierz Wielki]] uzyskał w [[Zjazdy w Wyszehradzie|Wyszehradzie]] gwarancję warunkowego zwrotu całych Kujaw (kasztelania [[inowrocław]]ska, [[Kasztelania bydgoska|bydgoska]], [[Kasztelania wyszogrodzka (Bydgoszcz)|wyszogrodzka]], [[Kruszwica|kruszwicka]], [[księstwo gniewkowskie]] i [[Księstwo brzeskokujawskie|brzeskokujawskie]]) oraz [[Ziemia dobrzyńska|ziemi dobrzyńskiej]]. Decyzja ta została potwierdzona [[Pokój kaliski|pokojem w Kaliszu w 1343 r.]] W 1346 r. [[Kazimierz III Wielki|Kazimierz Wielki]] nadał [[Lokacja (historia)|prawa miejskie]] [[Bydgoszcz]]y, a władzę na Kujawach w imieniu monarchy sprawowali: wojewoda, [[Starosta grodowy|starosta]] i sędzia, zlokalizowani w [[Brześć Kujawski|Brześciu]]. W połowie XIV w. nastąpiło rozdzielenie kujawskich urzędów starościńskich między [[Brześć Kujawski|Brześć]], [[Bydgoszcz]] (od 1358 r.) i [[Inowrocław]] (1364 r. po zastawieniu przez [[Władysław Biały|Władysława Białego]] [[Księstwo gniewkowskie|księstwa gniewkowskiego]]). Czasy Kazimierza Wielkiego przyniosły również budowę czterech [[Zamek|zamków]] obronnych na Kujawach: w [[Zamek w Bydgoszczy|Bydgoszczy]], [[Zamek w Kruszwicy|Kruszwicy]] (zachowana wieża), [[Przedecz|Przedczu]] (częściowo zachowany) i [[Złotoria (województwo kujawsko-pomorskie)|Złotorii]].

W okresie rządów [[Ludwik Węgierski|Ludwika Węgierskiego]] (1370–1382), [[ziemia dobrzyńska]] oraz północno-zachodnia część Kujaw (terytorium bydgoskie) została oddana w [[lenno]] [[Kazimierz IV słupski|Kaźkowi Słupskiemu]], a w latach 1378–1392 terytorium bydgoskie, inowrocławskie, gniewkowskie oraz ziemię dobrzyńską oddano w lenno [[Władysław Opolczyk|Władysławi Opolczykowi]]. Dodatkowo po śmierci Ludwika Węgierskiego (1383) Kujawy brzeskie opanował [[Siemowit IV|Siemowit IV Mazowiecki]]. Dopiero zabiegi [[Władysław II Jagiełło|Władysława Jagiełły]] spowodowały odzyskanie w komplecie ziem kujawskich i wcielenie ich do [[Korona Królestwa Polskiego|Królestwa Polskiego]].

Pod koniec XIV wieku dawne tereny księstw kujawskich pozostały podzielone administracyjnie na dwa województwa: [[Województwo inowrocławskie|inowrocławskie]] (z powiatami [[inowrocław]]skim i [[Bydgoszcz|bydgoskim]]) i [[Województwo brzeskokujawskie|brzeskokujawskie]] (z powiatami [[Brześć Kujawski|brzeskim]], [[Kruszwica|kruszwickim]], [[Radziejów|radziejowskim]], [[Przedecz|przedeckim]] i [[Kowal (miasto)|kowalskim]]). Dodatkowo w skład [[Województwo inowrocławskie|województwa inowrocławskiego]] wchodziła zachowująca odrębność samorządową [[ziemia dobrzyńska]] z trzema powiatami: dobrzyńskim, rypińskim i lipnowskim. Granica między województwami ciągnęła się od [[Nieszawa|Nieszawy]] na wschodzie po [[Gębice (województwo kujawsko-pomorskie)|Gębice]] na zachodzie przez okolicę [[Służewo (województwo kujawsko-pomorskie)|Służewa]], [[Kruszwica|Kruszwicy]] i [[Strzelno|Strzelna]]. Granicą oddzielającą na północy Kujawy od [[Prusy Królewskie|Prus Królewskich]] była linia [[Trzęsacz (województwo kujawsko-pomorskie)|Trzęsacz]] – [[Wielonek (Cierplewo)|Wielonek]] (na północ od [[Koronowo|Koronowa]]) oraz rzeka [[Wisła]]. Od [[Wielkopolska|Wielkopolski]] oddzielał Kujawy m.in. ciąg jezior byszewskich do [[Ślesin (województwo kujawsko-pomorskie)|Ślesina]] (granica z powiatem [[Nakło nad Notecią|nakielskim]]), [[Noteć]] (granica z powiatem [[Kcynia|kcyńskim]]) i [[Jezioro Pakoskie|Jeziora Pakoskie]] (granica z powiatem [[Gniezno|gnieźnieńskim]]).

=== Od XV do XVIII wieku ===
W XV wieku istniały na terenie Kujaw cztery hierarchie urzędów ziemskich: dwie pełne (brzeska i inowrocławska) oraz dwie niepełne ([[Bydgoscy urzędnicy ziemscy|bydgoska]] i [[Księstwo gniewkowskie|gniewkowska]]). Kolejność używana w dokumentach wskazuje, że urzędy brzeskie były wyższe od odpowiadających im inowrocławskich, co było następstwem stanu z czasów [[Władysław I Łokietek|Władysława Łokietka]] i [[Kazimierz III Wielki|Kazimierza Wielkiego]]. Wyższość ta utrzymała się następnie w porządku senatorów Rzeczypospolitej. Obie części Kujaw dzieliły się do XIV w. na [[Kasztelania|kasztelanie]], a następnie na [[Powiat (Polska)|powiaty]]. W ciągu XIV w. zanikła część kasztelanii ([[Kasztelania wyszogrodzka (Bydgoszcz)|wyszogrodzka]], zamątwiańska, gniewkowska), a w XV w. powiatów (gniewkowski).

Podział na dwie części Kujaw, istniejący do upadku [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej Obojga Narodów]], nie zatarł więzi etnicznej i dzielnicowej, wzmacnianej przez wspólne miejsca obrad [[Sejmiki ziemskie|sejmiku ziemskiego]] obu województw ([[Radziejów]] – od XVI w., [[Lipno]] dla [[Ziemia dobrzyńska|ziemi dobrzyńskiej]]), wspólne [[godło]], formację wojskową, gwarę, strój i powiązania społeczno-gospodarcze<ref>Guldon, Z.: ''Kształtowanie się regionu kujawskiego w XII – XVIII wieku'', w: Literatura Ludowa. Kujawy 1963, nr 2–3, s. 4–5.</ref>.

W czasie [[Wielka wojna z zakonem krzyżackim|wielkiej wojny polsko-krzyżackiej]] (1409–1411) Kujawy spełniały ważną rolę strategiczną jako przedpole działań wojennych. W 1409 r. pod odbitym z rąk Krzyżaków [[Zamek w Bydgoszczy|zamkiem w Bydgoszczy]] zawarto [[rozejm]], zaś w 1410 r. część sił krzyżackich pod wodzą [[Heinrich von Plauen|Henryka von Plauen]] oczekiwała pod [[Świecie]]m na działania zaczepne z północnych Kujaw, nie biorąc z tego powodu udziału w [[Bitwa pod Grunwaldem|bitwie pod Grunwaldem]]. W bitwie tej pod wodzą [[Władysław II Jagiełło|Władysława Jagiełły]] walczyły [[Chorągiew (wojsko)|chorągwie]]: kujawska i dobrzyńska, zaś w październiku 1410 r. pod [[Koronowo|Koronowem]] rycerstwo polskie również z udziałem Kujawian stoczyło zwycięską [[Bitwa pod Koronowem|bitwę z Krzyżakami]].

Po raz ostatni Kujawy przeżyły [[Wojna polsko-krzyżacka (1431–1435)|najazd krzyżacki]] w 1431 r., kiedy to spalony został [[Inowrocław]] i [[Włocławek]]. Dygnitarze kujawscy stanęli na czele stronnictwa przygotowującego zjednoczenie [[Pomorze Gdańskie|Pomorza]] z [[Korona Królestwa Polskiego|Polską]] poprzez działania w otoczeniu [[Kazimierz IV Jagiellończyk|Kazimierza Jagiellończyka]] oraz kontakty z opozycją w [[Państwo zakonu krzyżackiego|Prusach Zakonnych]]. Wywołana ich działalnością [[wojna trzynastoletnia]], w której uczestniczyła licznie [[Szlachta w Polsce|szlachta]] kujawska zarówno w [[Pospolite ruszenie|pospolitym ruszeniu]], jak i rotach zaciężnych, przyniosła Polsce odzyskanie dostępu do morza. Umożliwiło to ziemi kujawskiej wykorzystanie w kolejnym stuleciu nowej koniunktury gospodarczej, związanej ze wzrostem eksportu polskich towarów drogą wiślaną przez [[Gdańsk]].

Późnośredniowieczne Kujawy, choć nie były dużą krainą – uważane były przez współczesnych za jedną z bogatszych i ważniejszych ekonomicznie ziem polskich. Ocenia się, że gęstość zaludnienia na centralnych Kujawach w XIV wieku znacznie przekraczała przeciętny wskaźnik dla całego [[Zjednoczone Królestwo Polskie|Królestwa]]. W [[Proces warszawski 1339|procesie polsko-krzyżackim w 1339 r.]] wyżej oceniono straty królewskie poniesione z tytułu zaboru Kujaw, niż [[Pomorze Gdańskie|Pomorza Gdańskiego]], [[Ziemia chełmińska|ziemi chełmińskiej]] i [[Ziemia michałowska|michałowskiej]]. Podstawą bogactwa tej ziemi w XIII – XV w. było obok wyjątkowo urodzajnych gleb, położenie na szlakach handlowych: z [[Morze Bałtyckie|Bałtyku]] nad [[Morze Czarne]] oraz drogi z północy na [[Węgry]]. W XV wieku głównym przedmiotem eksportu stało się [[Zboża|zboże]] spławiane masowo drogą wodną [[Wisła|Wisły]]. Związany z tym był rozwój gospodarki [[Folwark|folwarczno]]-[[Pańszczyzna|pańszczyźnianej]] oraz miast handlowych na szlaku wiślanym: [[Włocławek|Włocławka]], [[Nieszawa|Nieszawy]], [[Toruń|Torunia]], [[Solec Kujawski|Solca]] i [[Bydgoszcz]]y, która dodatkowo stanowiła port wiślany dla szlachty wielkopolskiej. Przedmiotem wymiany były także towary przechodzące tranzytem z południowej i wschodniej Europy, takie jak [[Woski|wosk]], skóry, [[wełna]] i [[bydło]]. Wraz z rozwojem gospodarczym nastąpił rozwój miast oraz osadnictwa wiejskiego, które uzyskiwało prawo czynszowe i prawne formy samorządu ([[Prawo magdeburskie|prawo niemieckie]]). Kulminacyjny punkt rozwoju gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej na Kujawach nastąpił w XVI wieku. W przeciwieństwie do innych regionów, na terenie Kujaw istniał typ dużego 1–2 [[Łan (miara powierzchni)|łanowego]] (do 35 ha) gospodarstwa chłopskiego. Podstawową grupę ludności wiejskiej (ok. 85%) stanowili [[Kmieć|kmiecie]], a drugą grupę – [[Zagrodnik|zagrodnicy]], pracujący jako najemnicy w gospodarstwie pana, [[sołtys]]a lub kmiecia. Przy dworach szlacheckich pracowała [[Czeladź (służba)|czeladź]] wywodząca się z różnych grup społecznych. Odrębną natomiast grupę stanowili [[Rzemieślnik|rzemieślnicy]] wiejscy: kowale, kołodzieje, bednarze, garncarze, młynarze zależni od pana wsi, z którym mieli kontrakt na okresową lub dożywotnią [[Dzierżawa|dzierżawę]].

W XVI – XVII w. większość ziemi na Kujawach należała do [[Szlachta w Polsce|szlachty]] (folwarcznej i zagrodowej). Nie było wielkich posiadłości ziemskich. Przeważały majątki, w skład których wchodziły 3–4 wsie. Ok. 15% stanowiła własność królewska, zaś 25% – kościelna. Największymi kościelnymi właścicielami ziemskimi były: [[Biskupi włocławscy|biskupstwo włocławskie]], [[Kapituła|kapituły]]: włocławska i kruszwicka oraz klasztory: [[Norbertanki|norbertanek]] w [[Strzelno|Strzelnie]] i [[Cystersi|cystersów]] w [[Koronowo|Koronowie]].

W końcu XVI wieku w pasie nadwiślańskim Kujaw pojawiło się osadnictwo [[Olędrzy|olęderskie]]. Największe nasilenie tego procesu nastąpiło w XVIII w. Osadnicy – początkowo [[Olędrzy|Holendrzy]], później [[Niemcy (naród)|Niemcy]], zajmowali tereny zalewowe, bagniste, wymagające szczególnego gospodarowania. Należały do nich m.in. nadwiślańskie wsie: [[Strzelce Dolne]], [[Brdyujście|Fordonek]], [[Łęgnowo]], [[Otorowo (województwo kujawsko-pomorskie)|Otorowo]], [[Przyłubie (województwo kujawsko-pomorskie)|Przyłubie]], [[Wielka Nieszawka|Wielka]] i [[Mała Nieszawka]], [[Rudak]], [[Stawki (Toruń)|Stawki]], [[Brzoza (powiat toruński)|Brzoza]], [[Otłoczyn]], [[Wołuszewo]], [[Słońsk Dolny|Słońsk]]. Na obszarach tych wykształcił się nowy typ budownictwa zagrodowego, różniący się od polskich wsi, położonych na równinnych, centralnych Kujawach.

Od lat 20. XVII wieku zaczął się stopniowy upadek gospodarczy Kujaw spotęgowany kolejnymi [[Wojna polsko-szwedzka|wojnami polsko-szwedzkimi]]. [[Potop szwedzki]] i [[III wojna północna|wojna północna]] spowodowały załamanie handlu zbożowego oraz wyludnienie miast. Ożywienie gospodarcze regionu nastąpiło dopiero pod koniec XVIII wieku w związku z przechodzeniem na system gospodarki czynszowej.

=== Pod zaborami (1772–1807) ===
W wyniku [[I rozbiór Polski|I rozbioru]] w 1772 [[Królestwo Prus]] zagarnęło znaczną część [[Województwo inowrocławskie|województwa inowrocławskiego]] i zachodnią część [[Województwo brzeskokujawskie|województwa brzesko-kujawskiego]]. Obszary te weszły w skład [[Obwód Nadnotecki|Obwodu Nadnoteckiego]] (1772–1806) ze stolicą w [[Bydgoszcz]]y, który objął pozyskane przez Prusy tereny kujawsko-wielkopolskie. Po [[II rozbiór Polski|II rozbiorze]] reszta Kujaw przeszła pod panowanie Prus. Rejon ten wszedł w skład nowej prowincji pruskiej [[Prusy Południowe]]. W rezultacie [[III rozbiór Polski|III rozbioru Polski]] ponownie dokonano rozczłonkowania ziem kujawskich, dzieląc je między [[Prusy Zachodnie]] ([[Obwód Nadnotecki]] – m.in. okolice Bydgoszczy i Inowrocławia), [[Prusy Południowe]] (rejon Brześcia, Kowala i Radziejowa) i [[Prusy Nowowschodnie]] (okolice Włocławka).

Jakkolwiek utrata państwowości stanowiła katastrofę polityczną, to w sferze gospodarczej takiej zapaści nie odnotowano. Na Kujawach rozpoczęto przeobrażanie struktury agrarnej poprzez oczynszowanie i [[uwłaszczenie chłopów]] oraz wprowadzenie nowych roślin uprawnych m.in. [[ziemniak]]a, który w krótkim czasie stał się podstawą wyżywienia ludności wsi. Nastąpiła intensyfikacja produkcji rolnej, w szczególności zbóż, wywołana dużym popytem na rynkach zagranicznych i korzystnym [[Cło|cłem]]. Jednocześnie w konfiskowanych majątkach kościelnych i majątkach czynnych uczestników [[Insurekcja kościuszkowska|insurekcji kościuszkowskiej]], a także w przejętych przez rząd pruski królewszczyznach i dobrach starościńskich, rozpoczęto akcje zasiedleńcze ludnością niemiecką (okolice [[Bydgoszcz]]y, Czarnocin, [[Modzerowo (gmina Izbica Kujawska)|Modzerowo]], [[Dobiegniewo]], [[Zbrachlin (powiat aleksandrowski)|Zbrachlin]]).

=== Księstwo Warszawskie (1807–1815) ===
W okresie [[Księstwo Warszawskie|Księstwa Warszawskiego]] cały region kujawski został włączony do [[Departament bydgoski|departamentu bydgoskiego]] i podzielony na powiaty<ref group="uwaga">W skład departamentu bydgoskiego wchodziła również ziemia chełmińska, michałowska oraz część Wielkopolski.</ref>: [[Powiat brzeski (1807–1815)|brzeski]], bydgoski, inowrocławski, kowalski i radziejowski. Jedynie [[ziemia dobrzyńska]] jako powiat lipnowski pozostała w [[Departament płocki (Księstwo Warszawskie)|departamencie płockim]].

=== Pod zaborami (1815–1920) ===
W 1815 na mocy postanowień [[Kongres wiedeński|kongresu wiedeńskiego]] Kujawy zostały podzielone pomiędzy [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwo Polskie]] (pozostające w [[Unia personalna|unii personalnej]] z [[Rosja|Rosją]]) i [[Królestwo Prus]]. Dokonane zmiany miały istotny wpływ na zróżnicowanie cywilizacyjne obu części rozdzielonych Kujaw.

W granicach [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwa Polskiego]] znalazła się południowo-wschodnia część regionu kujawskiego oraz [[ziemia dobrzyńska]]. Obszar ten został objęty zasięgiem województw (od 1837 r. [[Gubernia|gubernie]]): [[Gubernia warszawska|mazowieckiego]] (powiaty: brzeski, kowalski i radziejowski) oraz [[Gubernia płocka|płockiego]] (ziemia dobrzyńska). Od 1816 r. wprowadzono obwody jako pośrednie jednostki podziału administracyjnego pomiędzy województwem a powiatem. Stolicami obwodów zostały: [[Włocławek]] (wschodnie Kujawy, czasowo przeniesiony do [[Brześć Kujawski|Brześcia Kujawskiego]]) oraz [[Lipno]] ([[ziemia dobrzyńska]]). Po upadku [[Powstanie styczniowe|powstania styczniowego]] (1863) władze rosyjskie przeprowadziły reformę administracyjną. Należący do [[Gubernia płocka|guberni płockiej]] obwód lipnowski został podzielony na powiaty lipnowski i rypiński, natomiast należący do [[Gubernia warszawska|guberni warszawskiej]] obwód włocławski został podzielony na powiat włocławski i radziejowski (po przeniesieniu władz z [[Radziejów|Radziejowa]] do [[Nieszawa|Nieszawy]] otrzymał nazwę nieszawskiego).

W granicach [[Królestwo Prus|Królestwa Prus]] znalazła się północno-zachodnia część Kujaw z [[Inowrocław]]iem i [[Bydgoszcz]]ą. Cały ten obszar wraz z [[Wielkopolska|Wielkopolską]] wchodził w skład [[Wielkie Księstwo Poznańskie|Wielkiego Księstwa Poznańskiego]] – jednej z 10 prowincji państwa pruskiego, któremu formalnie zagwarantowano pewną autonomię (do 1848 r.) Prowincje pruskie dzieliły się na mniejsze struktury administracyjne: [[Rejencja|rejencje]] (niem. ''Regierungsbezirke''), te zaś na [[Powiat (Polska)|powiaty]] (niem. ''Kreise''). [[Wielkie Księstwo Poznańskie]] podzielono na dwie rejencje: [[Rejencja poznańska (1815–1920)|poznańską]] i [[Rejencja bydgoska (1815–1920)|bydgoską]]. Ta ostatnia obejmowała od 1818 r. 9 powiatów wielkopolsko-kujawskich, m.in. bydgoski, inowrocławski i mogileński<ref group="uwaga">Pozostałe: czamkowski z Piłą, gnieźnieński, wągrowiecki, szubiński, wyrzyski i chodzieski.</ref>. Po 1887 r. liczba powiatów [[Rejencja bydgoska (1815–1920)|rejencji bydgoskiej]] wzrosła do 13, przy czym [[Bydgoszcz]], w związku z przekroczeniem liczby 25 tys. mieszkańców, od 1875 r. stała się wydzielonym [[Miasto na prawach powiatu|powiatem miejskim]].

Granica rozdzielająca Kujawy na część pruską ('''Kujawy Pruskie''') i rosyjską ('''Kujawy Kongresowe''') ciągnęła się od [[Otłoczyn]]a w pobliżu [[Toruń|Torunia]] po [[Wilczyn (województwo wielkopolskie)|Wilczyn]] na południe od [[Strzelno|Strzelna]]. Po stronie pruskiej pozostały m.in. [[Gniewkowo]], [[Strzelno]], [[Mogilno]], a po rosyjskiej – [[Służewo (województwo kujawsko-pomorskie)|Służewo]], [[Radziejów]], [[Piotrków Kujawski]], [[Skulsk]]. Podział ten przetrwał do początku [[I wojna światowa|I wojny światowej]]. Ponad stuletni rozdział umocnił poczucie przynależności regionalnej mieszkańców tych prowincji, ale spowodował również umocnienie stereotypów i odrębności, które trudno było przełamać w przyjętych po odzyskaniu niepodległości podziałach administracyjnych [[II Rzeczpospolita|II Rzeczypospolitej]]. Różnice w kulturze materialnej nie zniwelowały natomiast jedności kultury duchowej, stroju i gwary. Podziały wynikały z różnic polityki społeczno-gospodarczej, jaką prowadziły państwa zaborcze. W [[Królestwo Prus|Prusach]] ustawa [[Uwłaszczenie chłopów|uwłaszczeniowa]] ukazała się w 1823 roku, zaś w [[Zabór rosyjski|zaborze rosyjskim]] – w 1864 r. Z uwłaszczeniem chłopów w Prusach wiązała się też komasacja i separacja gruntów, co z punktu widzenia gospodarczego było zjawiskiem umożliwiającym intensyfikację produkcji rolnej. Z drugiej strony rosyjska część Kujaw odczuła znacznie ciężary, zniszczenia i represje związane z powstaniami: [[Powstanie listopadowe|listopadowym]] i [[Powstanie styczniowe|styczniowym]]. Po [[Powstanie styczniowe|powstaniu styczniowym]] pod wpływem haseł [[Praca organiczna|pracy organicznej]] odnotowano różne formy kształcenia ludności wsi, zwłaszcza przy dworach szlacheckich.

W latach [[I wojna światowa|I wojny światowej]] zaszła konieczność organizacji nowych podziałów terytorialnych o charakterze przejściowym w części południowo-wschodniej Kujaw, związanych z okupacją ziem [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwa Polskiego]] przez [[Cesarstwo Niemieckie|Rzeszę Niemiecką]] i [[Austro-Węgry]]. Z większości jego ziem utworzono wówczas [[Generalne Gubernatorstwo Warszawskie]]. Na obszarze okupowanych Kujaw połączono powiaty włocławski i nieszawski w jeden powiat włocławski, a także lipnowski i rypiński w powiat lipnowski.

W 1909 powstało [[Muzeum Kujawskie we Włocławku]] założone przez [[Polskie Towarzystwo Krajoznawcze]].

=== II Rzeczpospolita ===
[[Plik:Gmach Magistratu przy ul Kosciuszki No 12.jpg|mały|lewo|Magistrat we [[Włocławek|Włocławku]] w 1926 roku]]
Południowo-wschodnia część regionu kujawskiego jeszcze w 1919 r., weszła w skład niepodległego [[II Rzeczpospolita|państwa polskiego]]. Powiaty włocławski, lipnowski, rypiński i nieszawski zostały przydzielone do [[Województwo warszawskie (II Rzeczpospolita)|województwa warszawskiego]], które powstało na mocy Ustawy Tymczasowej o organizacji władz administracyjnych II instancji z 2 sierpnia 1919 r. W obrębie [[Województwo warszawskie (II Rzeczpospolita)|województwa warszawskiego]] pozostawały do 1 kwietnia 1938&nbsp;r.
[[Plik:Stary Rynek im. marszałka Józefa Pisłudskiego.png|mały|[[Stary Rynek w Bydgoszczy]] (1929-1935)]]
Po stronie pruskiej cześć Kujaw Zachodnich już w styczniu 1919 r. uwolniły się od niemieckiego panowania wskutek objęcia tych terenów przez [[powstanie wielkopolskie]]. Pozostała część Kujaw z [[Bydgoszcz]]ą, a także powiaty pomorskie musiały czekać na uprawomocnienie się decyzji [[Traktat wersalski|traktatu wersalskiego]] do stycznia 1920 r. W międzyczasie wydana została Ustawa o tymczasowej organizacji byłej dzielnicy pruskiej z dnia 1 sierpnia 1919 r., która tworzyła 2 województwa: [[Województwo poznańskie (II Rzeczpospolita)|poznańskie]] i [[Województwo pomorskie (II Rzeczpospolita)|pomorskie]]. Granica pomiędzy wymienionymi województwami zachowywała dotychczasowe podziały administracyjne pruskie. Powiaty: bydgoski, szubiński, wyrzyski z Nakłem, inowrocławski, jak też żniński, mogileński i strzeleński weszły w skład [[Województwo poznańskie (II Rzeczpospolita)|województwa poznańskiego]].

Dokonany podział terytorialno-administracyjny, pomimo zapowiedzi jego tymczasowego charakteru, okazał się dość trwały. Dopiero wchodząca w życie od 1 kwietnia 1938 r. [[Podział administracyjny II Rzeczypospolitej|reforma administracyjna]] zjednoczyła całe Kujawy w obrębie [[Województwo pomorskie (II Rzeczpospolita)|województwa pomorskiego]]. W skład tego województwa zwanego „Wielkim Pomorzem”, które obejmowało 23 powiaty ziemskie i 5 grodzkich, wchodziło 7 powiatów „kujawskich”: [[Bydgoszcz|bydgoski (grodzki]]), [[Powiat bydgoski|bydgoski (ziemski)]], [[Powiat szubiński|szubiński]], [[Inowrocław|inowrocławski (grodzki]]), [[Powiat inowrocławski|inowrocławski (ziemski)]], [[Powiat nieszawski|nieszawski]] i [[Powiat włocławski|włocławski]] oraz 2 powiaty „dobrzyńskie”: [[Powiat lipnowski|lipnowski]] i [[Powiat rypiński|rypiński]].

W 1934 roku przystąpiono do organizacji [[Muzeum Nadgoplańskie|Muzeum Nadgoplańskiego w Kruszwicy]]. Otwarte w 1939 roku posiadało cenną kolekcję obiektów etnograficznych m.in. mebli i strojów.

=== II wojna światowa ===
Podczas [[II wojna światowa|II wojny światowej]] prawie całe Kujawy zostały wcielone do [[III Rzesza|III Rzeszy]] w granice prowincji [[Kraj Warty]] ({{w języku|de|Warthegau}}), z wyjątkiem rejonu [[Bydgoszcz]]y, włączonego do Okręgu Rzeszy [[Gdańsk-Prusy Zachodnie]] (niem. {{j|de|kursywa=tak|Gau Danzig-Westpreussen}}). Wymienione prowincje niemieckie dzieliły się na [[Rejencja|rejencje]]: pierwsza na [[Rejencja poznańska (1939–1945)|poznańską]], [[Rejencja inowrocławska|inowrocławską]] i [[Rejencja łódzka|łódzką]], druga – rejencję [[Rejencja gdańska (1939–1945)|gdańską]], [[Rejencja kwidzyńska (1939–1945)|kwidzyńską]] i [[Rejencja bydgoska (1939–1945)|bydgoską]].

Pod względem podziału administracyjnego II stopnia, północno-zachodnia część regionu kujawskiego weszła w skład [[Rejencja bydgoska (1939–1945)|rejencji bydgoskiej]], zaś część środkowa i południowo-wschodnia w skład [[Rejencja inowrocławska|rejencji inowrocławskiej]] (powiaty inowrocławski, włocławski, nieszawski i mogileński)<ref>Mirosław Krajewski, Kujawy wschodnie i ziemia dobrzyńska w latach okupacji hitlerowskiej (1939-1945), Oficyna Wydawnicza „Lega", Włocławek 2002, {{ISBN|83-88115-41-3}}.</ref>.

=== Okres powojenny ===
W latach 1945–1975 niemal całe Kujawy znalazły się w granicach [[Województwo bydgoskie (1950–1975)|województwa bydgoskiego]]. [[Podział administracyjny Polski (1944–1975)#1950–1957|Reforma administracyjna z 1950 r.]] nie spowodowała w tym zakresie zmian, poza przyłączeniem do Bydgoskiego powiatów z pogranicza kujawsko-wielkopolskiego: [[Powiat żniński|żnińskiego]] i [[Powiat mogileński|mogileńskiego]]. W ramach drobnych korekt, w 1955 r. utworzono [[powiat radziejowski]] z części dotychczasowego powiatu aleksandrowskiego, a na ziemi dobrzyńskiej – [[powiat golubsko-dobrzyński]] z części powiatów rypińskiego i lipnowskiego. Kolejna [[Reforma administracyjna w Polsce (1975)|reforma administracyjna z 1975 r.]] spowodowała podział Kujaw między województwa: [[Województwo bydgoskie (1975–1998)|bydgoskie]] (część zachodnia) i [[Województwo włocławskie|włocławskie]] (część wschodnia plus [[ziemia dobrzyńska]]).

W 1999 roku niemal całe Kujawy weszły w skład [[Województwo kujawsko-pomorskie|województwa kujawsko-pomorskiego]]. Drobne skrawki Kujaw znalazły się ponadto w granicach [[Województwo mazowieckie|województw mazowieckiego]] (tereny między granicą województwa a [[Skrwa|Skrwą]]) oraz [[Województwo wielkopolskie|wielkopolskiego]] ([[Przedecz]], [[Wierzbinek]]).

=== Kalendarium ===
* 1136 – po raz pierwszy, w Bulli papieża Innocentego II, zostaje wymieniona nazwa ''Kujawy''
* 1186 – [[Mieszko III Stary]] zajmuje Kujawy należące do dzielnicy mazowieckiej i tworzy osobne księstwo dla swego syna [[Bolesław Mieszkowic|Bolesława]]
* około 1231 – ponowne utworzenie księstwa przez [[Konrad I mazowiecki|Konrada I Mazowieckiego]] dla swego syna [[Kazimierz I kujawski|Kazimierza I Kujawskiego]]
* 1267 – podział na dwa księstwa: [[Księstwo inowrocławskie|inowrocławskie]] i [[Księstwo brzeskokujawskie|brzeskokujawskie]]
* 1327 – Kujawy przechodzą pod bezpośrednią władzę króla [[Władysław I Łokietek|Władysława Łokietka]]
* 1331 – [[bitwa pod Płowcami]]
* 1332–1343 – Kujawy w posiadaniu [[Zakon krzyżacki|Krzyżaków]]
* XV – XVIII w. – Kujawy dzielą się na województwa: [[Województwo inowrocławskie|inowrocławskie]] i [[Województwo brzeskokujawskie|brzeskokujawskie]] (wspólny sejmik w [[Radziejów|Radziejowie]])
* 1772–1793 – podczas I i II rozbioru zagarnięte przez [[Królestwo Prus|Prusy]]
* 1807–1815 – w [[Księstwo Warszawskie|Księstwie Warszawskim]]
* 1918 – Kujawy wracają do [[II Rzeczpospolita|Polski]]

== Warunki naturalne ==
=== Charakterystyka ===
[[Plik:Rezerwat Dziki Ostrów runo 1.jpg|thumb|[[Rezerwat przyrody Dziki Ostrów]]]]
Część Kujaw leży w regionie określanym jako [[Wysoczyzna Kujawska]]. Jest to płaska lub lekko falista [[wysoczyzna morenowa]] o średniej wysokości 100–130 m n.p.m. Miejscami występują [[Morena|wzniesienia morenowe]] i wały piaszczysto-żwirowe. Pod utworami lodowcowymi występują pokłady [[Halit|soli kamiennej]] i [[Sól potasowa|potasowej]], a w warstwach [[trzeciorzęd]]owych pokłady [[Węgiel brunatny|węgla brunatnego]], [[Glina|gliny]] ceramicznej.

W obrębie Wysoczyzny Kujawskiej wyróżnia się część północną określaną jako [[Równina Inowrocławska]]. Ma ona charakter monotonnej [[Równina|równiny]] o wysokości 75–90 m n.p.m. urozmaiconej niekiedy przez pojedyncze [[Pagórek|pagórki]]. Jest to jeden z nielicznych w Polsce przypadków rozległej równiny [[Morena denna|moreny dennej]] lodowca. Część druga wysoczyzny, rozciągająca się na południe od linii [[Radziejów]] – [[Brześć Kujawski]] – [[Kowal (miasto)|Kowal]] stanowi [[Pojezierze Kujawskie]]. Na tym obszarze spotyka się pas [[Morena|wzgórz morenowych]] związanych z [[Morena czołowa|czołową strefą lądolodu]]. Wzniesienia sięgają 100, niekiedy nawet i 140 m n.p.m. Krajobraz urozmaicają dodatkowo głęboko wcięte [[Rynna polodowcowa|rynny lodowcowe]] i zaklęsłości wypełnione [[Jezioro|jeziorami]]. Na zachodzie regionu ciąg [[Gopło|Gopła]] i [[Jezioro Pakoskie|jezior Pakoskich]] oddziela Wysoczyznę Kujawską od Gnieźnieńskiej.

Północną granicę Kujaw stanowi [[Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka]], która na wschód od [[Nakło nad Notecią|Nakła]] rozszerza się w [[Kotlina Toruńska|Kotlinę Toruńsko-Bydgoską]]. W rejonie [[Bydgoszcz]]y i [[Koronowo|Koronowa]] Kujawy Północne obejmują fragment [[Pojezierze Pomorskie|Pojezierza Pomorskiego]].

{{clear}}
<gallery caption="Krajobrazy Kujaw" mode="packed" heights="140">
Kujawy droga 1.jpg|Droga wiejska
Kujawy jezioro 1.jpg|Śródpolne jezioro
Kujawy oczko wodne.jpg|Oczko wodne wśród pól
Kujawy łąki nad Notecią.jpg|Łąki nad Notecią
Kujawy krajobraz 1.jpg|Kujawski krajobraz wiejski
Wysoczyzna_Kujawska.jpg|Wysoczyzna Kujawska w okolicach [[Brdów|Brdowa]]
Kujawy krajobraz 7.jpg|Pola
Kujawy krajobraz 8.jpg|Drzewa
Kujawy krajobraz 4.jpg|Pole rzepaku, [[Janikowo]]
</gallery>

=== Regiony fizycznogeograficzne ===
Kujawy znajdują się w obrębie 9 mezoregionów należących do 3 makroregionów podprowincji [[Pojezierza Południowobałtyckie]]. Większość dzielnicy kujawskiej znajduje się w obrębie makroregionu [[Pojezierze Wielkopolskie]] (315.5) – mezoregiony [[Równina Inowrocławska]] (315.55) i [[Pojezierze Kujawskie]] (315.57). Zachodnie obrzeża Kujaw wchodzą natomiast w skład [[Pojezierze Gnieźnieńskie|Pojezierza Gnieźnieńskiego]] (315.54).

Północne obrzeża Kujaw graniczące z [[Wisła|Wisłą]] należą do makroregionu [[Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka]] (315.3) – mezoregiony [[Kotlina Toruńska]] (315.35) i [[Kotlina Płocka]] (315.36). Z kolei tzw. Kujawy Północne ([[powiat bydgoski]]) należą do mezoregionów: [[Dolina Fordońska]] (314.83), [[Wysoczyzna Świecka]] (314.73) i [[Dolina Brdy]] (314.72). Północno-zachodni skraj historycznych Kujaw zajmuje także fragment [[Pojezierze Krajeńskie|Pojezierza Krajeńskiego]] (314.64).

=== Klimat ===
Położenie Kujaw na pograniczu Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej i [[Pojezierze Mazurskie|Pojezierza Mazurskiego]] powoduje, że w regionie tym zaznaczają się wyraźnie cechy przejściowości pomiędzy oddziaływaniem wpływów oceanicznych i kontynentalnych. Cechą charakterystyczną są niskie [[Opad atmosferyczny|opady atmosferyczne]], nie przekraczające 500 mm, a miejscami sięgające 450 mm. Średnia temperatura roczna ({{C|8,2}}) jest nieco wyższa od średniej krajowej. Zimy bywają łagodne z małą i krótkotrwałą pokrywą [[śnieg|śnieżną]]. Klimat cechuje się stosunkowo dużą liczbą dni pogodnych, usłonecznionych. Latem i jesienią przeważają wiatry o kierunku zachodnim i południowo-zachodnim, a zimą wschodnie i północno-wschodnie.

=== Gleby ===
Kujawy stanowią teren o glebach na ogół dobrych. Największą powierzchnię zajmują [[gleby płowe]] i [[Gleby brunatne właściwe|brunatne]]. Urodzajne [[czarne ziemie]] zajmują około jedną trzecią powierzchni regionu i występują głównie na [[Równina Inowrocławska|Równinie Inowrocławskiej]] (na północ od [[Inowrocław]]ia oraz okolice [[Radziejów|Radziejowa]]). Miejscami występują [[torf]]y, [[Glina|gliny]] oraz [[Gleby bielicowe|gleby piaszczyste]]. Najsłabsze gleby występują w pasie nadwiślańskim oraz w [[Powiat bydgoski|powiecie bydgoskim]].

=== Hydrografia ===
Sieć rzeczna na Kujawach jest uboga. Charakterystyczna jest dysproporcja pomiędzy dużą arterią wodną, jaką stanowi [[Wisła]], a ubogą siecią drobnych cieków, z których wiele funkcjonuje okresowo. Na taki stan rzeczy składają się: wyjątkowo niska suma rocznych [[Opad atmosferyczny|opadów atmosferycznych]] oraz rzeźba geologiczna terenu, która sprzyja dużym stratom wody wskutek [[Parowanie|parowania]].
Większość Kujaw należy do [[Dorzecze Wisły|dorzecza Wisły]], lecz w zachodniej części regionu przebiega dział wodny oddzielający go od [[Dorzecze Odry|dorzecza Odry]]. Z większych rzek oprócz [[Wisła|Wisły]] znaczenie żeglowne odgrywają rzeki: [[Noteć]], [[Zgłowiączka (rzeka)|Zgłowiączka]] i [[Brda]].

Na terenie Kujaw występuje blisko 600 [[Jezioro|jezior]] o powierzchni większej od 1 ha, które zajmują [[Rynna polodowcowa|rynny]] oraz [[Oczko polodowcowe|oczka polodowcowe]]. Największe z nich to: [[Gopło]] (2150 ha), [[Jezioro Pakoskie|Jeziora Pakoskie]] (750 ha) [[Jezioro Głuszyńskie|Głuszyńskie]] (625 ha), Chodeckie, Modzerowskie, Borzymowskie, [[Rezerwat przyrody Jezioro Rakutowskie|Rakutowskie]] (414 ha), [[Jezioro Brdowskie]] (198 ha), [[Jezioro Jezuickie|Jezuickie]] (146 ha).<gallery mode="packed" caption="Jeziora Kujaw">
Plik:Jezioro Gopło.JPG|[[Gopło|Jezioro Gopło]]
Plik:Przyjezierze plaża 1.jpg|Kąpielisko [[Przyjezierze (województwo kujawsko-pomorskie)|Przyjezierze]] nad [[Jezioro Ostrowskie (kujawsko-pomorskie)|jeziorem Ostrowskim]]
Plik:Kujawy jezioro 2.jpg|Śródpolne jezioro
Plik:Jezioro Ostrowskie, Ostrowo.jpg|[[Jezioro Ostrowskie (kujawsko-pomorskie)|Jezioro Ostrowskie]]
Plik:Jezioro Jezuickie lato.jpg|[[Jezioro Jezuickie]]
Plik:Jezioro Jezuickie Piecki 7.jpg|Plaża w Pieckach nad [[Jezioro Jezuickie|jeziorem Jezuickim]]
Plik:Jezioro Nowe 5.jpg|[[Jezioro Nowe (województwo kujawsko-pomorskie)|Jezioro Nowe]] w [[Puszcza Bydgoska|Puszczy Bydgoskiej]]
Plik:Jezioro Pakoskie 2.jpg|[[Jezioro Pakoskie]]
Plik:Jezioro Lubstowskie 2.JPG|[[Jezioro Lubstowskie]]
Plik:Jezioro Brdowskie.jpg|[[Jezioro Brdowskie]]
Plik:Jezioro Lubotyńskie.jpg|[[Lubotyń (jezioro)|Jezioro Lubotyńskie]]
Plik:Jezioro Przedeckie.jpg|[[Przedecz (jezioro)|Jezioro Przedeckie]]
</gallery>

W przeszłości duże znaczenie komunikacyjne miało jezioro [[Gopło]]. Według [[Jan Długosz|Jana Długosza]] w czasach historycznych istniało połączenie [[Gopło|Gopła]] z [[Warta|Wartą]], a także z [[Wisła|Wisłą]] przez [[Kanał Bachorze]] i [[Zgłowiączka (rzeka)|Zgłowiączkę]]. Warunkiem tych połączeń był wyższy poziom wody w jeziorze o ok. 3 m. W okresie historycznym na terenie Kujaw istniały także rozległe [[Bagno|bagna]], m.in. nad [[Kanał Bachorze|Bachorzą]], [[Noteć|Notecią]], koło [[Dziemionna|Dziemian]], w źródliskach [[Zielona Struga|Zielonej]], Ostrowskiego i Gąskiego Błota, w źródliskach [[Tążyna|Tążyny]] i szereg innych. W wyniku prac [[Melioracja|melioracyjnych]] przeprowadzonych w XIX wieku oraz budowy kanałów ([[Kanał Bydgoski|Bydgoski]], [[Kanał Górnonotecki|Górnonotecki]]) nastąpiło obniżenie poziomu [[Wody gruntowe|wód podziemnych]] o około 2 m.

=== Lasy ===
Centralna, rolnicza część Kujaw jest jednym z najmniej zalesionych regionów kraju (obecnie lasy to 15% powierzchni). Większe kompleksy leśne otaczają region od północy ([[Puszcza Bydgoska]], [[Lasy Gostynińsko-Włocławskie]]) i od południa (Lasy Mirachowskie).

Już w XIV wieku okolice [[Kruszwica|Kruszwicy]] i [[Strzelno|Strzelna]] miały charakter bezleśnej, [[Mokradło|moczarowej]] [[Równina|równiny]]; [[las]]y i [[Bagno|bagna]] stanowiły wtedy 62% ogólnej powierzchni Kujaw. W XVI wieku było to 48%, a w XVIII już tylko 37%. Proces ten pogłębiał się w XIX wieku. Dotyczy to zwłaszcza środkowej i południowej części Kujaw wschodnich.

=== Ochrona przyrody ===
Na terenie Kujaw (w granicach historycznych) znajduje się w całości [[Nadgoplański Park Tysiąclecia (rezerwat przyrody)|Nadgoplański Park Tysiąclecia]] chroniący ekosystem jeziora [[Gopło]]. Ponadto w skład regionu wchodzą fragmenty dwóch [[Park krajobrazowy|parków krajobrazowych]]: [[Gostynińsko-Włocławski Park Krajobrazowy|Gostynińsko-Włocławskiego]] oraz [[Zespół Parków Krajobrazowych nad Dolną Wisłą|Nadwiślańskiego]]. Cenne przyrodniczo obszary chronione są również w [[Obszar chronionego krajobrazu|obszarach chronionego krajobrazu]]: [[Obszar Chronionego Krajobrazu Wydm Kotliny Toruńsko-Bydgoskiej|Wydm Kotliny Toruńsko-Bydgoskiej]], [[Obszar Chronionego Krajobrazu Wydm Śródlądowych na południe od Torunia|Wydm śródlądowych na południe od Torunia]], [[Obszar Chronionego Krajobrazu Łąki Nadnoteckie|Łąk Nadnoteckich]], [[Obszar Chronionego Krajobrazu Lasów Balczewskich|Lasów Balczewskich]], [[Obszar Chronionego Krajobrazu Lasów Miradzkich|Lasów Miradzkich]], [[Obszar Chronionego Krajobrazu Jeziora Głuszyńskiego|Jeziora Głuszyńskiego]], [[Obszar Chronionego Krajobrazu Jeziora Modzerowskiego|Jeziora Modzerowskiego]], [[Obszar Chronionego Krajobrazu Północnego Pasa Rekreacyjnego Miasta Bydgoszczy|Północnego Pasa Rekreacyjnego miasta Bydgoszczy]], [[Obszar Chronionego Krajobrazu Zalewu Koronowskiego|Zalewu Koronowskiego]] oraz [[Obszar Chronionego Krajobrazu Rynny Jezior Byszewskich|Rynny Jezior Byszewskich]]. W skład listy zatwierdzonych [[Rezerwat przyrody|rezerwatów przyrody wchodzi]]: 10 leśnych, 4 ornitologiczne, 2 florystyczne, 1 słonoroślowy i 1 geomorfologiczny.

Lista rezerwatów przyrody:
* leśne
** [[Rezerwat przyrody Różanna Dęby im. Nadleśniczego Jana Rychlickiego|Różanna Dęby]] – 200-letnia [[Dąbrowa (las)|świetlista dąbrowa]] w [[Koronowo (gmina)|gminie Koronowo]]
** [[Augustowo (rezerwat przyrody)|Augustowo]] – [[ols porzeczkowy]] i [[ols torfowcowy]] położony w [[Dobrcz (gmina)|gminie Dobrcz]]
** [[Rezerwat przyrody Ostrów koło Pszczółczyna|Ostrów koło Pszczółczyna]] – [[Grąd|grąd niski]] [[Dąb|dębowo]]-[[grab]]owy nad [[Noteć|Notecią]] w okolicy [[Łabiszyn]]a
** [[Rezerwat przyrody Dziki Ostrów|Dziki Ostrów]] – [[Dąbrowa (las)|dąbrowa świetlista]] na ostrowie leśnym łąk nadnoteckich koło [[Brzoza (powiat bydgoski)|Brzozy Bydgoskiej]]
** [[Rezerwat przyrody Łażyn|Łażyn]] – 150-letni [[bór sosnowy]] w [[Puszcza Bydgoska|Puszczy Bydgoskiej]]
** [[Rezerwat przyrody Mierucinek|Mierucinek]] – [[grąd]] [[Dąb|dębowy]] w [[Dąbrowa (gmina w województwie kujawsko-pomorskim)|gminie Dąbrowa]]
** [[Rezerwat przyrody Dębice|Dębice]] – [[Fitocenoza|fitocenozy]] leśne zarostowe i łąkowe w okolicy [[Michelin (Włocławek)|Michelina]]
** [[Rezerwat przyrody Wójtowski Grąd|Wójtowski Grąd]] – [[grąd]]y i [[Bór mieszany świeży|bory mieszane]] na wydmowym zboczu rynny jeziornej w Lasach Gostynińsko-Włocławskich
** [[Rezerwat przyrody Olszyny Rakutowskie|Olszyny Rakutowskie]] – [[ols]]y i [[Las łęgowy|łęgi]] jesionowo-olszowe w [[Kowal (gmina wiejska)|gminie Kowal]]
** [[Rezerwat przyrody Grodno|Grodno]] – jezioro Grodno wraz z naturalnymi zbiorowiskami leśnymi, położony w [[Baruchowo (gmina)|gminie Baruchowo]] między [[Kowal (miasto)|Kowalem]], a [[Lubień Kujawski|Lubieniem]]
* florystyczne
** [[Rezerwat przyrody Tarkowo|Tarkowo]] – [[bór świeży]] ze stanowiskiem kserotermicznej [[Wiśnia karłowata|wiśni karłowatej]], położony na południowym skraju [[Puszcza Bydgoska|Puszczy Bydgoskiej]]
** [[Rezerwat przyrody Rejna|Rejna]] – stanowisko [[Wiśnia karłowata|wiśni karłowatej]] w Lasach Balczewskich
* ornitologiczne
** [[Rezerwat przyrody Balczewo|Balczewo]] – chroni miejsca lęgowe i żerowiska ptaków błotnych i wodnych w [[Dąbrowa Biskupia (gmina)|gminie Dąbrowa Biskupia]]
** [[Ostrowo (rezerwat przyrody)|Czapliniec Ostrowo]] – chroni miejsca lęgowe [[Czapla siwa|czapli siwej]] nad jeziorem Ostrowskim w Lasach Miradzkich
** [[Rezerwat przyrody Jezioro Rakutowskie|Jezioro Rakutowskie]] – ochrona jeziora i jego otoczenia w Lasach Gostynińsko-Włocławskich
** [[Rezerwat przyrody Jazy|Jazy]] – chroni miejsca lęgowe [[Czapla siwa|czapli siwej]] w Lasach Gostynińsko-Włocławskich
* słonoroślowy
** [[Rezerwat przyrody Ciechocinek|Ciechocinek]] – ochrona bogatego zespołu [[Halofity|słonorośli]] przy [[tężnia]]ch w [[Ciechocinek|Ciechocinku]]
* geomorfologiczny
** [[Rezerwat przyrody Gościąż|Gościąż]] – położony w Lasach Gostynińsko-Włocławskich
Na Kujawach znajdują się ponadto obszary chronione w sieci [[Natura 2000]]:
* [[Obszar specjalnej ochrony ptaków|Obszary specjalnej ochrony ptaków]]:
** [[Dolina Dolnej Wisły (Natura 2000)|Dolina Dolnej Wisły (obszar Natura 2000)]]
** [[Ostoja Nadgoplańska]]
** [[Błota Rakutowskie]]
* [[Obszar mający znaczenie dla Wspólnoty|Obszary mające znaczenie dla Wspólnoty]]:
** [[Gopło|Jezioro Gopło]]
** [[Solecka Dolina Wisły]]
** [[Dybowska Dolina Wisły]]
** [[Nieszawska Dolina Wisły]]
** [[Włocławska Dolina Wisły]]
** [[Słone Łąki w Dolinie Zgłowiączki]]
** [[Ciechocinek]]
** [[Równina Szubińsko-Łabiszyńska]] (fragment)
** [[Pojezierze Żnińsko-Mogileńskie]] (fragment)

== Miasta ==
Biskupią stolicą Kujaw była [[Kruszwica]], a później [[Włocławek]] (po przeniesieniu do niego stolicy biskupstwa w 1. połowie XII w.). W okresie [[Polska w okresie rozbicia dzielnicowego|rozbicia dzielnicowego]] na początku XIV wieku, wyodrębniły się księstwa kujawskie: [[Księstwo brzeskokujawskie|brzeskokujawskie]], [[Księstwo inowrocławskie|inowrocławskie]], [[Księstwo bydgosko-wyszogrodzkie|bydgosko-wyszogrodzkie]] i [[Księstwo gniewkowskie|gniewkowskie]]. Od XIV w. do 1772 r. siedzibami wojewodów były [[Inowrocław]] i [[Brześć Kujawski]], zaś [[Radziejów]] siedzibą wspólnego [[Sejmiki ziemskie|sejmiku ziemskiego]] województw kujawskich.

Do miast, które najwcześniej otrzymały prawa miejskie na terenie Kujaw, należały [[Gród|grody]] leżące na stosunkowo wcześnie zasiedlonych urodzajnych ziemiach [[Równina Inowrocławska|Niziny Kujawskiej]]: [[Strzelno]] (1231), [[Inowrocław]] (1238), [[Brześć Kujawski]] (1250), [[Radziejów]] (1252), [[Włocławek]] (1255), [[Gniewkowo]] (po 1267), [[Kruszwica]] (1303). Później lokowano miasta na terenach położonych na obrzeżach dzielnicy: [[Raciążek]] (1317), [[Solec Kujawski]] (1325), [[Bydgoszcz]] (1346). W II poł. XIV w. lokowano: [[Pakość]] (1359), [[Przedecz]] (1363), [[Koronowo]] (1368), [[Fordon (Bydgoszcz)|Fordon]] (1382).

Do miast królewskich i siedzib starostów grodowych należały w XV – XVIII w.: [[Brześć Kujawski]], [[Bydgoszcz]], [[Inowrocław]], [[Kowal (miasto)|Kowal]], [[Kruszwica]], [[Przedecz]] i [[Radziejów]]. Innymi miastami królewskimi były m.in. [[Brdów]], [[Gębice (województwo kujawsko-pomorskie)|Gębice]], [[Gniewkowo]], [[Fordon (Bydgoszcz)|Fordon]], [[Solec Kujawski]], [[Skulsk]], [[Podgórz (Toruń)|Podgórz]]. Do miast kościelnych zaliczały się m.in. [[Koronowo]], [[Raciążek]], [[Sompolno]], [[Strzelno]], [[Włocławek]], zaś do prywatnych miast szlacheckich: [[Chodecz]], [[Izbica Kujawska]], [[Lubień Kujawski]], [[Lubraniec]], [[Pakość]], [[Służewo (województwo kujawsko-pomorskie)|Służewo]]. Do największych miast kujawskich w okresie przedrozbiorowym należały: [[Bydgoszcz]] i [[Włocławek]] (powyżej 3 tys. mieszkańców w XVI w.) oraz [[Inowrocław]] (2 tys.) Nieco niżej plasowały się [[Brześć Kujawski]], [[Kowal (miasto)|Kowal]] i [[Radziejów]]. Współcześnie zaś największe ośrodki Kujaw to [[Bydgoszcz]] (341 tys.), [[Włocławek]] (108 tys.) i [[Inowrocław]] (71 tys.).

Do miast Kujaw należą:

{| class="wikitable sortable"
!Lp.
!Miasto
!Populacja
!Powierzchnia
!Województwo
|-
|1.
|[[Plik:POL Bydgoszcz COA.svg|24x24px]] [[Bydgoszcz]]
|341 692
|175,98 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] [[Województwo kujawsko-pomorskie|kujawsko-pomorskie]]
|-
|2.
|[[Plik:POL Włocławek COA.svg|29x29px]] [[Włocławek]]<ref group="uwaga">Prawobrzeżna część miasta leży w [[Ziemia dobrzyńska|ziemi dobrzyńskiej]].</ref>
|108 561
|84,32 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|3.
|[[Plik:POL Fordon (dzielnica Bydgoszczy) COA.svg|22x22px]] [[Fordon (Bydgoszcz)|Fordon]]<ref group="uwaga">Dawniej miasto, obecnie dzielnica [[Bydgoszcz]]y.</ref>
|71 850
|30,63 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|4.
|[[Plik:POL Inowrocław COA.svg|24x24px]] [[Inowrocław]]
|71 674
|30,42 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|5.
|[[Plik:POL Solec Kujawski COA.svg|23x23px]] [[Solec Kujawski]]
|15 635
|18,68 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|6.
|[[Plik:POL Aleksandrów Kujawski COA.svg|23x23px]] [[Aleksandrów Kujawski]]
|12 102
|7,23 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|7.
|[[Plik:POL Ciechocinek COA.svg|23x23px]] [[Ciechocinek]]
|10 618
|15,26 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|8.
|[[Plik:POL Koronowo COA.svg|22x22px]] [[Koronowo]]
|10 288
|28,18 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|9.
|[[Plik:POL Podgórz COA.svg|27x27px]] [[Podgórz (Toruń)|Podgórz]]<ref group="uwaga">Dawniej miasto, obecnie dzielnica [[Toruń|Torunia]].</ref>
|10 025
|11,47 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|10.
|[[Plik:POL Kruszwica COA.svg|24x24px]] [[Kruszwica]]
|8 819
|6,64 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|11.
|[[Plik:POL Janikowo COA.svg|24x24px]] [[Janikowo]]
|8 712
|9,51 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|12.
|[[Plik:POL Barcin COA.svg|23x23px]] [[Barcin]]<ref group="uwaga">Lewobrzeżna część miasta leży na [[Pałuki|Pałukach]].</ref>
|7 381
|3,70 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|13.
|[[Plik:POL Gniewkowo COA.svg|23x23px]] [[Gniewkowo]]
|6 825
|9,18 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|14.
|[[Plik:POL Pakość COA.svg|34x34px]] [[Pakość]]
|5 676
|3,46 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|15.
|[[Plik:POL Strzelno COA.svg|23x23px]] [[Strzelno]]
|5 611
|4,46 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|16.
|[[Plik:POL Radziejów COA.svg|24x24px]] [[Radziejów]]
|5 516
|5,69 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|17.
|[[Plik:POL Brześć Kujawski COA.svg|22x22px]] [[Brześć Kujawski]]
|4 596
|7,04 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|18.
|[[Plik:POL Łabiszyn COA.svg|23x23px]] [[Łabiszyn]]<ref group="uwaga">Miasto leży na pograniczu Kujaw i Pałuk.</ref>
|4469
|2,89 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|19.
|[[Plik:POL Piotrków Kujawski COA.svg|23x23px]] [[Piotrków Kujawski]]
|4 426
|9,76 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|20.
|[[Plik:POL Sompolno COA.svg|27x27px]] [[Sompolno]]
|3 614
|6,21 km²
|[[Plik:POL województwo wielkopolskie flag.svg|20x20px]] [[Województwo wielkopolskie|wielkopolskie]]
|-
|21.
|[[Plik:POL Kowal COA.svg|24x24px]] [[Kowal (miasto)|Kowal]]
|3 505
|4,71 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|22.
|[[Plik:POL Lubraniec COA.svg|22x22px]] [[Lubraniec]]
|3 012
|1,97 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|23.
|[[Plik:POL Izbica Kujawska COA.svg|22x22px]] [[Izbica Kujawska]]
|2 596
|2,24 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|24.
|[[Plik:POL Chodecz COA.svg|23x23px]] [[Chodecz]]
|1 852
|1,39 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|25.
|[[Plik:POL Nieszawa COA.svg|23x23px]] [[Nieszawa]]
|1 843
|9,85 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|26.
|[[Plik:POL Przedecz COA.svg|24x24px]] [[Przedecz]]
|1 726
|2,98 km²
|[[Plik:POL województwo wielkopolskie flag.svg|20x20px]] wielkopolskie
|-
|27.
|[[Plik:POL Lubień Kujawski COA.svg|24x24px]] [[Lubień Kujawski]]
|1 394
|2,31 km²
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|}

=== Miasta zdegradowane ===
Do dawnych miast Kujaw należą:
{| class="wikitable sortable"
!Lp.
!Dawne miasto
!Populacja
!Prawa miejskie
!Degradacja
!Województwo
|-
|1.
|[[Plik:POL gmina Osięciny COA.png|23x23px]] [[Osięciny]]
|2768
|1824 r.
|1870 r.
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|2.
|[[Plik:POL gmina Raciążek COA.svg|22x22px]] [[Raciążek]]
|1765
|1317 r.
|1870 r.
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|3.
|[[Skulsk]]
|1497
|1409 r.
|1870 r.
|[[Plik:POL województwo wielkopolskie flag.svg|20x20px]] wielkopolskie
|-
|4.
|[[Służewo (województwo kujawsko-pomorskie)|Służewo]]
|1180
|przed 1489 r.
|1870 r.
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|5.
|[[Plik:POL Gębice COA.jpg|24x24px]] [[Gębice (województwo kujawsko-pomorskie)|Gębice]]
|890
|1425 r.
|1934 r.
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|-
|6.
|[[Plik:POL Brdów COA.svg|24x24px]] [[Brdów]]
|855
|1436 r.
|1870 r.
|[[Plik:POL województwo wielkopolskie flag.svg|20x20px]] wielkopolskie
|-
|7.
|[[Byszewo (wieś w powiecie bydgoskim)|Byszewo]]
|174
|1286 r.
|ok. 1300 r.
|[[Plik:POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg|20x20px]] kujawsko-pomorskie
|}

== Turystyka ==
Region obfituje w zabytki [[Architektura romańska w Polsce|architektury romańskiej]] (XI – XII w.) Należą do niej m.in. [[Bazylika kolegiacka św. Piotra i Pawła w Kruszwicy]], [[Rotunda św. Prokopa w Strzelnie|rotunda świętego Prokopa w Strzelnie]], [[Kościół Świętej Trójcy i Najświętszej Marii Panny w Strzelnie|klasztor norbertanek w Strzelnie]], [[Parafia św. Małgorzaty w Kościelcu Kujawskim|kościół św. Małgorzaty w Kościelcu Kujawskim]], [[Kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu|kościół NMP w Inowrocławiu]]. Do najstarszych świątyń na Kujawach należy także [[Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny we Włocławku|katedra we Włocławku]] oraz klasztory [[Cystersi|cystersów]] w Szpetalu i [[Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Koronowie|Byszewie]].

Przez zachodnią cześć Kujaw biegnie [[Szlak Piastowski]]. Do najważniejszych miejscowości turystyczno-krajoznawczych należą: [[Kruszwica]], [[Strzelno]], [[Inowrocław]], [[Włocławek]], [[Bydgoszcz]], [[Koronowo]]. Uzdrowiskami są [[Ciechocinek]], [[Inowrocław]], [[Wieniec-Zdrój]]. Walory rekreacyjne oferują kąpieliska nad jeziorami ([[Przyjezierze (województwo kujawsko-pomorskie)|Przyjezierze]], [[Jezioro Jezuickie|Jezuickim]], [[Borówno (jezioro na Wysoczyźnie Świeckiej)|Borównem]], [[Jezioro Koronowskie|Zalewem Koronowskim]]), lasy ([[Puszcza Bydgoska]]). Corocznie urządzane są rekonstrukcje bitew polsko-krzyżackich: [[Bitwa pod Płowcami|pod Płowcami]] (1331) i [[Bitwa pod Koronowem|pod Koronowem]] (1410).

Na Kujawach stosunkowo liczne są ośrodki kultu religijnego: miejsca pielgrzymkowe w [[Markowice (województwo kujawsko-pomorskie)|Markowicach]] w gminie [[Strzelno (gmina)|Strzelno]], Ostrowąs w gminie [[Aleksandrów Kujawski (gmina wiejska)|Aleksandrów Kujawski]], [[Parafia św. Mikołaja Biskupa Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej w Pieraniu|Pieraniu]] w gminie [[Dąbrowa Biskupia (gmina)|Dąbrowa Biskupia]]), [[Kalwaria Pakoska]] (w jej skład wchodzą 23 kaplice i barokowy [[Klasztor franciszkanów w Pakości|kościół Ukrzyżowania]] z 1661 roku), czy [[Brdów]] na południowym krańcu Kujaw z [[Sanktuarium Matki Bożej Zwycięskiej w Brdowie|sanktuarium maryjnym]] i barokowym klasztorem paulinów.

== Wybitne osoby związane z Kujawami ==
[[Plik:Kowal, Poland - panoramio (12).jpg|mały|Pomnik [[Kazimierz III Wielki|Kazimierza III Wielkiego]] w [[Kowal (miasto)|Kowalu]] – mieście narodzin króla]]
[[Plik:Ino pominik Kasprowicza.jpg|mały|Pomnik [[Jan Kasprowicz|Jana Kasprowicza]] w [[Inowrocław]]iu]]
[[Plik:Nieszawa muzeum Noakowskiego.jpg|mały|Dom w [[Nieszawa|Nieszawie]] w którym mieszkał w dzieciństwie [[Stanisław Noakowski]]]]
[[Plik:Bdg Wilenska6 4 01-2014.jpg|mały|Kamienica w [[Bydgoszcz]]y w której urodził się [[Marian Rejewski]]]]
* [[Władysław I Łokietek|Władysław Łokietek]] (1260–1333) – król Polski;
* [[Kazimierz III Wielki]] (1310–1370) – król Polski;
* [[Jan z Ludziska]] (1400–1460) – humanista;
* [[Bartłomiej z Bydgoszczy]] (1480–1548) – [[Bernardyni|bernardyn]], leksykograf, autor pierwszego słownika łacińsko-polskiego;
* [[Tekla Justyna Chopin]] (1782-1861) – matka kompozytora [[Fryderyk Chopin|Fryderyka Chopina]]<ref>Mirosław Krajewski, ''Dobrzyńskie listy Fryderyka F. Chopina. Fryderyk Chopin na Mazowszu Płockim, ziemi dobrzyńskiej i Pomorzu (1824-1827)'', Rypin 2010, s. 11-13.</ref>
* [[Albert Michelson|Albert Abraham Michelson]] (1852–1931) – fizyk amerykański, laureat [[Nagroda Nobla|nagrody Nobla]] w [[1907]] roku
* [[Jan Kasprowicz]] (1860–1926) – [[Literatura polska – Młoda Polska|polski]] [[Poezja|poeta]], [[dramat]]urg;
* [[Samuel Poznański]] (1864-1921) – rabin postępowy, orientalista, historyk
* [[Władysław Umiński]] (1865-1954) – pisarz tworzący fantastykę naukową
* [[Julian Marchlewski]] (1866–1925) – polski i sowiecki działacz komunistyczny
* [[Stanisław Noakowski]] (1867–1928) – architekt, malarz;
* [[Stanisław Przybyszewski]] (1868–1927) – polski pisarz, poeta, dramaturg
* [[Leon Marchlewski]] (1869-1946) – chemik, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, polityk
* [[Włodzimierz Jasiński]] (1873-1965) – duchowny, rektor Wyższego Seminarium Duchownego w Łodzi
* [[Jan Nagórski]] (1888-1976) – lotnik, inżynier
* [[Roman Kozłowski]] (1889-1977) – paleontolog, geolog
* [[Tadeusz Reichstein]] (1897–1996) – biochemik, laureat [[Nagroda Nobla|Nagrody Nobla]]
* [[Pola Negri]] (1897–1987) – aktorka, gwiazda [[Hollywood]]
* [[Marian Rejewski]] (1905–1980) – matematyk i kryptolog, który złamał szyfr Enigmy, porucznik Armii Polskiej w Wielkiej Brytanii
* [[Zbigniew Przybyszewski]] (1907-1952) – komandor porucznik, żeglarz
* [[Zdzisław Mrożewski]] (1909-2002) – aktor
* [[Mieczysław Wejman]] (1912-1997) – grafik, malarz, profesor, rektor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie
* [[Józef Glemp]] (1929–2013) – prymas Polski w latach 1981–2009
* [[Andrzej Kreütz-Majewski]] (1936-2011) – scenograf, malarz, pedagog
* [[Jan Nowicki]] (1939-2022) – aktor
* [[Zachariasz Jabłoński]] (1940-2015) – paulin, profesor [[Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie|UKSW]], definitor generalny Zakonu Paulinów, mariolog, dziennikarz
* [[Danuta Waniek]] (1946) – polityk
* [[Leszek Balcerowicz]] (1947) – polityk, ekonomista, nauczyciel akademicki
* [[Stanisław Gądecki]] (1949) – arcybiskup metropolita poznański
* [[Jerzy Engel]] (1952) – piłkarz, trener
* [[Ireneusz Niewiarowski]] (1953) – polityk
* [[Andrzej Tretyn]] (1955) – biolog
* [[Zbigniew Boniek]] (1956) – piłkarz, trener
* [[Janusz Drzewucki]] (1958) – poeta, dziennikarz, krytyk literacki, wydawca
* [[Radosław Sikorski]] (1963) – polityk
* [[Wojciech Polak]] (1964) – prymas Polski od 2014
* [[Andrzej Nejman]] (1974) – aktor, reżyser, dyrektor Teatru Kwadrat w Warszawie
* [[Adam Palma]] (1974) – gitarzysta
* [[Aneta Szczepańska]] (1974) – judoczka, srebrna medalistka [[Letnie Igrzyska Olimpijskie 1996|Olimpiady w Atlancie w 1996]]
* [[Tomasz Sekielski]] (1974) – dziennikarz radiowy i telewizyjny
* [[Jacek Kurowski]] (1976) – dziennikarz, prezenter telewizyjny
* [[Dawid Woliński]] (1977) – projektant mody, stylista
* [[Radosław Hyży]] (1977) – koszykarz
* [[Paulina Chylewska]] (1978) – dziennikarka, prezenterka telewizyjna

== Zobacz też ==
* [[Księstwo kujawskie]]
* [[Ziemia kujawska]]
* [[Władcy Kujaw]]
* [[Władcy Kujaw|Książęta kujawscy]]
* [[Kujawiacy]]
* [[Borowiacy Kujawscy]]
* [[Gwara kujawska]]
* [[Haft kujawski]]
* [[Kujawiak (taniec)]]

== Uwagi ==
{{Uwagi}}

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* Biegański Zdzisław: Kształt terytorialno-administracyjny regionu kujawsko-pomorskiego w XIX i XX wieku. [w:] Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego. T. XVII. Związki Kujaw i Pomorza na przestrzeni wieków. Zbiór studiów pod red. Zdzisława Biegańskiego i Włodzimierza Jastrzębskiego.
* Bieniak Jan. ''Rola Kujaw w Polsce piastowskiej''. [w:] Ziemia Kujawska I. Inowrocław – Włocławek, 1963.
* Dunin-Karwicka T., ''Rola tradycji w kulturze wsi kujawskiej'', Toruń 2000
* Dekowski Piotr. Przynależność polityczna Bydgoszczy przed 1238 rokiem. [w:] Kronika Bydgoska XIII (1991). Bydgoszcz 1993.
* Guldon Zenon: Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI w.: Toruń: Roczniki Towarzystwa Naukowego, 1964
* Guldon Zenon: Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XIII – XIV wieku: Warszawa, Poznań : Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974.
* Guldon Zenon: Zaludnienie miast kujawskich w XVI i pierwszej połowie XVII wieku. Prace komisji historii BTN: Państwowe Wydawnictwo Naukowe oddział w Łodzi: 1963
* Guldon Zenon. Lokacje miast kujawskich i dobrzyńskich w XIII – XVI w. [w:] Ziemia Kujawska II. Inowrocław – Włocławek, 1968.
* Kabaciński Ryszard. Terytorium księstwa gniewkowskiego w XIV wieku. [w:] Ziemia Kujawska IV, 1974. Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
* Karczewski Krzysztof, Sieradzan Wiesław. Postawy polityczne książąt kujawskich Siemysławowiców. [w:] Ziemia Kujawska IX. Inowrocław, 1993.
* Karczewska Joanna. Elita Kujaw Inowrocławskich podczas rządów synów Ziemomysła. [w:] Ziemia Kujawska XIV. Inowrocław, 2000–2001.
* Karwasińska Jadwiga: Sąsiedztwo kujawsko-krzyżackie 1235–1343: Rozprawy Historyczne Towarzystwa Naukowego Warszawskiego T. VII z. 1: 1923.
* Krajewski Mirosław, ''Kujawy wschodnie i ziemia dobrzyńska w latach okupacji hitlerowskiej (1939-1945)'', Oficyna Wydawnicza „Lega", Włocławek 2002, {{ISBN|83-88115-41-3}}.
* Krysiak A. „Inowrocław i Kujawy”.
* Kukier Ryszard: Regionalizacja etnograficzna Kujaw: Prace komisji historii BTN: Państwowe Wydawnictwo Naukowe oddział w Łodzi: 1963.
* Nowakowski Tomasz. Kazimierz Wielki a Bydgoszcz. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2003.
* Rybkowska Alicja, Żaryn Jan, Żaryn Małgorzata: Polskie Dzieje. Od czasów najdawniejszych do współczesności: Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998.
* Szkulmowska W. (red.), ''Sztuka ludowa Kujaw: przeszłość i teraźniejszość'', Bydgoszcz 1997.
* Szybkowski Sobiesław. Ziemscy urzędnicy bydgoscy za Andegawenów i pierwszych Jagiellonów (1370–1492). [w:] Ziemia Kujawska XIV. Inowrocław, 2000–2001.
* Śliwiński Błażej: Pogranicze kujawsko-pomorskie w XII – XIII wieku: z dziejów Bydgoskiego i Wyszogrodzkiego w latach 1113–1296: Warszawa-Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe: 1989.
* Zajączkowski Stanisław. Polska a Zakon Krzyżacki w ostatnich latach Władysława Łokietka. Lwów. Towarzystwo Naukowe, 1929.

== Linki zewnętrzne ==
* [http://www.turystyka.torun.pl/art/327/kujawy.html Kujawy w Toruńskim Serwisie Turystycznym]

{{krainy środkowej Polski}}
{{Regiony historyczne i etnograficzne Polski}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Kujawy| ]]
[[Kategoria:Regiony historyczne Polski]]
[[Kategoria:Hasła kanonu polskiej Wikipedii]]