Adrian Krzyżanowski

Adrian Krzyżanowski

Data i miejsce urodzenia	8 września 1788 Dębowo
Data i miejsce śmierci	21 sierpnia 1852 Warszawa
Zawód, zajęcie	matematyk, tłumacz, historyk

Adrian Krzyżanowski herbu Dębno, pseud.: Anonym, (ur. 8 września 1788 w majątku rodzinnym Dębowo, zm. 21 sierpnia 1852 w Warszawie) – polski matematyk, tłumacz literatury pięknej z niemieckiego i historyk, członek przybrany Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk w Warszawie w 1829 roku.

Życiorys

Syn Ignacego, byłego konfederaty barskiego i Bogumiły z Przyłuskich, urodzony 8 (lub według innych źródeł 7) września 1788 roku. Uczęszczał do Łomżyńskiej Szkoły Pijarskiej, został jej absolwentem i ostatecznie profesorem. W roku 1805 wstąpił do warszawskiego zgromadzenia pijarów. W latach 1806–1810 był nauczycielem szkół pijarskich w Warszawie (Żoliborz) i w Rydzynie (Wielkopolska). Wkrótce potem, niezwiązany jeszcze ślubami, wystąpił z zakonu pijarów. Do roku 1817 pracował jako profesor matematyki w Rydzynie i Płocku. W latach 1817–1820 kształcił się w Paryżu. Był również profesorem Liceum Warszawskiego i Uniwersytetu Warszawskiego.

Grób matematyka Adriana Krzyżanowskiego na Starych Powązkach w Warszawie

Pomagał w przygotowaniu powstania listopadowego, a po klęsce tego zrywu stracił pracę w wyniku zamknięcia Uniwersytetu przez Rosję. Żył wtedy z tłumaczeń literatury, którymi się zajmował jeszcze przed Powstaniem, przekładając m.in. z niemieckiego powieści Aleksandra Oppeln-Bronikowskiego. Dopiero po 10 latach udało się mu przejść na emeryturę, gdyż "ciążyła" na nim przeszłość powstańcza. Zmarł na cholerę w 1852 roku. Pochowany na Powązkach (kwatera 163, VI, 5).

Działalność naukowa i literacka

Krzyżanowskiemu możemy zawdzięczać popularyzację rachunku prawdopodobieństwa, gdyż matematyk zabiegał o włączenie go do programu wykładów uniwersyteckich. Oto fragment pisma skierowanego do władz uczelni: "W akademickim kursie algebry wypada koniecznie objąć Rachunek losów. O wydanie tego rachunku woła jego ważność i honor Uniwersytetu. Między innymi materiami rachunku losów znajdowałyby się następujące: ocenienie pewności przygód i narażań się ludzkich, do obliczania tablic śmiertelności i ludności, do wyznaczania długości średniego życia ludzkiego po różnych krajach, do medycyny, przystosowanie do narodzin płci obojga. O wpływie ospy i wakcyny na ludność i długość życia. O korzyściach i ciężarach ustanowień, które zależą od trafu wypadków, jakimi np. są zapewnienia morskie i lądowe, o kasach oszczędności itp."

Publikacje i utwory

1. Mowa na zaczęcie szkół... Z odezwą do obywatelstwa, Płock (1815)
2. Teorya liczebnych równań wszech-stopni podług binomu Newtona, Warszawa 1816
3. De construendis camaris ellipsoidicis ope projectionis graphicae. Dissertatio inauguralis matematico philosophica ąuam pro summis in philosophia honoribus rite conseąuendis, Warszawa 1821 (O budowie sklepień eliptycznych za pomocą rzutów ukośnych. Rozprawa doktorska)
4. Rozprawa nad zadaniem: z czyjej bardziej winy, czy królów, czy narodu, Polska upadła? Napisane z okoliczności rocznego z nauk popisu uczniów Szkoły Wojewódzkiej Krakowskiej w Kielcach, Kielce 1821, przedr. "Pszczółka Polska" 1823, t. 2; zobacz poz. 11
5. Geometrya analityczna linii i powierzchni drugiego rzędu, Warszawa 1822
6. O życiu uczonym Stanisława Solskiego. Rozprawa napisana i na posiedzeniu publicznym Królewsko-Warszawskiego Uniwersytetu d. 31 lipca 1822 r. czytana, Warszawa 1822 (odb. z "Programu")
7. O zabytkach mowy słowiańskiej pozostałych w nazwiskach rodzin i miejsc krajów, które niegdyś były ojczyzną Słowian, "Pamiętnik Warszawski" 1823, t. 4 i odb.
8. Kopernik w Walhalli, "Gazeta Lwowska" 1843 i odb.; wyd. następne: Warszawa 1843; przedr. I. Polkowski w: Kopernikijana t. 2, Gniezno 1873
9. Kalendarz historyczny na wszystkie dni odnoszone do lat ery chrześcijańskiej, Warszawa 1843
10. Mikołaja Kopernika, założyciela dzisiejszej astronomii, w 300 lat od jego skonu i objawienia jego układu, spomnienie jubileuszowe, powst. 1843, wyd. osobne Warszawa 1844; także wydano w poz. 11
11. Dawna Polska ze stanowiska jej udziału w dziejach postępującej ludzkości, skreślona w jubileuszowym Mikołaja Kopernika roku 1843, Warszawa 1844 (tu także poz. 4 i 10), wyd. następne: wyd. H. Skimborowicz, cz. 1-2, Warszawa 1857; cz. 2 przedrukował I. Polkowski, jak wyżej poz. 8
12. O trudnościach zachodzących w wykładzie zasad geometryi elementarnej, Warszawa(?) 1825
13. O kalendarzu żydowskim, Warszawa 1844 (odb. z "Kalendarza" S. Strąbskiego)
14. O kalendarzu Mikołaja Kopernika, Warszawa 1844 (druk nienotowany przez Estreichera; inform. L. Finkel, poz. 20947)
15. O kalendarzu arabsko-tureckim, Warszawa 1845 (odb. z "Kalendarza" S. Strąbskiego)
16. Zarys dziejów zakonu maltańskiego w Polsce, "Album warszawskie", Warszawa 1845 i odb. Warszawa 1845
17. Działalność bojowych zapasów chrześcijaństwa z potęgą turecką w XV i XVI w., Warszawa 1850 (odb. z "Kalendarza" S. Strąbskiego)
18. Obraz życia śp. Teofila Wolickiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego i poznańskiego, Warszawa 1850.

W rękopisie pozostała część Algebry obejmująca

• A) Wykład równań drugiego stopnia
• B) Wykład równań trzeciego stopnia
• C) Wykład równań czwartego stopnia

z dedykacją S. K. Potockiemu, autograf: Biblioteka Narodowa, nr akc. 6942 (Archiwum Wilanowskie, sygn. 222).

Swe artykuły historyczne ogłaszał w czasopismach, m.in.: "Biblioteka Warszawska" (tu: O rodzinach spółczesnych i zażyłych w Krakowie z Kopernikami, 1841, t. 3), "Gazeta Lwowska", "Pamiętnik Warszawski", "Pszczółka Polska".

Przekłady literatury

1. A. Bronikowski: Powieści historyczne. Oddz. I: Kazimierz Wielki i Esterka. Powieść historyczna z XIV wieku, z niemieckiego na język ojczysty przełożona t. 1-2, Warszawa 1828; wyd. następne: Lwów 1879
2. A. Bronikowski: Powieści historyczne. Oddz. II: Jana Kazimierza Wazy więzienie we Francji. Powieść historyczna z XVII wieku, z niemieckiego na język ojczysty przełożona t. 1-2, Warszawa 1828; wyd. następne: Lwów 1904 (pt. Powieści historyczne t. 4-5)

Listy i materiały

1. Do wydawcy dzieła Cent médailles d'hommes célèbres, z roku 1819, w jęz. francuskim; wyd. A. Kraushar: Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk t. 4, Warszawa 1902
2. Korespondencja z J. Brenanem z roku 1824, list do K. Hubickiego z roku 1830; wyd. I. Polkowski w: Kopernikijana t. 3, Gniezno 1875
3. Do J. Śniadeckiego z roku 1824, wyd. M. Baliński: Pamiętniki o Janie Śniadeckim t. 2, Wilno 1865
4. Do Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 15 marca 1830, wyd. M. Łodyński w: Materiały do dziejów państwowej polityki bibliotecznej w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim (1807-1831), Wrocław 1958, "Książka w dawnej kulturze polskiej" nr 8 (s. 187-189)
5. Autobiografia i sprawozdanie z podróży za granicę (1817-1820), wyd. H. Skimborowicz we wstępie do: Dawna Polska... cz. 1, Warszawa 1857 (porównaj: Publikacje i utwory poz. 11)
6. Osoboje mnienije kasatielno projekta isprawlenija nynieszniego uczyliszcznego ustawa 1835, rękopis: Biblioteka Narodowa (Archiwum Wilanowskie, depozyt prezydenta, sygn. 322), zniszczony w roku 1944.

Bibliografia

• Stanisław Szenic, Cmentarz Powązkowski 1851-1890, Warszawa 1982
• T. 5: Oświecenie. W: Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1967, s. 228–229.

Linki zewnętrzne

• Biografia Adriana Krzyżanowskiego. matematycy.interklasa.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-21)].
• Prace Adriana Krzyżanowskiego w serwisie Polona.pl