Agatha Christie

Agatha Christie

Mary Westmacott

Imię i nazwisko	Agatha Mary Clarissa Miller Christie
Data i miejsce urodzenia	15 września 1890 Torquay
Data i miejsce śmierci	12 stycznia 1976 Wallingford
Narodowość	Angielka
Język	angielski
Dziedzina sztuki	powieść kryminalna, romans
Ważne dzieła
Zabójstwo Rogera Ackroyda Morderstwo w Orient Expressie I nie było już nikogo
Odznaczenia
Nagrody
Mystery Writers of America: 1955
Strona internetowa

Agatha Christie, lady Mallowan, DBE, właśc. Agatha Mary Clarissa Miller Christie (ur. 15 września 1890 w Torquay, zm. 12 stycznia 1976 w Wallingford) – brytyjska autorka powieści kryminalnych i obyczajowych.

Najbardziej znana na świecie pisarka kryminałów oraz najlepiej sprzedająca się autorka wszech czasów. Wydano ponad miliard egzemplarzy jej książek w języku angielskim oraz drugi miliard przetłumaczonych na 45 języków obcych. Pod pseudonimem Mary Westmacott wydała kilka powieści obyczajowych, które również cieszyły się popularnością.

Christie wydała ponad 90 powieści i sztuk teatralnych. Ich akcja toczy się głównie w zamkniętych pomieszczeniach, a mordercą może być tylko jeden z mieszkańców. Wniosła wiele nowych rozwiązań do tradycyjnej sztuki pisania kryminałów. Niektóre z jej powieści mają zaskakujące i wcześniej niespotykane w kryminałach rozwiązania, np. Zabójstwo Rogera Ackroyda czy Morderstwo w Orient Expressie. Jej sztuka Pułapka na myszy, wystawiona po raz pierwszy w 1952 roku w Londynie, osiągnęła liczbę ponad dwudziestu tysięcy przedstawień.

Wiele z jej powieści i opowiadań zostało zekranizowanych, niektóre wielokrotnie (Morderstwo w Orient Expressie, Śmierć na Nilu czy 4.50 z Paddington). Na podstawie dzieł autorki powstały także seriale telewizyjne i słuchowiska radiowe.

Wszystkie utwory objęte były w 1951 roku w Polsce zapisem cenzury, podlegając natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek.

Życiorys

Christie w okresie dzieciństwa

Urodziła się 15 września 1890 w nadmorskim Torquay w południowo-zachodniej Anglii w hrabstwie Devon, gdzie mieściła się Ashfield, posiadłość jej matki. Była trzecim dzieckiem Clary i Fryderyka Millerów, miała siostrę Margaret i brata Louisa. Decyzją matki uczyła się w domu. W 1901 zmarł jej ojciec.

12 października 1912 podczas balu w rodzinnym Torquay poznała starszego od siebie o rok pułkownika Archibalda Christie. W wigilię 1914 wzięła z nim ślub. Mieli córkę, Rosalind Hicks (ur. 5 sierpnia 1919, zm. 28 października 2004). Podczas I wojny światowej pracowała jako pielęgniarka w szpitalu, asystentka w aptece oraz jako technik farmaceutyczny, dzięki czemu poznała właściwości trucizn, co wykorzystywała później w swoich powieściach.

W 1926 zmarła jej matka, brat uzależnił się od narkotyków, wydawcy nie spodobała się powieść Zabójstwo Rogera Ackroyda, a jej mąż zakochał się w innej kobiecie (Nancy Neele) i zażądał rozwodu. W grudniu 1926 zaginęła na 11 dni, co wywołało poruszenie w prasie (m.in. „The New York Times”, „Daily Herald”). Przebywała wówczas w Hydropathic Hotel w uzdrowiskowym Harrogate w Yorkshire, gdzie zameldowała się jako Teresa Neele. W tym czasie popadła w amnezję. W 1928 rozwiodła się z mężem. Wskutek problemów w życiu osobistym skupiła się na pisaniu kolejnych książek i podróżowaniu po świecie.

W 1930 wyszła za młodszego od niej o 13 lat archeologa Maxa Mallowana, którego poznała podczas jednego z wyjazdów w rejon Zatoki Perskiej. Wyjeżdżała z nim na wykopaliska na Bliskim Wschodzie, który później stał się tłem kilku jej powieści (m.in. Śmierć na Nilu i Morderstwo w Mezopotamii). Akcja innych dzieł autorki rozgrywa się w Torquay, miejscu jej narodzin.

W 1971 otrzymała Order Imperium Brytyjskiego.

Klub Detektywów

W 1930 przyłączyła się do Klubu Detektywów zrzeszającego autorów powieści kryminalnych, do którego z twórców angielskich należeli także m.in.: Dorothy L. Sayers i G.K. Chesterton. W 1931 wspólnie z innymi członkami stowarzyszenia napisała powieść The Floating Admiral. Pisarka na krótko została usunięta z klubu, ponieważ sprzeciwiła się zasadom sformułowanym przez członka klubu – Ronalda Knoksa. Jedną z owych zasad była reguła „ratio”, wykluczająca ingerencję sił nadprzyrodzonych w akcję powieściową. Niedozwolone było również utożsamianie mordercy z detektywem lub narratorem.

W 1958 pisarka Dorothy L. Sayers złożyła dymisję, a Christie przejęła jej obowiązki prezesa Klubu Detektywów.

Publikacje

Główni bohaterowie: Herkules Poirot i panna Marple

Agatha Christie stworzyła słynne postaci literackie dwojga detektywów: Belga Herkulesa Poirota oraz starszej pani, detektywki amatorki, panny Marple. Będąc jeszcze u szczytu kariery, Christie napisała dwie powieści z tymi bohaterami – z zastrzeżeniem, że mają się ukazać dopiero po jej śmierci. Miały to być ostatnie zagadki do rozwiązania dla Poirota i Marple. W ostatniej sprawie kryminalnej rozwiązywanej przez belgijskiego detektywa zostaje on uśmiercony, bo – jak wyjaśniła w swym pamiętniku autorka – zawsze uważała go za nieznośnego. Natomiast panna Marple (której cechy wzorowane były na babce twórczyni) po rozwiązaniu tajemnicy Uśpionego morderstwa spokojnie powraca do swojej wioski.

Wypowiedzi Herculesa Poirot zebrane zostały w książce Małe szare komórki. Poirot w cytatach.

Dla obojga głównych bohaterów powieści Agaty Christie opracowane zostały biografie:

• AnneA. Hart AnneA., Herkules Poirot. Życie i czasy. Biografia według Agathy Christie, Warszawa: Prószyński i S-ka, 1998, ISBN 83-7180-250-1, OCLC 751019524 . Brak numerów stron w książce
• AnneA. Hart AnneA., Panna Jane Marple. Życie i czasy. Biografia według Agathy Christie, Warszawa: Prószyński i S-ka, 1999, ISBN 83-7180-569-1, OCLC 222675322 . Brak numerów stron w książce

Spadkobiercy pisarki postanowili kontynuować cykl z Herkulesem Poirot. Na autorkę wybrana została Sophie Hannah. W Polsce ukazały się:

• SophieS. Hannah SophieS., Inicjały zbrodni, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2014, ISBN 978-83-08-05391-1, OCLC 892599034 . Brak numerów stron w książce
• SophieS. Hannah SophieS., Zamknięta trumna, Poznań: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2016, ISBN 978-83-271-5550-4, OCLC 968485321 . Brak numerów stron w książce
• SophieS. Hannah SophieS., Zagadka trzech czwartych, Poznań: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2018, ISBN 978-83-271-5875-8, OCLC 1088971489 . Brak numerów stron w książce
• SophieS. Hannah SophieS., Morderstwa w Kingfisher Hill, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2020, ISBN 978-83-271-6031-7, OCLC 1199650888 . Brak numerów stron w książce

Powieści kryminalne

Rok wydania	Tytuł	Tytuł oryginalny	Postać	Uwagi
1920	Tajemnicza historia w Styles	The Mysterious Affair at Styles	Herkules Poirot	pierwsza książka detektywistyczna Agathy Christie
1922	Tajemniczy przeciwnik	The Secret Adversary	Tommy i Tuppence
1923	Morderstwo na polu golfowym	The Murder on the Links	Herkules Poirot
1924	Mężczyzna w brązowym garniturze	The Man in the Brown Suit lub Mystery of the Mill House	Anna Beddingfeld pułkownik Race
1925	Tajemnica rezydencji Chimneys	The Secret of Chimneys	Anthony Cade inspektor Battle	pierwsza powieść z miejscem akcji w Chimneys
1926	Zabójstwo Rogera Ackroyda	The Murder of Roger Ackroyd	Herkules Poirot
1927	Wielka czwórka	The Big Four	Herkules Poirot
1928	Zagadka Błękitnego Ekspresu (Expressu) / Tajemnica Błękitnego Expressu	The Mystery of the Blue Train	Herkules Poirot
1929	Tajemnica Siedmiu Zegarów	The Seven Dials Mystery	Lady Eileen Brent (Bundle) nadinspektor Battle	druga powieść z miejscem akcji w Chimneys
1930	Morderstwo na plebanii	The Murder at the Vicarage	panna Marple	pierwsza zagadka panny Jane Marple
1931	Tajemnica Sittaford / Tajemnica wirującego stolika	The Sittaford Mystery lub The Murder at Hazelmoor	Emilia Trefusis inspektor Narracott
1932	Samotny Dom	Peril at End House	Herkules Poirot
1933	Śmierć lorda Edgware’a	Lord Edgware dies lub Thirteen At Dinner	Herkules Poirot
1934	Morderstwo w Orient Expressie	Murder on the Orient Express lub The Murder on the Calais Coach	Herkules Poirot
1934	Tragedia w trzech aktach	Three Act Tragedy	Herkules Poirot
1935	Śmierć w chmurach	Death in the Clouds lub Death in the Air	Herkules Poirot
1935	Dlaczego nie Evans?	Why didn't they ask Evans lub The Boomerang Clue	Bobby Jones i Frankie Derwent
1936	A.B.C.	The ABC Murders	Herkules Poirot
1936	Morderstwo w Mezopotamii	Murder in Mesopotamia	Herkules Poirot
1936	Karty na stół	Cards on the Table	Herkules Poirot nadinspektor Battle pułkownik Race
1937	Śmierć na Nilu	Death on the Nile	Herkules Poirot pułkownik Race
1937	Niemy świadek	Dumb Witness lub Poirot Loses a Client	Herkules Poirot
1938	Rendez-vous ze śmiercią	Appointment with Death	Herkules Poirot
1939	I nie było już nikogo / Dziesięciu Murzynków	Ten Little Niggers znana też jako And Then There Were None, Ten Little Indians		na prośbę wnuka autorki tytuł zmieniony na Dziesięciu małych żołnierzyków
1939	Morderstwo to nic trudnego	Murder is Easy lub Easy to Kill	Luke Fitzwilliam nadinspektor Battle
1939	Boże Narodzenie Herkulesa Poirot lub Morderstwo w Boże Narodzenie	Hercule Poirot's Christmas lub A Holiday for Murder	Herkules Poirot
1940	Zerwane zaręczyny	Sad Cypress	Herkules Poirot
1941	Zło czai się wszędzie / Zło, które żyje pod słońcem	Evil under the Sun	Herkules Poirot
1941	N czy M?	N or M	Tommy i Tuppence
1941	Pierwsze, drugie… zapnij mi obuwie	One, Two, Buckle my Shoe	Herkules Poirot
1942	Noc w bibliotece	The Body in the Library	panna Marple
1942	Pięć małych świnek	Five little pigs lub Murder in Retrospect	Herkules Poirot
1942	Zatrute pióro	The Moving Finger	panna Marple
1944	Godzina zero	Towards Zero	nadinspektor Battle
1944 (1945)	Rosemary znaczy pamięć	Sparkling Cyanide lub Remembered Death	pułkownik Race
1945	Zakończeniem jest śmierć	Death comes as the End		powieść z miejscem akcji w starożytnym Egipcie
1946	Niedziela na wsi	The Hollow	Herkules Poirot
1948	Pora przypływu	There is a Tide (znana też jako Taken at the Flood)	Herkules Poirot
1949	Dom zbrodni / Dom przestępców	Crooked House
1950	Morderstwo odbędzie się…	A Murder is Announced	panna Marple
1951	Spotkanie w Bagdadzie	They came to Baghdad	Victoria Jones
1952	Pani McGinty nie żyje	Mrs McGinty's dead	Herkules Poirot
1952	Strzały w Stonygates	They Do It With Mirrors lub Murder with Mirrors	panna Marple
1953	Kieszeń pełna żyta	A Pocketful of Rye	panna Marple
1953	Po pogrzebie	After the Funeral lub Funerals Are Fatal	Herkules Poirot
1955	Entliczek pentliczek	Hickory Dickory Dock	Herkules Poirot
1955	Podróż w nieznane	Destination Unknown lub So Many Steps to Death
1956	Zbrodnia na festynie	Dead Man’s Folly	Herkules Poirot
1957	4.50 z Paddington	4.50 from Paddington lub What Mrs. McGillicuty Saw	panna Marple
1957	Próba niewinności	Ordeal by Innocence
1959	Kot wśród gołębi	Cat Among the Pigeons	Herkules Poirot
1961	Tajemnica Bladego Konia	The Pale Horse	Mark Easterbrook inspektor Lejeune
1962	Zwierciadło pęka w odłamków stos	The Mirror Crack'd from Side to Side	panna Marple
1963	Przyjdź i zgiń	The Clocks	Herkules Poirot
1964	Karaibska tajemnica	A Caribbean Mystery	panna Marple
1965	Hotel Bertram	At Bertram's Hotel	panna Marple
1966	Trzecia lokatorka	Third Girl	Herkules Poirot
1967	Noc i ciemność	Endless Night
1968	Dom nad kanałem	By the Pricking of my Thumbs	Tommy i Tuppence
1969	Wigilia Wszystkich Świętych	Hallowe'en Party	Herkules Poirot
1970	Pasażer do Frankfurtu	Passenger to Frankfurt	sir Stafford Nye
1971	Nemezis / Przeznaczenie	Nemesis	panna Marple
1972	Słonie mają dobrą pamięć	Elephants can remember	Herkules Poirot
1973	Tajemnica Wawrzynów	Postern of Fate	Tommy i Tuppence
1975	Kurtyna	Curtain	Herkules Poirot
1976	Uśpione morderstwo	Sleeping Murder	panna Marple

Zbiory opowiadań

Zbiory opowiadań kryminalnych autorki dzieli się powszechnie na dwie główne grupy: wydane w Wielkiej Brytanii (łącznie 14) oraz Stanach Zjednoczonych (15). Spośród 21 najpopularniejszych tytułów tylko 7 (biorąc pod uwagę dobór i liczbę utworów) ukazało się w obu krajach w niezmienionej formie.

Wspólny nagrobek Agathy Christie i jej męża Maxa Mallowana przy kościele Marii Panny w Cholsey (Oxfordshire)

Polskie wydania książek Agathy Christie zasadniczo oparte są na wydaniach brytyjskich. Wyjątek stanowi amerykański zbiór Trzy ślepe myszki, który zawiera niewydane dotąd w Wielkiej Brytanii w formie książkowej opowiadanie o tym samym tytule. Z kolei Bożonarodzeniowa przygoda (pierwotna, krótsza wersja Tajemnicy gwiazdkowego puddingu) znajdująca się zbiorze Dopóki starczy światła jest jedynym, które nigdy nie znalazło się w zbiorze amerykańskim.

Rok wydania	Tytuł	Tytuł oryginalny	Postać	Uwagi
1924	Poirot prowadzi śledztwo	Poirot Investigates	Herkules Poirot	wydanie polskie, podobnie jak brytyjskie, zawiera 11 opowiadań (amerykańskie – 14)
1929	Śledztwo na cztery ręce	Partners in Crime	Tommy i Tuppence
1930	Tajemniczy pan Quin	The Mysterious Mr Quin	Harley Quin
1932	Trzynaście zagadek	The Thirteen Problems lub The Tuesday Club Murders	panna Marple
1933	Świadek oskarżenia	The Hound of Death		niewydana w USA
1934	Parker Pyne na tropie	Parker Pyne investigates lub Mr. Parker Pyne, Detective	Parker Pyne
1934	Tajemnica lorda Listerdale’a	The Listerdale Mystery		niewydana w USA
1937	Morderstwo w zaułku	Murder in the Mews lub Dead Man’s Mirror	Herkules Poirot
1939		Regatta Mystery and Other Stories		niewydana w Wielkiej Brytanii
1947	Dwanaście prac Herkulesa	The Labours of Hercules	Herkules Poirot
1948		Witness for the Prosecution and Other Stories		niewydana w Wielkiej Brytanii
1950	Pułapka na myszy lub Trzy ślepe myszki	Three Blind Mice and Other Stories lub The Mousetrap and Other Stories		na prośbę autorki wydana w Wielkiej Brytanii dopiero po wystawianiu sztuki teatralnej The Mousetrap na podstawie zawartych opowiadań
1951		The Under Dog and Other Stories		niewydana w Wielkiej Brytanii
1960	Tajemnica gwiazdkowego puddingu	The Adventure of the Christmas Pudding	Herkules Poirot panna Marple	niewydana w USA
1961		Double Sin and Other Stories		niewydana w Wielkiej Brytanii
1971		The Golden Ball and Other Stories		niewydana w Wielkiej Brytanii
1974	Wczesne sprawy Poirota	Poirot's Early Cases	Herkules Poirot

Upamiętniający pisarkę pomnik nieopodal londyńskiego Leicester Square

Pośmiertnie:

Rok wydania	Tytuł	Tytuł oryginalny	Postać	Uwagi
1979	Śmiertelna klątwa	Miss Marple's Final Cases and Two Other Stories	panna Marple	niewydana w USA
1991	Detektywi w służbie miłości	Problem at Pollensa Bay and Other Stories	Herkules Poirot Parker Pyne Harley Quin	niewydana w USA
1997		The Harlequin Tea Set and Other Stories		niewydana w Wielkiej Brytanii
1997	Dopóki starczy światła	While the Light Lasts and Other Stories	Herkules Poirot i inne	niewydana w USA
2016		The Big Four	Herkules Poirot	12 opowiadań z 1924 roku stanowiących podstawę powieści Wielka Czwórka

Popiersie Agathy Christie w jej rodzinnym Torquay

Inne kompilacje opowiadań:

Rok wydania	Tytuł	Tytuł oryginalny	Postać	Uwagi
1999		Hercule Poirot: The Complete Short Stories	Herkules Poirot	52 opowiadania, w tym Poirot and the Regatta Mystery, niewydane wcześniej w formie książkowej
2008		Miss Marple and Mystery: The Complete Short Stories	panna Marple	20 opowiadań
2008		Detectives and Young Adventurers: The Complete Short Stories	Tommy i Tuppence Harley Quin Parker Pyne Herkules Poirot	55 opowiadań, w tym 6 z niekryminalnego zbioru Gwiazda nad Betlejem (Star Over Bethlehem and other stories) wydanego pod nazwiskiem Agatha Christie Mallowan
2019	Śmierć nadchodzi jesienią	The Last Séance: Tales of the Supernatural		18 opowiadań (20 w wydaniu brytyjskim), których wspólnym motywem są zjawiska nadprzyrodzone
2020	Zbrodnie zimową porą	Midwinter Murder: Fireside Tales from the Queen of Mystery		12 wcześniej wydanych opowiadań, których wspólnym motywem jest zima
2021	Mord nocy letniej	Midsummer Mysteries: Secrets and Suspense from the Queen of Crime		11 wcześniej wydanych opowiadań (12 w wersji brytyjskiej), których wspólnym motywem jest lato
2022		A Deadly Affair: Unexpected Love Stories from the Queen of Mystery		13 wcześniej wydanych opowiadań
2023	Zło rozkwita wiosną	Sinister Spring		12 wcześniej wydanych opowiadań, których wspólnym motywem jest wiosna
2023		Autumn Chills		12 wcześniej wydanych opowiadań, których wspólnym motywem jest jesień

Pojedyncze opowiadania

• 1922 Żona Ke­ni­ty (The Wife of the Kenite) – opublikowane w czasopiśmie „The Home: An Australian Quarterly”.
• 1936 Poirot and the Regatta Mystery (opublikowane w „Chicago Tribune”).
• 2009 Pojmanie Cerbera (The Capture of Cerberus, wydane w Agatha Christie's Secret Notebooks: Fifty Years of Mysteries in the Making autorstwa Johna Currana); wyszło po polsku w: Sekretne zapiski Agaty Christie i Dwanaście prac Herkulesa.
• 2009 The Incident of the Dog's Ball (Agatha Christie's Secret Notebooks: Fifty Years of Mysteries in the Making) – napisane w 1933, adaptowane później jako powieść Niemy świadek; wyszło po polsku w: Sekretne zapiski Agaty Christie.
• 2014 Hercule Poirot and the Greenshore Folly – napisane w 1954, adaptowane jako powieść Zbrodnia na festynie.

Sztuki teatralne zaadaptowane na powieści przez Charlesa Osborne’a

Rok wydania	Tytuł	Tytuł oryginalny	Postać
1923	Niespodziewany gość	The Unexpected Guest
1934	Czarna kawa	Black Coffee	Herkules Poirot
1954	Pajęczyna	Spider’s Web

Jako współautorka:

• 1931 The Floating Admiral razem z G.K. Chestertonem, Dorothy L. Sayers i innymi członkami Detection Club.

Romanse napisane pod pseudonimem Mary Westmacott

Rok wydania	Tytuł	Tytuł oryginalny	Uwagi
1930	Cena geniuszu / Chleb olbrzyma	Giant's Bread	znana także pod nazwą Cena Geniuszu
1934	Niedokończony portret	Unfinished Portrait
1944	W samotności / Samotna wiosna	Absent in the Spring	znana także pod nazwą W samotności
1947	Róża i cis	The Rose and the Yew Tree
1952	Córeczka / Córka jest córką	A Daughter's a Daughter
1956	Brzemię	The Burden

Książki autobiograficzne

• 1946 Opowiedz, jak tam żyjecie (Come, Tell Me How You Live) jako Agatha Christie Mallowan.
• 1977 Autobiografia (An Autobiography).
• 2012 Moja podróż po imperium (The Grand Tour: Around the World with the Queen of Mystery).

Bohaterowie powieści Agathy Christie

• Herkules Poirot – belgijski detektyw
• Jane Marple – staruszka, detektyw-amator
• Kapitan Arthur Hastings – przyjaciel Poirota
• Inspektor Japp – policjant, znajomy Poirota
• Ariadna Oliver – pisarka kryminałów, znajoma Poirota
• Panna Felicity Lemon – wierna sekretarka Herkulesa Poirota
• Tommy i Tuppence Beresford – para detektywów-amatorów
• Pułkownik Race – stary przyjaciel Poirota
• Nadinspektor Battle – policjant ze Scotland Yardu
• Dolly Bantry – przyjaciółka panny Marple
• Sir Henry Clithering – przyjaciel panny Marple, emerytowany komisarz policji
• Vera Rossakoff – rosyjska hrabina
• Pan Jason Rafiel – staruszek, przyjaciel panny Marple
• Harley Quin – detektyw „nie z tego świata”, patrz: Tajemniczy pan Quin
• Inspektor Miller – antagonista Herkulesa Poirota
• Parker Pyne – ekscentryczny detektyw, patrz: Parker Pyne na tropie
• Luke Fitzwilliam – emerytowany policjant, patrz: Morderstwo to nic trudnego

Bibliografia

• Megan Gressor, Kerry Cook: Największe romanse wszech czasów. Bożenna Stokłosa (tłum.). Klub Dla Ciebie, 2005. ISBN 83-7404-194-3.

Linki zewnętrzne

• Strona poświęcona Agacie Christie i jej twórczości
• Oficjalna angielskojęzyczna strona Agathy Christie
• Polskie forum fanów Agathy Christie. agathachristie.mixxt.eu. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-09)].
• Agatha Christie w bazie Filmweb