Bitwa pod Tomaszowem Lubelskim

Pierwsza bitwa pod Tomaszowem Lubelskim

II wojna światowa, kampania wrześniowa
Czas	17–20 września 1939
Miejsce	Tomaszów Lubelski
Terytorium	II Rzeczpospolita
Przyczyna	ofensywa niemiecka
Wynik	zwycięstwo Niemców
Strony konfliktu
Polska III Rzesza
Dowódcy
Tadeusz Piskor, Antoni Szylling Leonard Wecker
Siły
6 DP, 23 DP, 55 DPRez., 21 DP, Krakowska Brygada Kawalerii, Warszawska Brygada Pancerno-Motorowa 3 dywizje piechoty, 2 dywizje pancerne
Straty
929 zabitych, 1174 rannych, 36 czołgów 870 zabitych, ponad 700 rannych
Położenie na mapie Polski w 1939 miejsce bitwy
50°27′00,0000″N 23°25′00,1200″E

Bitwa pod Tomaszowem Lubelskim – w istocie dwie bitwy, z których pierwsza miała miejsce w dniach 17–20 września 1939 roku, a druga trwała od 22 do 27 września 1939 roku. Była to druga po bitwie nad Bzurą największa batalia kampanii wrześniowej. W pierwszej bitwie udział brały zjednoczone armie „Kraków" i „Lublin" pod dowództwem gen. Tadeusza Piskora. W drugiej walczyły wojska Frontu Północnego utworzone z Armii „Modlin” generała Emila Przedrzymirskiego, dowodzone przez Stefana Dąba-Biernackiego. W pierwszej bitwie pod Tomaszowem Lubelskim brało udział największe polskie zgrupowanie pancerne ok. 80 wozów bojowych, w tym 22 czołgi typu 7TP.

Pierwsza bitwa pod Tomaszowem Lubelskim

W rejon Tomaszowa i Biłgoraja zaczęły napływać wycofujące się z linii frontu różnego rodzaju rozbite jednostki wojska polskiego. Niewielkie resztki Armii „Kraków” z generałem Antonim Szylingiem wkroczyły na Lubelszczyznę i zostały wcielone do Armii „Lublin” dowodzonej przez generała Tadeusza Piskora. W skład nowego zgrupowania weszły 6. DP, 23. DP, 55. DP i część 21. DP (dywizji piechoty) oraz Krakowska Brygada Kawalerii i Warszawska Brygada Pancerno-Motorowa dowodzona przez płk Stefana Roweckiego. Generał Piskor dowodzący tym ugrupowaniem otrzymał od Naczelnego Wodza rozkaz przełamania się przez Tomaszów w kierunku na Bełżec, Rawę Ruską i Lwów, a stąd do granicy z Rumunią. Wykonanie tego zadania było niezmiernie trudne. W pierwszym rzędzie należało skoncentrować wszystkie oddziały rozproszone w lasach i wsiach w północno-zachodniej części powiatu tomaszowskiego.

Walki Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej gen. Stefana Roweckiego i piechoty przeciwko Niemcom, rekonstrukcja bitwy w 2019 roku

Każda grupa wojskowa przy próbie połączenia się z inną musiała na drodze swojego przemarszu staczać ciężkie boje z Niemcami. Do takich walk doszło między innymi pod Krasnobrodem, Majdanem Wielkim, Ulowem, Szarowolą, Zielonem, Pasiekami, Łosińcem, Rogóźnem. Polskie uderzenie pancerne na Tomaszów Lubelski początkowo odniosło sukces i miasto zostało zdobyte. Wkrótce potem, wobec przewagi Niemców i braków zaopatrzenia, polskie jednostki zostały jednak zmuszone do jego opuszczenia.

Wszystkie próby wyrwania się z okrążenia prowadzone w dniach od 17 do 20 września, nazwane przez historyków pierwszą bitwą pod Tomaszowem, zakończyły się klęską i zmusiły dowódcę Armii „Lublin” do podpisania aktu kapitulacji. Do niemieckiej niewoli dostało się około 20 tys. żołnierzy, w tym również generał Tadeusz Piskor.

Druga bitwa pod Tomaszowem Lubelskim

Druga bitwa pod Tomaszowem Lubelskim

II wojna światowa, kampania wrześniowa
Czas	22–27 września 1939
Miejsce	Tomaszów Lubelski
Terytorium	II Rzeczpospolita
Przyczyna	ofensywa niemiecka
Wynik	zwycięstwo Niemców
Strony konfliktu
Polska III Rzesza
Dowódcy
Stefan Dąb-Biernacki, Emil Przedrzymirski Leonard Wecker
Siły
Front Północny VII Korpus Armijny
Straty
1023 zabitych, 997 rannych 886 zabitych, 700 rannych

Wkrótce po zakończeniu pierwszej bitwy pod Tomaszów dotarły wojska Frontu Północnego, utworzonego z Armii „Modlin” generała Emila Przedrzymirskiego. Dowódcą tej formacji został generał Stefan Dąb-Biernacki.

Podobnie jak Armia „Lublin”, także wojska Frontu Północnego otrzymały rozkaz Naczelnego Wodza Edwarda Śmigłego-Rydza marszu na południe w kierunku granicy rumuńskiej w kierunku przedmościa rumuńskiego. Po dotarciu do Chełma do sztabu frontu dotarła informacja o agresji ZSRR na Polskę i przekroczeniu granicy przez Armię Czerwoną. W związku z tym plany operacyjne uległy zmianie − generał Stefan Dąb-Biernacki postanowił skierować swoje wojska na Hrubieszów, a następnie Tomaszów. 21 września oddziały polskie wkroczyły do północno-wschodniego rejonu powiatu tomaszowskiego. Po licznych walkach zdobyto Tyszowce, Komarów, Łaszczów, Rachanie, a także Wożuczyn, gdzie został ulokowany sztab generała Dąb-Biernackiego. Pomimo chwilowych sukcesów nie zdołano utrzymać zdobytych pozycji. Natarcie na Antoniówkę wyparło na krótko Niemców, ale atak załamał się pod ogniem artylerii i karabinów maszynowych, a oddziały polskie poniosły ciężkie straty.

Nie powiodły się również plany opanowania Tomaszowa przez 13 Brygadę Piechoty pułkownika Wacława Szalewicza. Największy sukces w walkach odniosła Nowogródzka Brygada Kawalerii pod dowództwem generała brygady Władysława Andersa, która 22 września uderzyła na Krasnobród. Rozbiła tam niemiecką obronę, biorąc do niewoli 100 jeńców, a także uwolniła 40 polskich żołnierzy przetrzymywanych w miejscowym kościele. Po tym zwycięstwie brygada opuściła zdobyte miasto i dotarła do Majdanu Sopockiego, skąd po krótkim odpoczynku udała się w kierunku Lwowa.

Innym polskim oddziałom powiodło się znacznie gorzej. Dywizje generałów Kowalskiego i Wołkowickiego zostały rozbite i rozproszone. Beznadziejna sytuacja wojskowa zmusiła generała Dąba-Biernackiego do podjęcia decyzji o kapitulacji, do przeprowadzenia której upoważnił generała Przedrzymirskiego. Sam w nocy 23 września rozwiązał sztab i (w cywilnym ubraniu) opuścił miejsce postoju.

Pomimo tego pozostałe oddziały polskie przeszły w okolice Krasnobrodu, gdzie stoczono jeszcze jedną bitwę, która nie przyniosła wymiernego sukcesu. Wobec całkowitej utraty zdolności bojowej swoich podwładnych generał Przedrzymirski podpisał 26 września akt kapitulacji. 500 oficerów i 6 tysięcy żołnierzy trafiło do niewoli niemieckiej.

Upamiętnienie

Walki żołnierza polskiego pod Tomaszowem zostały upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic po 1945 roku „TOMASZÓW – KRASNOBRÓD 15 – 23 IX 1939" a po 1990 roku „TOMASZÓW LUBELSKI 17 – 27 IX 1939".

Tradycyjnie od kilkunastu lat w Tomaszowie Lubelskim, w trzecią niedzielę września, odbywają się uroczystości i rekonstrukcje bitew pod Tomaszowem Lubelskim.

• 
  Pomnik Żołnierzom Września 1939 Armii Kraków i Armii Lublin w Tomaszowie Lubelskim
• 
  Bohaterom obronnych walk od 17 do 27 września 1939 pod Tomaszowem Lubelskim
• 
  Tablica pamięci żołnierzy Armii Kraków i Armii Lublin w bitwach o Tomaszów Lubelski 1939
• 
  Cmentarz Wojenny 1939 poległych żołnierzy Armii Kraków i Armii Lublin w Tomaszowie Lubelskim
• 
  Tablica na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie
• 
  Cmentarz żołnierzy Wojska Polskiego poległych w bitwie pod Tomaszowem Lubelskim 23 września 1939 r. w Antoniówce koło Krynic

Zobacz też

• bój o Bełżec
• bitwa pod Cześnikami
• bitwa pod Krasnobrodem (1939)

Bibliografia

• [red.] Krzysztof Komorowski: Boje Polskie 1939 – 1945. Przewodnik encyklopedyczny. Warszawa: Bellona Spółka Akcyjna, 2009, s. 393. ISBN 978-83-7399-353-2.