Tekst źródłowy strony Opactwo Cystersów w Sulejowie

{{Klasztor infobox
 |nazwa                    = Zespół klasztorny opactwa cysterskiego
 |nazwa oryginalna         = 
 |zabytek                  = 569 z 16.09.1971 oraz 429 z 17.08.1992
 |grafika                  = Sulejów-klasztor Cystersów.jpg
 |opis grafiki             = Opactwo cystersów w Podklasztorzu
 |alt grafiki              = 
 |państwo                  = POL
 |miejscowość              = [[Sulejów]]
 |kościół                  = [[Kościół łaciński|rzymskokatolicki]]
 |rodzaj klasztoru         = [[Opactwo]]
 |typ zakonu               = męski
 |zakon                    = [[Cystersi]]
 |prowincja                = 
 |eparchia                 = 
 |funkcja przełożonego     = [[Przeor]]
 |przełożony klasztoru     = o. Augustyn Węgrzyn, [[Cystersi|OCist.]]
 |klauzura                 = 
 |liczba zakonników        = 
 |rok liczby zakonników    = 
 |liczba eremów            = 
 |1. obiekt sakralny typ   = [[Kościół (budynek)|Kościół]]
 |1. obiekt sakralny nazwa = [[Kościół św. Tomasza Kantuaryjskiego w Sulejowie|św. Tomasza Kantuaryjskiego]]
 |2. obiekt sakralny typ   = 
 |2. obiekt sakralny nazwa = 
 |3. obiekt sakralny typ   = 
 |3. obiekt sakralny nazwa = 
 |założyciel klasztoru     = 
 |fundator                 = [[Kazimierz II Sprawiedliwy]]
 |styl                     = 
 |materiał budowlany       = 
 |data budowy              = 1176
 |data zamknięcia          = 
 |data zburzenia           = 
 |data reaktywacji         = 
 |kod mapy                 = Sulejów
 |współrzędne              = 51°21′52.5″N 19°52′43.2″E
 |opis miejsca             = Opactwo Cystersów
 |commons                  = Category:Sulejów Monastery
 |www                      = http://www.cystersi.sulejow.pl
}}
{{Zobacz też|Szlak Romański w Polsce}}
'''Zespół klasztorny opactwa cysterskiego w Sulejowie''' – położony w [[Podklasztorze|Podklasztorzu]] (obecnie dzielnica [[Sulejów|Sulejowa]]) jeden z najlepiej zachowanych zespołów [[cystersi|cysterskich]] w [[Polska|Polsce]], będący zabytkiem [[architektura romańska|architektury romańskiej]]. 22 października 2012 roku obiekt został wpisany na listę [[Pomnik historii|Pomników historii]]<ref>{{Cytuj |url = https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20120001242 |tytuł = Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 października 2012 r. w sprawie uznania za pomnik historii „Sulejów – zespół opactwa cystersów”<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> |opublikowany = isap.sejm.gov.pl |język = pl |data dostępu = 2017-11-25}}</ref>.

Najistotniejszymi zachowanymi jego elementami są:
* Kościół [[Tomasz Becket|św. Tomasza Kantuaryjskiego]] – [[nawa|trójnawowa]] [[bazylika]] z [[transept]]em. Jako zakończenie budowy przyjmowana jest data konsekracji kościoła, rok 1232. Bryła kościoła zachowała się w nienaruszonym układzie. Front kościoła zdobią romański [[portal]] i [[rozeta (architektura)|rozeta]]. Wyposażenie świątyni pochodzi z okresów [[barok]]u i [[rokoko|rokoka]].
* Skrzydło wschodnie klasztoru, jego jedyna zachowana część, w której obecnie znajduje się muzeum. W skrzydle tym zachowały się także późnoromański [[Kapitularz (architektura)|kapitularz]] i [[gotyk|gotyckie]] [[krużganek|krużganki]]. [[Sklepienie]] kapitularza opiera się na jednej kolumnie, umieszczonej w środku pomieszczenia. Skrzydło południowe, pochodzące z XVI wieku, jest w ruinie. Dawniej trzy skrzydła klasztoru i kościół otaczały [[wirydarz]].

Opactwo jest siedzibą [[Kościół łaciński|rzymskokatolickiej]] [[Parafia św. Tomasza Kantuaryjskiego w Sulejowie|parafii św. Tomasza Kantuaryjskiego]]{{r|par}}.

== Historia ==
Fundacja klasztoru miała miejsce rzekomo w roku 1176, najprawdopodobniej jednak dopiero kilkanaście lat później<ref>Zachowany dokument fundacyjny datowany na rok 1176 jest trzynastowiecznym falsyfikatem, przypuszczalnie przeróbką dokumentu oryginalnego lub zapiski. Pomijając kilka ewidentnie trzynastowiecznych wtrętów jego treść nie budzi specjalnych wątpliwości, niemniej podana data jest z pewnością nieprawdziwa, gdyż występujący na tym dokumencie jako świadkowie biskup krakowski Fulko i arcybiskup gnieźnieński Piotr objęli te funkcje dopiero po roku 1185. Przypuszczalnie oryginalny dokument nie zawierał daty rocznej. Szerzej o dokumentach fundacyjnych Sulejowa [[Wojciech Kętrzyński]]: ''Studyja nad dokumentami XII wieku'', Roczniki Akademii Umiejętności, Lwów 1891, s. 300–305.</ref>. Dokonał jej książę [[Kazimierz II Sprawiedliwy]], sprowadzając zakonników z [[opactwo Morimond|opactwa Morimond]] w [[Burgundia|Burgundii]] (obecnie w [[Szampania|Szampanii]]) i przeznaczając im ziemie położone nieopodal przeprawy przez [[Pilica|Pilicę]] w [[Sulejów|Sulejowie]]. Inicjatywę księcia wsparli, także finansowo, [[Pełka (biskup krakowski)|biskup krakowski Pełka]] oraz arcybiskup gnieźnieński [[Piotr Łabędź]], szczególnie zasłużony opiekun konwentów cysterskich.

[[Plik:Kopiarz sulejowski.jpg|mały|lewo|170px|''[[Kopiarz sulejowski]]'' – zbiór XVII-wiecznych odpisów dokumentów nadań i przywilejów otrzymanych przez opactwo w Sulejowie. Odpis dokumentu z 1217 roku]]
Legenda o powstaniu klasztoru mówi o polowaniu księcia Kazimierza w porastającej tę okolicę puszczy. Książę miał się podczas pogoni za jeleniem odłączyć od drużyny. Tymczasem nadeszła silna burza. Szukającego – wśród wichury, błyskawic i zacinającego ulewnego deszczu – otuchy w modlitwie księcia dobiegł z nieba głos: ''Zbuduj w tym miejscu kościół, a doprowadzę cię do sług twoich''. Słysząc to, książę padł na ziemię i przyrzekł spełnić wolę Bożą. Gdy wstał, ujrzał wokół siebie dwanaście [[Lew afrykański|lwów]], które doprowadziły go do dworzan. Na pamiątkę tego zdarzenia miano umieścić w kościele dwanaście rzeźb lwów<ref>Drewniane rzeźby lwów istotnie się w kościele znajdują, ale pochodzą z XVII wieku. Michał Rawita-Witanowski, autor przewodnika z 1910 roku naliczył ich 6 z [[Dąb|dębiny]] i 4 [[Lipa|lipowe]] – w roku 2007 było tylko 6 dębowych, w tym jeden w muzeum. Legenda powstała zapewne na skutek ich obecności w świątyni, prawdopodobnie też jest dość nowa. Przytacza ją przewodnik z 1938 roku (J.P.S. ''Przewodnik po starożytnym Opactwie Cystersów w Sulejowie''), nie nawiązuje do niej natomiast w żaden sposób wspomniany wyżej Michał Rawita-Witanowski w 1910 roku, przypisując zresztą fundację klasztoru komesowi Racławowi z rodu Adwańców zwanemu Skarbkiem; książę Kazimierz miał ją tylko zatwierdzić. Jest to zapewne spowodowane faktem, że tzw. ''[[Kopiarz sulejowski]]'', czyli sporządzane od 1618 roku odpisy dokumentów nadań i przywilejów otrzymanych przez opactwo sulejowskie, z którego pochodzi większość informacji o początkach klasztoru, został przez Rawitę-Witanowskiego odnaleziony dopiero w roku 1930.</ref>. Klasztor zachował obowiązek udzielania [[stan (średniowiecze)|stacji]]<ref>Tadeusz Brzeczkowski, Podatki zwyczajne w Polsce w XV wieku, w: Acta Universitatis Nicolai. Copernici, Historia XVIII – Nauki Humanistyczne”, z. 128, Toruń 1982, s. 58.</ref>.

[[Plik:Saint Thomas of Canterbury church in Sulejów.png|mały|266px|Romański kościół]]
Kazimierz Sprawiedliwy przekazał cystersom wieś Sulejów, leżącą na szlaku handlowym łączącym północ i zachód Europy z Rusią. We wsi była komora celna, przy której funkcjonował spory targ, zatem posiadłość ta przynosiła niemały dochód. Cystersi dostali od księcia także kilka innych wsi, a leżące nad [[Ner]]em wsie Kępa, [[Mianów]], [[Puczniew]], [[Piotrów (powiat poddębicki)|Piotrów]] i [[Stefanów (powiat poddębicki)|Stefanów]] przekazał niezidentyfikowany komes, którego imię jest zapisane jako „Raslaus”<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Borkowska |imię = Małgorzata |tytuł = Dzieje cystersów sulejowskich |wydawca = Wydawnictwo Instytutu Teologicznego Księży Misjonarzy |miejsce = Kraków |rok = 2008 |strony = 15 |isbn = 978-83-7216-713-2}}</ref>. Do fundacji klasztoru przyczynił się też rycerz Bałdrzych, nadając swą wieś [[Bałdrzychów]] wraz z istniejącym kościołem. W sumie klasztor otrzymał jedenaście wsi, dochody z trzynastu (przekazane przez biskupa krakowskiego i arcybiskupa gnieźnieńskiego), [[Regalia (gospodarka)|regalia]] z komory celnej w [[Sandomierz]]u (skóry [[Bóbr europejski|bobrowe]] oraz sól), targ w Sulejowie oraz kilkudziesięciu [[niewolnictwo|niewolnych]], których status klasztor zmienił na przypisańców. Kilka lat później zakonnicy dokonali komasacji gruntów, wymieniając z księciem wsie, co doprowadziło do uzyskania dwóch zwartych kompleksów dóbr, wokół Sulejowa i Bałdrzychowa.

Konsekracja pierwszego kościoła klasztornego według miejscowej tradycji odbyła się 8 sierpnia [[1178]] roku<ref>Za kalendarium na [https://web.archive.org/web/20090621065752/http://www.cystersi.sulejow.pl/historia.htm stronie klasztoru sulejowskiego]. Zob. jednak [[Wojciech Kętrzyński]]: ''Studyja nad dokumentami XII wieku'', Roczniki Akademii Umiejętności, Lwów 1891, s. 300–305.</ref>.

Następne lata XII wieku przyniosły dalszy rozwój klasztoru. Nowe nadania poczynił syn fundatora [[Leszek Biały]]<ref>{{Cytuj stronę | url = http://f.polska.pl/ead/xml/piast_polskapl.xml | tytuł = AGAD, Zb. dok. perg. nr 6426 | opublikowany = f.polska.pl | archiwum = https://web.archive.org/web/20111108082505/http://f.polska.pl/ead/xml/piast_polskapl.xml | zarchiwizowano = 2011-11-08}}, Leszek, ks. krakowski, nadaje klasztorowi cystersów w Sulejowie wieś Łęczno, którą niegdyś posiadał z jego nadania komes Chociemir.</ref>, opiekę nad opactwem roztoczyli także [[Konrad I mazowiecki|Konrad mazowiecki]]<ref>{{Cytuj stronę | url = http://f.polska.pl/ead/xml/piast_polskapl.xml | tytuł = AGAD, Zb. dok. perg. nr 6304 | opublikowany = f.polska.pl | archiwum = https://web.archive.org/web/20111108082505/http://f.polska.pl/ead/xml/piast_polskapl.xml | zarchiwizowano = 2011-11-08}}, Konrad, ks. krakowski i łęczycki wraz z synem Siemowitem, na prośbę abpa Pełki obdarza immunitetem wieś Kępino, należącą do klasztoru cystersów w Sulejowie.</ref> i [[Bolesław V Wstydliwy|Bolesław Wstydliwy]]. Mnisi potwierdzenia praw do majątku szukali też w [[Stolica Apostolska|Rzymie]] – [[bulla|bulle]] protekcyjne wystawili [[Honoriusz III]] oraz [[Grzegorz IX]]<ref>{{Cytuj stronę | url = http://f.polska.pl/ead/xml/piast_polskapl.xml | tytuł = AGAD, Zb. dok. perg. nr 6430 | opublikowany = f.polska.pl | archiwum = https://web.archive.org/web/20111108082505/http://f.polska.pl/ead/xml/piast_polskapl.xml | zarchiwizowano = 2011-11-08}}, Grzegorz IX, papież, bierze pod swoją opiekę klasztor cystersów w Sulejowie i zatwierdza jego prawa.</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://f.polska.pl/ead/xml/piast_polskapl.xml | tytuł = AGAD, Zb. dok. perg. nr 6301 | opublikowany = f.polska.pl | archiwum = https://web.archive.org/web/20111108082505/http://f.polska.pl/ead/xml/piast_polskapl.xml | zarchiwizowano = 2011-11-08}}, Grzegorz IX, papież, bierze w opiekę dobra klasztoru cystersów w Sulejowie oraz zatwierdza nadane mu przez abpa gnieźnieńskiego dochody.</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://f.polska.pl/ead/xml/piast_polskapl.xml | tytuł = AGAD, Zb. dok. perg. nr 5635 | opublikowany = f.polska.pl | archiwum = https://web.archive.org/web/20111108082505/http://f.polska.pl/ead/xml/piast_polskapl.xml | zarchiwizowano = 2011-11-08}}, Grzegorz IX, papież, potwierdza klasztorowi cystersów w Sulejowie włość Łęczno kupioną od komesa Chociemira de Scolina i jego synów.</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://f.polska.pl/ead/xml/piast_polskapl.xml | tytuł = AGAD, Zb. dok. perg. nr 6249 | opublikowany = f.polska.pl | archiwum = https://web.archive.org/web/20111108082505/http://f.polska.pl/ead/xml/piast_polskapl.xml | zarchiwizowano = 2011-11-08}}, Grzegorz IX, papież, bierze w opiekę dobra klasztoru cystersów w Sulejowie i potwierdza dobra Bałdrzychów, Górę, Cienię i Sulejów nadane przez Kazimierza, ks. krakowskiego.</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://f.polska.pl/ead/xml/piast_polskapl.xml | tytuł = AGAD, Zb. dok. perg. nr 2171 | opublikowany = f.polska.pl | archiwum = https://web.archive.org/web/20111108082505/http://f.polska.pl/ead/xml/piast_polskapl.xml | zarchiwizowano = 2011-11-08}}, Grzegorz IX, papież, potwierdza opatowi i konwentowi klasztoru cystersów w Sulejowie posiadane dobra, a przede wszystkim ustąpione przez abpa i kapitułę gnieźnieńską dochody z 7 wsi.</ref>.

[[Plik:Sulejow portal1.jpg|mały|lewo|200px|[[Portal]] kościoła romańskiego w Przyklasztorzu]]
W początku XIII wieku przystąpiono do budowy nowego kościoła, pod wezwaniem [[Dziewictwo Marii z Nazaretu|NMP]] i [[Tomasz Becket|św. Tomasza Kantuaryjskiego]]. Jego konsekracji dokonał w 1232 roku arcybiskup gnieźnieński [[Pełka (arcybiskup gnieźnieński)|Pełka]]. Następnym krokiem była budowa kapitularza, którą zakończono około połowy XIII wieku.

W roku 1232 z nadania księcia wielkopolskiego [[Władysław Odonic|Władysława Odonica]] cystersi sulejowscy przejęli tzw. [[fundacja dobrowska|fundację dobrowską]], czyli sześć wsi i dziesięciny, mające zgodnie z wolą [[Bogumił z Dobrowa|błogosławionego Bogumiła]] służyć działalności misyjnej w [[Prusy (kraina historyczna)|Prusach]]. W roku 1252 majątek klasztoru powiększył się o uposażenie opactwa szpetalskiego.

Połowa XIII wieku była szczytowym okresem rozwoju opactwa sulejowskiego. Mnisi byli w posiadaniu około pięćdziesięciu wsi i czterdziestu pięciu dziesięcin, mieli także inne dobra i liczne przywileje. Pod koniec XIII wieku nastąpiła też [[lokacja (historia)|lokacja]] Sulejowa, który tym samym stał się miastem, co także wpłynęło na dochody klasztoru.

Rozwój klasztoru został jednak zahamowany. Wpłynęło na to kilka czynników. Pierwszym z nich była rywalizacja z osadzonymi w pobliskim [[Witów (powiat piotrkowski)|Witowie]] [[norbertanie|norbertanami]]. Przyczynami sporu, rozpoczętego już w pierwszej połowie XIII wieku i ciągnącego się przez kilka następnych, były: prawo do dziesięcin oraz przywileje budowy młynów na [[Luciąża (rzeka)|Luciąży]] i połowu bobrów. Skutki sąsiedztwa obu klasztorów: sulejowskiego i [[Kościół św. Małgorzaty i św. Augustyna w Witowie|witowskiego]] są widoczne do dziś – położone wzdłuż [[droga krajowa nr 12 (Polska)|drogi]] z [[Piotrków Trybunalski|Piotrkowa Trybunalskiego]] do Sulejowa wsie, na pierwszy rzut oka będące jedną miejscowością, mają po różnych stronach drogi różne nazwy.
[[Plik:AGAD Konrad kończy spór między klasztorem cystersów w Sulejowie i norbertanów w Witowie.jpg|thumb|Dokument [[Konrad I mazowiecki|Konrada mazowieckiego]] z 1242 roku stwierdzający, że komornik wyznaczył granice sporne między klasztorem cystersów w Sulejowie i [[Kościół św. Małgorzaty i św. Augustyna w Witowie|norbertanów w Witowie]] dla wsi [[Barkowice]]]]
[[Plik:Sulejow plan-rozbudowa.jpg|mały|320px|Szkic etapów rozbudowy opactwa (XIII–XVIII w.)]]
Duże problemy spowodowało też częściowe złupienie dóbr opactwa przez [[Mongołowie|Mongołów]] w 1259 roku. Także rozproszenie majątku powodowało trudności w sprawnym nim zarządzaniu. W dodatku cystersi sulejowscy zwlekali z obsadzeniem nowym konwentem klasztoru w [[Szpetal Dolny|Szpetalu]], do czego byli zobowiązani, zaś przeznaczonymi na to dobrami rządzili jak swoimi. Postępowanie takie określono w roku 1285 mianem „zgorszenia”, a sprawą zajęli się: kapituła generalna zakonu, opat Morimondu oraz arcybiskup gnieźnieński [[Jakub Świnka]]. Decyzją kapituły z 1285 roku cystersów sulejowskich przeniesiono do [[Byszew (powiat kutnowski)|Byszewa]], a do opactwa przybyli zakonnicy z [[Wąchock]]a. Dobra klasztorne podzielono, klasztor w Sulejowie utrzymał posiadłości w Małopolsce oraz w ziemiach [[ziemia łęczycka|łęczyckiej]] i [[ziemia sieradzka|sieradzkiej]].

Klasztor wsparł zbrojnie walkę Władysława Łokietka z Czechami, co spowodowało potwierdzenie w 1308 roku przez [[Władysław I Łokietek|Władysława Łokietka]], prawnuka fundatora klasztoru, wcześniejszych przywilejów. Wystawił on dokumenty poświadczające dotychczasowe nadania i zwalniające sulejowskich mieszczan od opłat targowych w Piotrkowie i [[Żarnów (powiat opoczyński)|Żarnowie]] oraz opłat celnych. Dzięki temu bardzo wzrosło ekonomiczne i polityczne znaczenie opactwa. W roku 1318, w dniach 20–23 czerwca odbył się w Sulejowie zjazd możnych i rycerstwa, na którym uchwalono specjalną suplikę z prośbą do papieża o koronację Władysława Łokietka. W drugiej ćw. XIV wieku wokół klasztoru wzniesiono mury obronne (zachowane do dziś od strony rzeki) z basztami mauretańską i opacką. [[Kazimierz III Wielki|Kazimierz Wielki]] zwołał tu na 18 maja 1350 roku wiec generalny z udziałem pięciu biskupów i kanclerzy świeckich, skąd wyruszył odnosząc zwycięstwo w bitwie z Litwinami ([[Bitwa pod Żukowem]]). Kolejny zjazd w Sulejowie król zwołał na 18 stycznia 1360 roku.

W XV wieku w klasztorze czterokrotnie gościł [[Władysław II Jagiełło|Władysław Jagiełło]], m.in. w 1410 roku. Legenda głosi, że zdążające pod [[bitwa pod Grunwaldem|Grunwald]] rycerstwo ostrzyło miecze na kolumnach portalu kościoła. Król ten nadał klasztorowi serię przywilejów (w 1388, 1405, 1406 i 1431 roku). Gościem sulejowskich cystersów był także [[Kazimierz IV Jagiellończyk|Kazimierz Jagiellończyk]].
W roku 1431 klasztor mógł zostać uszkodzony przez zagon Tatarów wspomagających Świdrygiełłę podczas jego najazdu. Po 1499 roku opactwo zostało rozbudowane powiększając obszar zamknięty murami budując wieżę krakowską, rycerską i z attyką. Około 1530 roku zakończono budowę południowego skrzydła klasztornego. Wystawiono również piętrowe skrzydło zachodnie{{odn|Ginter|2014|s=6}}.

W wiekach XIV–XVII opactwo było dalej rozbudowywane. Teren, znajdujący się poza czworobokiem zabudowań samego klasztoru, otoczono obwodem warownym ([[architektura gotycka|gotyckim]] i [[Architektura renesansu|renesansowo]]-[[Architektura baroku|barokowym]]). W tym czasie klasztor stale zamieszkiwało około 25 zakonników.
Pod koniec XVI wieku zbudowano pałac opacki.
W XVII wieku opactwo, podobnie jak wiele innych majętnych klasztorów, zostało opactwem komendatoryjnym – władali nim mianowani przez króla [[opat komendatoryjny|komendariusze]]. Taki zarząd na ogół nie wpływał pozytywnie na rozwój (opaci komendatoryjni czerpali osobiste dochody z majątku instytucji, którą zarządzali), choć opactwo sulejowskie wiele zawdzięcza takim komendariuszom jak [[Otto Schenking]] czy [[Stanisław Zaremba (biskup kijowski)|Stanisław Zaremba]].
[[Plik:Sulejow kolumny-glowice.jpg|mały|lewo|200px|Kolumny portalu. Środkowa jest zeszlifowana – to o nią, według legendy, mieli ostrzyć miecze rycerze zdążający pod [[bitwa pod Grunwaldem|Grunwald]]]]

W roku 1655 w sulejowskim opactwie w drodze z Warszawy na Śląsk przebywał król [[Jan II Kazimierz Waza|Jan Kazimierz]]. W czasie [[potop szwedzki|potopu szwedzkiego]], w roku 1656 wojska brandenburskie spaliły przyklasztorną osadę, w tym czasie mającą wielkość małego miasteczka. Choć w XVIII wieku klasztor i jego dobra podniesiono z upadku spowodowanego wojną ze Szwedami, następne zniszczenia spowodował pożar z roku 1731.

Pod koniec XVII wieku cystersi wznowili spory o graniczne posiadłości z witowskim klasztorem norbertanów. Ostatecznie do polubownej ugody doszło w 1742 roku.

Mocą zawartego ze [[Watykan|Stolicą Apostolską]] [[konkordat wschowski 1737|konkordatu wschowskiego w 1737 roku]] królowie Polski mieli prawo mianować tutaj [[opat komendatoryjny|opatów komendatoryjnych]]<ref>Historia Kościoła w Polsce, t. 1, cz. 2, Poznań-Warszawa 1974, s. 431.</ref>.

Wiek XVIII przyniósł sulejowskiemu klasztorowi coraz to większe problemy, począwszy od szkód w czasie [[Konfederacja barska|konfederacji barskiej]] i wielkiego pożaru w 1790 roku. Generalnie w czasach [[Stanisław August Poniatowski|stanisławowskich]] zaczął się upadek zakonów, które sam król ostentacyjnie lekceważył<ref>Jan Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, t. 1, s. 346.</ref>. Wtedy to zaczęły zanikać fundacje, a za nimi podupadać klasztory. W roku 1793 klasztor i miasto Sulejów zostały zajęte przez [[Królestwo Prus|Prusaków]]. Po [[III rozbiór Polski|III rozbiorze]] w roku 1795 klasztor znalazł się w zaborze [[austria]]ckim, zaś leżący wówczas na przeciwległym brzegu Pilicy Sulejów w zaborze pruskim. W roku 1815, na mocy postanowień [[kongres wiedeński|kongresu wiedeńskiego]], klasztor i miasto znalazły się w granicach [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwa Polskiego]].
[[Plik:Sulejow wieza krakowska.jpg|mały|200px|Baszta Krakowska w obwarowaniach opactwa]]
W 1819 roku dnia 6 czerwca nastąpiła [[Kasata klasztorów w zaborze rosyjskim|supresja]] klasztorów w Polsce na mocy [[Bulla|bulli]] [[Pius VII|Piusa VII]] z dnia 30 czerwca 1818 roku i tym samym opactwo przestało istnieć. Majątek przejął rząd [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwa Kongresowego]]. W skład majątku klasztornego, prócz samego opactwa, wchodziło także 5 folwarków, roczny dochód (po opodatkowaniu) wynosił 28406 zł<ref>{{Cytuj |tytuł = Monasticon Cisterciense Poloniae |data = 1999 |isbn = 83-7177-088-X |wolumin = 1 |inni = Andrzej Marek Wyrwa (red.); Jerzy Strzelczyk (red.); Krzysztof Kaczmarek (red.); Józef Dobosz |miejsce = Poznań |wydawca = Wydawnictwo Poznańskie |oclc = 749523126}}</ref>. Kościół oddano diecezji z przeznaczeniem na parafię, obwarowania i budynki gospodarcze znalazły się w rękach prywatnych. Książki z liczącej 2312 woluminów biblioteki trafiły m.in. do seminariów duchownych w Kielcach i Sandomierzu.

W roku 1847 kolejny pożar uszkodził kościół i klasztor. Rozebrano wtedy pałac opacki i część klasztoru. Resztę budynków odbudowano w latach 1852–1861. W roku 1860 w zabudowaniach klasztornych umieszczono ochronkę dla dzieci i szkołę elementarną, kierowaną przez [[Zakon Braci Mniejszych|franciszkankę]] Klarę Ziomkowską.

Klasztor został uszkodzony podczas [[I wojna światowa|I wojny światowej]], a kościół podczas kolejnego pożaru w 1923 roku. Prace konserwatorskie przeprowadzono w latach 1923–1925. Były też plany umieszczenia w budynkach opactwa szkoły gospodarstwa wiejskiego, jednak nie zostały one zrealizowane.

W czasie [[II wojna światowa|II wojny światowej]] także nie obyło się bez zniszczeń, stąd kolejne prace konserwatorskie przeprowadzono w latach 1946–1950. Przez cały ten czas kościół z przylegającym doń klasztorem należał do duchowieństwa diecezjalnego. W roku 1950, staraniem lokalnego społeczeństwa i miejscowego nauczyciela Zacheusza Misiurskiego, urządzono w kapitularzu niewielkie muzeum. Natomiast we frontowych zabudowaniach gospodarczych w latach 70. XX w. mieściło się schronisko turystyczne. W roku 1981, po ich remoncie i częściowej odbudowie, urządzono tam ośrodek szkoleniowo-wypoczynkowy (z wewnętrznym basenem) łódzkiego środowiska inżynierów budownictwa skupionego w Naczelnej Organizacji Technicznej ([[Federacja Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych NOT|NOT]]). Obecnie mają tam siedzibę hotel Best Western Podklasztorze oraz restauracja Miód i Wino.

Kościół i obiekty klasztorne zostały zwrócone cystersom w 1986 roku. W dawnym opactwie znajduje się przeorat zwykły obsadzony przez zakonników z Wąchocka. Kościół, którego murom dodatkowo zagroziło powstanie [[Jezioro Sulejowskie|Zalewu Sulejowskiego]], od 1990 roku był intensywnie restaurowany, w roku 2007 renowacja została praktycznie ukończona.

== Zabytki ==
=== Kościół ===
[[Plik:Sulejow kosciol wschod.jpg|mały|lewo|200px|Kościół od strony prezbiterium]]
[[Plik:Bazylika Sulejów Klasztor Wnętrze.jpg|mały|lewo|Wnętrze kościoła]]
Najstarszym budynkiem opactwa jest [[Orientowanie (architektura)|orientowany]] (tzn. z [[prezbiterium]] skierowanym ku wschodowi) kościół – [[nawa|trzynawowa]] [[bazylika]] z [[transept]]em. W narożach między ramionami transeptu a prostokątnym prezbiterium znajdują się kaplice. Kościół zbudowany jest z [[piaskowiec|piaskowca]] szydłowieckiego, kamienne są też wewnętrzne elementy konstrukcyjne i dekoracyjne, natomiast [[Sklepienie|sklepienia]] i ściany wewnętrzne są ceglane.

[[Plik:Sulejow tympanon.jpg|mały|200px|Tympanon z symbolicznym przedstawieniem śmierci Chrystusa]]
W części środkowej fasady zachodniej znajduje się romański [[portal]] z trzema [[kolumna (architektura)|kolumnami]] z każdej strony. Kolumny mają [[Kapitel|głowice]] i [[Baza (architektura)|bazy]] z dekoracją [[akant (ornament)|akantu]], [[Palmeta|palmety]] i [[Lilia (roślina)|lilii]], górną część tympanonu zdobi pas z motywem [[plecionka|plecionki]]. Do naw bocznych prowadzą dwa wejścia – nad północnym znajduje się [[tympanon]] z płaskorzeźbą o archaicznej symbolice, będący być może pozostałością poprzedniej świątyni. Schematycznie wykonany, płaski [[relief]]: krzyż mający po bokach ptaka (kruka?) i słońce z księżycem symbolizuje śmierć Chrystusa.

Drugi portal, późnoromański z roku około 1230, jest znacznie skromniejszy. Stanowił wejście od strony południowej – obecnie widoczny jest od strony krużganka.

[[Plik:Sulejow rozeta1.jpg|mały|lewo|200px|Rozeta nad portalem]]
Nad głównym portalem znajduje się okno z ośmiodzielną [[Rozeta (architektura)|rozetą]]. Wszystkie okna zachowały się w stanie pierwotnym bądź zostały zrekonstruowane podczas XX-wiecznych renowacji.

Architektura wnętrza kościoła jest połączeniem stylów romańskiego i gotyckiego. System architektoniczny jest już gotycki, romańskie pozostały detale. Cechy gotyckie wykazują zwłaszcza ceglane [[sklepienie krzyżowo-żebrowe|krzyżowo-żebrowe sklepienia]] (poza znacznie późniejszym, prawdopodobnie XIX-wiecznym sklepieniem prezbiterium), wspierające się na [[półkolumna]]ch i [[filar]]ach. Głowice półkolumn mają płaskorzeźbioną romańską dekorację z motywami plecionki, liści lub gałązek, zdobione są także [[zwornik (architektura)|zworniki]] sklepień.

W kościele znajduje się pięć [[barok]]owych ołtarzy, pozostałe oraz [[ambona (architektura)|ambona]] i dwukondygnacyjne [[stalle]] pochodzą z epoki [[rokoko|rokoka]]. Przy filarach międzynawowych ustawione są cztery niewielkie wczesnobarokowe ołtarze z czarnego [[marmur]]u z detalami dekoracyjnymi z [[alabaster|alabastru]] (niektóre figury są częściowo zniszczone), ufundowane przez opata [[Stanisław Zaremba (biskup kijowski)|Stanisława Zarembę]] w latach 40. XVII wieku. W ołtarzu z lewej strony umieszczony jest obraz Matki Boskiej Pocieszenia z tego samego okresu – zamykany żelaznymi drzwiczkami, był dawniej obwieszony [[dar wotywny|wotywnymi]] klejnotami. Po prawej stronie ołtarz [[Tomasz Becket|św. Tomasza z Canterbury]], patrona kościoła, pozostałym patronują [[Bernard z Clairvaux|św. Bernard]] i [[Benedykt z Nursji|św. Benedykt]]. W ołtarzach znajdują się obrazy patronów, przedstawienie św. Bernarda jest współczesne okresowi powstania ołtarza.

Rokokowy ołtarz główny z 1788 roku jest dziełem [[Jan Millman|Jana Millmana]]. Znajduje się w nim obraz Wniebowzięcia Matki Boskiej z I połowy XVII wieku. Po bokach figury ewangelistów: [[Marek Ewangelista|Marka]], [[Łukasz Ewangelista|Łukasza]], [[Jan Ewangelista|Jana]] i [[Mateusz Ewangelista|Mateusza]]; każdy ze swoim atrybutem. Na bocznych ścianach prezbiterium odrestaurowane barokowe freski: u góry późniejsze [[malarstwo iluzjonistyczne]], niżej wcześniejsze postacie apostołów.

W kaplicy południowej znajduje się romańska [[Piscina (architektura)|piscina]] – półkoliście zamknięta nisza z dwoma zagłębieniami z odpływem na zewnątrz. Urządzenie to służyło kapłanom do mycia rąk i naczyń liturgicznych. W rokokowym ołtarzu z 1788 roku w południowym ramieniu transeptu umieszczony jest krucyfiks gotycki z I połowy XV wieku. Kaplica północna, bł. [[Wincenty Kadłubek|Wincentego Kadłubka]], mieści ufundowany przez opata [[Otto Schenking|Ottona Schenkinga]] wczesnobarokowy ołtarz. Pod kaplicą krypta grobowa fundatora.<gallery>
Plik:Sulejow oltarz-maria.jpg|Ołtarz Matki Boskiej Pocieszenia
Plik:Sulejow oltarz-bernard.jpg|Ołtarz św. Bernarda
Plik:Sulejow oltarz-tomasz.jpg|Ołtarz św. Tomasza z Canterbury
Plik:Sulejow oltarz-benedykt.jpg|Ołtarz św. Benedykta
Plik:Sulejow oltarz.jpg|Ołtarz główny
Plik:Sulejow krucyfiks.jpg|Ołtarz boczny z gotyckim krucyfiksem
Plik:Sulejow organy.jpg|Organy
Plik:Sulejow lew1.jpg|Jeden z drewnianych lwów
</gallery>Dwukondygnacyjne, zdobione [[rocaille|rocaillami]] stalle pochodzą z II połowy XVIII wieku. W końcu dolnego rzędu stalli siedzisko dla przeora, z wysokim zapleckiem i osobnym wejściem. Podobna w stylu jest ambona, zwieńczona rzeźbą klęczącego św. Tomasza z Canterbury w otoczeniu aniołów. Obok ołtarzy i stalli znajdują się XVII-wieczne drewniane rzeźby przedstawiające lwy.

Bogato dekorowane [[organy]], powstałe w XVII wieku i później parokrotnie przebudowywane, są podobne do organów kościoła cystersów w Wąchocku i być może są dziełem tego samego organmistrza i [[snycerstwo|snycerzy]]. Instrument ma 22 głosy, 2 klawiatury ręczne ([[Organy#Klawiatury|manuały]]) i 1 nożną ([[pedał]]) oraz [[cymbelstern]], czyli wirującą gwiazdę z dzwonkami. Balustrada chóru, prócz dekoracji snycerskiej, jest ozdobiona [[emblemat]]ycznymi malowidłami.

=== Klasztor ===
[[Plik:Sulejow kolumna-kapitularz.jpg|mały|200px|Sklepienie kapitularza wspiera się na jednej kolumnie]]
Jedyną dobrze zachowaną częścią klasztoru jest część skrzydła wschodniego z późnoromańskim [[Kapitularz (architektura)|kapitularzem]] z XIII wieku i gotyckim [[krużganek|krużgankiem]] z XV wieku. Krzyżowo-żebrowe sklepienie kapitularza wspiera się na jednej kamiennej kolumnie. Podobnie jak w kościele, sama konstrukcja zbudowanego z cegły pomieszczenia ma już cechy stylu gotyckiego, natomiast wszelkie elementy konstrukcji i dekoracje są romańskie. Nietypowy ornament – cztery zwrócone ku sobie głowy mnichów – ma zwornik na prawo od wejścia. W ścianie wejściowej kapitularza znajdują się dwa [[przeźrocze (architektura)|przeźrocza]] z parami trójkolistych [[Archiwolta|archiwolt]] wspartych na kolumienkach (te elementy zostały wymienione w XIX wieku).

Zworniki i [[wspornik]]i sklepienia krużganka mają ornamenty [[heraldyka|heraldyczne]], dobrze zachowany jest [[Godło Polski|Orzeł]] w zworniku najbliżej przejścia do kościoła, następne są [[herb Litwy|Pogoń]] litewska i [[krzyż lotaryński|krzyż jagielloński]]: herby [[Jagiellonowie|Jagiellonów]].

[[Plik:Kapitularz.jpg|mały|lewo|200px|Kapitularz – widok na krużganek]]
W krużganku i kapitularzu jest urządzone niewielkie muzeum z wystawą o historii opactwa. Pokazane są niektóre zachowane sprzęty i szaty liturgiczne, obrazy (m.in. przedstawiający przybycie do klasztoru opata Schenkinga), gotycki ołtarzyk i znaleziska z badań archeologicznych<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Borkowska |imię = Małgorzata |tytuł = Dzieje cystersów sulejowskich |wydawca = Wydawnictwo Instytutu Teologicznego Księży Misjonarzy |miejsce = Kraków |rozdział = Muzeum Opactwa Cystersów w Sulejowie |nazwisko r = Gwarda |imię r = Zofia |rok = 2008 |strony = 175 |isbn = 978-83-7216-713-2}}</ref>. Najcenniejszym eksponatem jest niewielki ołtarz Trójcy Świętej w typie [[Tron Łaski|Tronu Łaski]] z pochodzącymi z I połowy XVI wieku gotyckimi postaciami Boga Ojca i klęczącego biskupa. Brakujący krucyfiks w XIX wieku zastąpiono współczesnym hebanowym<ref>Według Rawity-Witanowskiego ołtarz ten w czasach funkcjonowania klasztoru znajdował się właśnie w kapitularzu, a następnie został przeniesiony do kościoła, gdzie stanowił część [[tabernakulum]] jednego z bocznych ołtarzy. W kościele lokalizuje tę rzeźbę także Tadeusz Nowakowski w 1972 roku.</ref>.

Dalej w skrzydle wschodnim była niegdyś rozmównica, a następnie [[audytorium]], podobne kształtem i budową do kapitularza – w ziemi widoczne są jeszcze pozostałości podpierającej sklepienie kolumny.

Ze skrzydła południowego, zbudowanego w XVI wieku, zachowały się tylko jedna ściana i podpiwniczenia. Mieściło ono [[refektarz]], mieszkanie opata i cele zakonników. Widoczne są pozostałości zdobionych wsporników sklepienia parteru. W ruinie jest też skrzydło zachodnie, zachowały się jedynie podpiwniczenia.

=== Obwarowania i pozostałe budynki ===
[[Plik:Sulejow trzy-baszty.JPG|mały|200px|Baszta Attykowa, dalej Baszta Rycerska i Baszta Mauretańska]]
[[Plik:Baszta opacka.jpg|mały|200px|Baszta Opacka]]
Murowane obwarowania klasztoru powstały pomiędzy końcem XV a XVII wiekiem. Zachowało się 6 [[baszta|baszt]] i fragmenty murów. Najstarszą z baszt jest znajdująca się w południowo-zachodnim narożniku półkolista Baszta Mauretańska, pochodząca z końca XV wieku. Gotycka z cegły, jest typową basztą średniowieczną. Pomiędzy nią a basztą zachodnią znajdował się niegdyś [[Folusz (budynek)|folusz]], którego budynek po kasacie klasztoru aż do lat 60. XX wieku służył za plebanię.

Obwarowanie opactwa posiadało niegdyś dwa wjazdy: jeden przez Bramę Krakowską od północy, drugi od strony zachodniej. Czworoboczna renesansowa zachodnia baszta bramna z XVI wieku, nazwana Basztą Rycerską, jest zbudowana z kamienia łamanego; łuki bramy są zamurowane. Obok baszty był kiedyś młyn.

W narożniku północno-zachodnim baszta renesansowa, zwana Attykową, z ok. połowy XVI wieku. Kamienna na dole, górę ma zbudowaną z cegły i zwieńczoną [[Attyka (architektura)|attyką]].

Czworoboczna Baszta Krakowska, pochodząca z początku XVI wieku, została nadbudowana w wieku XVIII. Ma 34 metry wysokości. W przylegających do niej zabudowaniach (obecnie hotel) znajdowały się browar i spichlerze. Na baszcie był niegdyś umieszczony zegar<ref>Według Rawity-Witanowskiego, dzwony przeniesiono na sygnaturkę kościoła, zaś wagi zegara jeszcze ok. 1910 roku znajdowały się na pobliskim folwarku.</ref>.

Okrągłą północno-zachodnią Basztę Muzyczną zbudowano w XVI wieku z kamienia łamanego. W niższej kondygnacji znajdują się strzelnice; ceglane górne piętro nadbudowano w XVIII wieku.

Wschodnia Baszta Opacka, czworoboczna, późnogotycka z XV/XVI wieku, jest zbudowana dołem z kamienia, górą z cegły. Od strony wschodniej ma otwory strzelnicze. Obok znajduje się dawny arsenał z XVI/XVII wieku, przylegający do baszty i połączony z nią przejściem.

Najmniej obwarowana była strona południowa, naturalnie chroniona poprzez ukształtowanie terenu (brzeg Pilicy).

== Fundacja ==
W końcu lat 80. XX w., z inicjatywy senatora RP – [[Tadeusz Zaskórski|Tadeusza Zaskórskiego]]<ref>Zmarł 30 stycznia 2006 roku.</ref>, powstała Fundacja pn. „Obiekt Zabytkowy Opactwo Cystersów w Sulejowie”, której prezesem został i pozostał do śmierci jej inicjator<ref>Wiśniewski Jan, ks., ''Przewodnik po opactwie cystersów w Sulejowie''...</ref>. Celem działalności jest gromadzenie środków pieniężnych na niezbędne remonty obiektu.

== Kultura ==
W opactwie były kręcone niektóre sceny filmu ''[[Prywatne śledztwo]]'' w reżyserii [[Wojciech Wójcik (reżyser)|Wojciecha Wójcika]]<ref>{{Cytuj |url = https://filmpolski.pl/fp/index.php?film=122002 |tytuł = Prywatne śledztwo |opublikowany = filmpolski.pl |język = pl |data dostępu = 2022-02-03}}</ref>.

== Zobacz też ==
* [[Kasata klasztorów w zaborze rosyjskim|kasata klasztorów w zaborze rosyjskim i Królestwie Kongresowym]]
* [[Owczary (gmina)|gmina Owczary]] (z siedzibą w Podklasztorzu)

== Przypisy ==
{{Przypisy|
* <ref name=par>[https://diecezja.radom.pl/sulejow-podklasztorze-parafia-pw-najswietszej-maryi-panny-sw-tomasza-kantuaryjskiego/ Opis parafii na stronie diecezji]</ref>
}}

== Bibliografia ==
* Jan Bystroń, ''Dzieje obyczajów w dawnej Polsce'', Warszawa '''1903'''.
* [[Michał Rawita Witanowski|Michał Rawita-Witanowski]], ''Przewodnik po dawnem opactwie cystersów w Sulejowie'', nakładem Oddziału Piotrkowskiego Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Piotrków Tryb. '''1910''' (reprint z roku 2006).
* [[Tadeusz Wojciechowski (historyk)|Tadeusz Wojciechowski]], ''Szkice historyczne XI wieku'', Kraków '''1952'''.
* Tadeusz Nowakowski, ''Piotrków Trybunalski i okolice'', Sport i Turystyka, Warszawa '''1972'''.
* Wiśniewski Jan, ks., ''Przewodnik po opactwie cystersów w Sulejowie''. Wyd. Fundacja „Obiekt Zabytkowy Opactwo Cystersów w Sulejowie”. Sulejów '''2008'''.
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Ginter |imię = Artur |tytuł = Opactwo cysterskie w Sulejowie – Podklasztorzu |url = http://sekcjaarcheo.pl/wp-content/uploads/2015/03/Opactwo-cysterskie-w-Sulejowie.pdf |rok = 2014 |język = pl |data dostępu = 2015-04-01 |odn = tak}}; '''2014'''
* Andrzej Lazar, Małgorzata Ptasznik, ''Historia opactwa'', [https://web.archive.org/web/20080522091012/http://www.szlakcysterski.org/sulejow.htm]

== Linki zewnętrzne ==
* [http://www.cystersi.sulejow.pl/ Klasztor oo. cystersów w Sulejowie-Podklasztorzu]
* [http://www.szlakcysterski.org Szlak cysterski w Polsce]
* [https://radoslawsobik.pl/panoramy/sulejow/index.html Wirtualny spacer po Opactwie w Sulejowie]
* [https://polona.pl/search/?filters=keyword:%22Klasztor_Cysters%C3%B3w_(Sulej%C3%B3w_;_budynek)%22,public:1,hasTextContent:0 Archiwalne widoki klasztoru] w bibliotece [[Polona]]

{{Klasztory cysterskie w Polsce}}
{{Cystersi w Polsce}}
{{Pomniki historii w Polsce}}

{{SORTUJ:Sulejów}}
[[Kategoria:Architektura I Rzeczypospolitej (województwo sieradzkie)]]
[[Kategoria:Fundacje kościelne Kazimierza II Sprawiedliwego]]
[[Kategoria:Opactwo Cystersów w Sulejowie]]
[[Kategoria:Zabytkowe klasztory katolickie w województwie łódzkim]]
[[Kategoria:Klasztory obronne w Polsce]]
[[Kategoria:Architektura romańska w województwie łódzkim]]
[[Kategoria:Obiekty sakralne w Sulejowie]]
[[Kategoria:Zabytki nieruchome w Sulejowie]]
[[Kategoria:Byłe Artykuły na Medal]]