Dobrodzień
50°43′40″N 18°26′40″E/50,727778 18,444444
| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||||
 Rynek | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Powiat | |||||
| Gmina | |||||
| Data założenia |
przed 1279 (pierwsza wzmianka) | ||||
| Prawa miejskie |
1374 | ||||
| Burmistrz |
Agnieszka Hurnik | ||||
| Powierzchnia |
19,46 km² | ||||
| Populacja (17.11.2022) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Strefa numeracyjna |
34 | ||||
| Kod pocztowy |
46-380 | ||||
| Tablice rejestracyjne |
OOL | ||||
Położenie na mapie gminy Dobrodzień  | |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa opolskiego  | |||||
Położenie na mapie powiatu oleskiego  | |||||
| 50°43′40″N 18°26′40″E/50,727778 18,444444
| |||||
| TERC (TERYT) |
1608014 | ||||
| SIMC |
0931454 | ||||
Urząd miejski pl. Wolności 146-380 Dobrodzień | |||||
| Strona internetowa | |||||
| BIP | |||||
Dobrodzień (dodatkowa nazwa niem. Guttentag) – miasto na Górnym Śląsku, w województwie opolskim, w powiecie oleskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Dobrodzień. Miasto znajduje się między Opolem a Lublińcem. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. częstochowskiego. Przed rokiem 1975 Dobrodzień należał do powiatu lublinieckiego. Miejscowość położona na historycznej ziemi lublinieckiej.
Według danych z 30 czerwca 2008 miasto liczyło 4014 mieszkańców[2]. Według danych Narodowego Spisu Powszechnego 2011 miasto liczy 3864 mieszkańców.
Nazwa
[edytuj | edytuj kod]
Nazwa miejscowości nawiązuje do zwyczajowego powitania „dzień dobry”. Według niemieckiego nauczyciela Heinricha Adamy’ego nazwa miejscowości pochodzi od wcześniejszej polskiej nazwy powitania[4]. W swoim dziele o nazwach miejscowych na Śląsku wydanym w 1888 roku we Wrocławiu Adamy wymienia jako najstarszą zanotowaną nazwę miasta Dobrodzin podając jej znaczenie „wurde übersetzt in Guttentag”, czyli po polsku „zostało przetłumaczone na Guttentag”[4].
W 1475 roku w łacińskich statutach Statuta synodalia episcoporum Wratislaviensium miejscowość wymieniona jest w zlatynizowanej formie Dobrosin[5]. W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińską nazwę: Dobrodin[6].
W dziele „Typographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae”, napisanej i wydanej przez Mateusza Meriana we Frankfurcie w roku 1650 miasto opisane jest słowiańską nazwą Dobradin[7]. W pruskim urzędowym dokumencie z 1750 roku wydanym w języku polskim w Berlinie przez Fryderyka Wielkiego miasto wymienione jest pośród innych śląskich miejscowości jako Dobrydzień[3].
W alfabetycznym spisie miejscowości na terenie Śląska wydanym w 1830 roku we Wrocławiu przez Johanna Knie miejscowość występuje pod nazwą niemiecką Guttentag oraz polską Dobrodzień[8]. Statystyczny opis Prus z roku 1837 notuje Gutentag (poln. Dobrdzien)[9]. Nazwy Dobrodzień oraz Guttentag w książce Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej wydanej w Głogówku w 1847 wymienił śląski pisarz Józef Lompa[10], jak również w 1896 roku śląski pisarz Konstanty Damrot w książce o nazewnictwie miejscowym na Śląsku[11].
Topograficzny opis Górnego Śląska z 1865 roku notuje miejscowość we fragmencie Guttentag – polnisch Dobrodzien[12]. Również katalog herbów niemieckich miejscowości, wydany w 1898 roku we Frankfurcie nad Menem, określa polską nazwę jako Dobrodzien[13]. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego wydany pod koniec wieku XIX podaje dwie polskie nazwy miejscowości – Dobrydzień i – Dobrodzień oraz niemiecką Guttentag[14].
W historii nazwa miejscowości została udokumentowana następującymi nazwami:
- 1279: Dobrosin[5]
- 1300: Dobradin
- 1304: Dobrodzien[15]
- 1311: Dobrodzen[15]
- 1312: Dobrozen[15]
- 1384: Dobrosin[11][15], Dobrodzyn[15]
- 1405: Dobrodzen[15]
- 1574: Dobrodzin[15]
- 1644: oppidium Dobrodzienie[15], Dobrodinium
- 1687: Guttentag vulgo Dobrodzien[15]
- 1750: Dobrydzień[3]
- XIX wiek: Guttentag, Gutentag[14]
Od 1945 r. jako nazwa urzędowa od 1946[16] roku: Dobrodzień. W 2008 roku dodano nazwę dodatkowa w języku mniejszości niemieckiej Guttentag.
Historia
[edytuj | edytuj kod]
Dobrodzień pojawia się w dokumentach w 1267 roku, w kilkanaście lat przed nadaniem miejscowemu sołtysowi Henrykowi przywilejów przez Bolesława I – księcia opolskiego (w skład którego wchodził Dobrodzień)[17]. Na początku XIV wieku była to już dosyć duża osada, bo w roku 1311 istniał w niej kościół parafialny. Prawa miejskie Dobrodzień uzyskał w 1374 roku z rąk księcia Władysława Opolczyka. Jednak można zakładać, że historia Dobrodzienia sięga znacznie odleglejszych czasów. Najstarsze znaleziska archeologiczne – przedmioty codziennego użytku, pochodzą z II-III okresu epoki brązu (1450–1000 r. p.n.e.). Zachowała się też legenda o pobycie w Dobrodzieniu św. Wojciecha. Do czasów współczesnych co roku 23 kwietnia odbywają się w mieście msze św. ku czci tego świętego oraz procesje do kapliczki, w której zachowała się jego rzeźba[18]. Niedługo przed pierwszymi wzmiankami o miejscowości, Dobrodzień – tak jak cały Śląsk, padł ofiarą rozdrobnienia dzielnicowego, rozpoczętego po śmierci króla Bolesława Krzywoustego, który podzielił Polskę pomiędzy swych synów. Śląsk przypadł Władysławowi II, jednak na skutek konfliktów wewnętrznych musiał on szukać pomocy na zewnątrz. Nie powrócił już do kraju, stąd został nazwany Wygnańcem, jednak jego synowie na skutek interwencji cesarza Fryderyka Barbarossy, otrzymali prawa do Śląska w 1163 r.[19] Dobrodzień prawdopodobnie zaistniał w jakiś sposób także podczas najazdu tatarskiego w 1241 r., o czym zdaje się świadczyć późniejsza nazwa pewnej niwy na przedmieściu – Turkopole (niem. Turkenfeld)[20]. W końcu XIV wieku na skutek konfliktów zbrojnych książąt opolskich z królem polskim Władysławem Jagiełłą, Dobrodzień dostał się w ręce Spytka z Melsztyna, dowodzącego rycerstwem koronnym, by następnie stać się własnością książąt niemodlińskich. Po paru nieudanych próbach zawładnięcia tronem krakowskim Piastowie śląscy odwrócili się od Polski i złożyli hołd lenny królowi Czech[21].
W 1452 roku w Dobrodzieniu wybudowano prawdopodobnie zamek warowny otoczony wałami ziemnymi i ostrokołem, który jednak nie zachował się do dzisiejszych czasów. Jako pierwszy właściciel Dobrodzienia obowiązki pańszczyźniane jego mieszkańcom narzucił w 1452 roku Henryk Kranczkowski. Podobnie postępowali późniejsi właściciele, co spowolniło rozwój gospodarczy miasta. W XV wieku wielu synów mieszczan studiowało w Akademii Krakowskiej, a Maciej – syn Światosława z Dobrodzienia był osobistym sekretarzem archidiakona z Dobrodzienia. Kolejnymi właścicielami Dobrodzienia w XVI i XVII wieku byli m.in.: Franciszek Kalinowski, Jan I Posadowski, Wacław Posadowski, Jan II Posadowski, Magdalena Kurtzbach, Jerzy Jarocki, Daniel Jarocki, Anna Jarocka – ta ostatnia, z racji znacznego zwiększenia obciążeń feudalnych, zapisała się niechlubnie w pamięci mieszkańców, co zaowocowało uwiecznieniem jej w legendach o Czarnej Damie, pokutującej jakoby za swe grzechy i pojawiającej się pośmiertnie w niektóre noce w okolicach zabytkowego mostu z 1610 roku, Bogusław Blacha, Jan von Blankowski oraz jego potomkowie[22]. W 1526 r. na skutek śmierci króla Czech Ludwika II Jagiellończyka Czechy i Śląsk znalazły się pod panowaniem Habsburgów, jednak faktycznie nadal istniały silne wpływy czeskie, a tylko najważniejsze sprawy były rozstrzygane w Wiedniu[21]. Dobrodzień został wyjątkowo ciężko doświadczony na skutek wojny trzydziestoletniej. Miasto było wówczas kilkakrotnie plądrowane, a część mieszkańców wymordowana. Nie obyło się też bez pożarów. Z tego czasu pochodzi niechlubna sława Anny Jarockiej, która miała jakoby najpierw zagarnąć lasy i pastwiska miejskie, a potem po zniszczeniach wojennych odmówić mieszkańcom drewna na odbudowę domów[potrzebny przypis].
W 1740 roku podczas wojen śląskich pomiędzy Austrią oraz Królestwem Prus na Śląsk wkroczyły wojska króla pruskiego Fryderyka II Hohenzollerna. Zajęły one także Dobrodzień. Austria została zmuszona do zawarcia pokoju z Prusami, w myśl którego Śląsk przypadł w udziale pruskim junkrom. Rozpoczęła się kolonizacja fryderycjańska, polegająca na napływie na Górny Śląsk osadników z Prus, często wyznania ewangelickiego. W samym tylko ostatnim 40-leciu XVIII wieku napłynęło ich przeszło 170 tys.[23] W 1743 roku w Dobrodzieniu powstała „komuna miejska” – właścicielami miasta stali się jego mieszkańcy na skutek wykupienia go od barona Franciszka Ludwika von Blankowskiego. Jednak na skutek różnych okoliczności i z powodu braku środków finansowych w 1748 roku Dobrodzień ponownie został własnością, tym razem przedstawicieli rodów pruskich. Mimo wysokich kontrybucji miasto rozwijało się pod względem gospodarczym. Już we wcześniejszych latach w Dobrodzieniu dynamicznie rozwijało się stolarstwo, które do dziś jest wizytówką miasta. W XVIII wieku wybudowano w mieście zakład hutniczy z wielkim piecem. Mieszkańcy, spośród których niektórzy mieli po 15–20 par koni, transportowali wyroby hutnicze do Odessy, Wrocławia, Brna, Poznania i Krakowa. Miasto poziomem zamożności mieszkańców przewyższało wówczas wiele okolicznych ośrodków, co jednak uległo odwróceniu na skutek pominięcia Dobrodzienia przy budowie sieci kolei żelaznych i rozwoju przemysłu na Górnym Śląsku[potrzebny przypis].
W 1846 r. potężny pożar zniszczył większość zabudowy miasta, m.in. spłonął kościół, probostwo, poczta, synagoga, gospody, folwark z gorzelnią i wiele innych budynków. Ocalały tylko budynki na jego obrzeżach, a także zabytkowy kościół pod wezwaniem św. Walentego – do dziś będący ozdobą miasta. Paradoksalnie, pożar w dłuższej perspektywie wyszedł miastu na korzyść. Przyczynił się do rozbudowy Dobrodzienia i powstania budynków murowanych w miejsce drewnianych. W połowie XIX wieku wzniesiono stopniowo nowe, murowane budynki: ratusz, pałac, kościół katolicki i ewangelicki, synagogę. W 1865 roku w mieście żyło 2399 mieszkańców z czego 1140 mężczyzn i 1259 kobiet; 184 było ewangelikami, 1935 katolikami; zanotowano także 280 wyznawców judaizmu[24].
Od 1884 roku Dobrodzień przypadł w udziale królom Saksonii. Fryderyk August III przebywał często w Dobrodzieniu, zamieszkując zachowany do dziś budynek, znajdujący się na skrzyżowaniu obecnych ulic: Piastowskiej i Powstańców Śląskich. W 1898 roku z inicjatywy saksońskiej królowej Karoli[potrzebny przypis] wybudowano w Dobrodzieniu szpital (dzisiejszy Zakład Opieki Leczniczej im. Królowej Karoli). W 1919 roku król saksoński sprzedał część dóbr państwu i osobom prywatnym, a w 1927 roku całość.
W 1910 roku w miejscowości mieszkało 3186 osób, z czego 1702 mówiło językiem polskim, 338 polskim i niemieckim, a 1146 niemieckim. W I wojnie zginęło 167 mieszkańców miasta[22]. W wyborach komunalnych, jakie odbyły się w listopadzie 1919 roku, mieszkańcy oddali 248 głosów na polską listę na ogólną sumę 993, zdobywając 5 z 18 mandatów[25]. W latach 1919–1921 miały miejsce trzy powstania śląskie, w których brali udział również mieszkańcy Dobrodzienia. Największa skala konfliktu nastąpiła w czasie III powstania, kiedy 4 maja 1921 roku rozpoczęły się walki o miejscowość. 6 maja Dobrodzień został zdobyty przez lubliniecko-opolski pułk piechoty pod dowództwem Karola Lubosa oraz Teodora Mańczyka. Do zakończenia działań wojskowych pozostał on w rękach powstańców i mieścił się w nim główny sztab podgrupy „Linke”[25]. Wcześniej, w czasie plebiscytu, większość mieszkańców opowiedziała się jednak za Niemcami (1664 do 430 za Polską)[26] i po podziale Górnego Śląska Dobrodzień pozostał w granicach Niemiec, tworząc najmniejszy w Rzeszy powiat dobrodzieński (Landkreis Guttentag)[27].
Dobrodzień od pokoleń był przykładem wielokulturowości i w miarę zgodnego współżycia przedstawicieli różnych nacji. W kościele katolickim pleban wygłaszał kazania w języku niemieckim raz na miesiąc, a po polsku co tydzień[28]. W mieście aż do przedednia wybuchu II wojny światowej funkcjonowały organizacje polskie i żydowskie. Niechlubnym wyjątkiem były wydarzenia nocy kryształowej w 1938 roku, kiedy to spalona została przez członków SS i SA synagoga i jeden ze sklepów[22]. Istnieje też źródło, z którego wynika, że spalono wówczas jedynie sklep Siednerów, a synagogę, którą wcześniej oddano już w użytkowanie powszechnej kasie oszczędności – z uwagi na znaczący odpływ z miejscowości ludności pochodzenia żydowskiego w latach 30. XX w. – rozebrano już po wydarzeniach z listopada 1938 roku[29]. W czasie II wojny światowej w pobliskich lasach stacjonowały wojska gen. Reichenaua[według kogo?]. 21 stycznia 1945 roku do miasta wkroczyły wojska radzieckie pod dowództwem gen. Gusiewa[30]. W trakcie zajmowania miasta zginęło 70 żołnierzy radzieckich[31]. Po zakończeniu działań wojennych Dobrodzień znalazł się w województwie śląskim (śląsko-dąbrowskim), następnie katowickim, a od 1975 roku – w częstochowskim. Po ostatniej reformie administracyjnej jest częścią województwa opolskiego.
Demografia
[edytuj | edytuj kod]- Piramida wieku mieszkańców Dobrodzienia w 2014 roku[32].
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]
Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są[33]:
- miasto w ramach historycznego założenia
- kościół par. pw. św. Marii Magdaleny, z l. 1851–1854
- cmentarz przykościelny
- kościół cmentarny pw. św. Walentego, drewniany, z poł. XVII w.
- cmentarz żydowski, z XVIII w.
- dwór, z poł. XIX w.
Inne zabytki:
- Kościół Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny, z l. 1847–1851
Wspólnoty wyznaniowe
[edytuj | edytuj kod]- Kościół rzymskokatolicki:
- Świadkowie Jehowy:
- zbór Zawadzkie-Dobrodzień (Sala Królestwa: Ozimek, ul. Wyzwolenia 58b[34])
Miasta partnerskie
[edytuj | edytuj kod]
Ludzie związani z Dobrodzieniem
[edytuj | edytuj kod]Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]
- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-05].
- ↑ Nowak Lucyna, Stańczyk Joanna, Znajewska Agnieszka, Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 30 VI 2008 r.), Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2008, ISSN 1734-6118.
- ↑ a b c Pruski dokument z roku 1750 ustalający urzędowe opłaty na Śląsku – „Wznowione powszechne taxae-stolae sporządzenie, Dla samowładnego Xięstwa Sląska, Podług ktorego tak Auszpurskiey Konfessyi iak Katoliccy Fararze, Kaznodzieie i Kuratusowie Zachowywać się powinni. Sub Dato z Berlina, d. 8. Augusti 1750”.
- ↑ a b Heinrich Adamy, Die schlesischen Ortsnamen, ihre Entstehung und Bedeutung. Ein Bild aus der Vorzeit, wyd. 2, Breslau: Verlag von Priebatsch’s Buchhandlung, 1888, s. 3, OCLC 456751858 (niem.).
- ↑ a b Franz Xaver Seppelt, Die Breslauer Diözesansynode vom Jahre 1446, Franz Goerlich, Breslau 1912, s. 97. – tekst łaciński statutów w wersji zdigitalizowanej.
- ↑ Detlef Haberland: Die „Silesiographia” und „Breslo-Graphia” von Nicolaus Henel von Hennenfeld. Arkadiusz Cencora, Diana Codogni-Łańcucka. Wrocław: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, 2011, s. 175. ISBN 978-83-910595-2-4.
- ↑ Topographia Bohemiae, Moraviae, et Silesiae by Matthaeus Merian, Barenreiter 1960 ISBN 1-4991-8341-0, ISBN 978-1-4991-8341-2.
- ↑ Knie 1830 ↓, s. 937.
- ↑ Freiherrn 1837 ↓, s. 131.
- ↑ Józef Lompa, Krótki rys jeografii Śląska dla nauki początkowej, Głogówek 1847, s. 30.
- ↑ a b Konstanty Damrot, Die älteren Ortsnamen Schlesiens, ihre Entstehung und Bedeutung mit einem Anhange über die schlesisch-polnischen Personennamen. Beiträge zur schlesischen Geschichte und Volkskunde, Verlag von Felix Kasprzyk, Beuthen 1896.
- ↑ Triest 1865 ↓, s. 442.
- ↑ Die Wappen und Siegel der Deutschen Staedte: Flecken und Doerfer, Frankfurt a/Main 1898, s. 105.
- ↑ a b Dobrydzień – Słownik geograficzny Królestwa Polskiego.
- ↑ a b c d e f g h i Nazwy miejscowe Polski: historia, pochodzenie, zmiany. Kazimierz Rymut (red.). T. 2: C-D. Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN, 1997, s. 375. ISBN 83-85579-64-8.
- ↑ Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. 1946 nr 44, poz. 85).
- ↑ P. Mrozek, Historia Dobrodzienia w datach do roku 2004, „Zeszyt Dobrodzieński” 2004, ISSN 83-60079-02-01.
- ↑ Paweł Mrozek, Czy w Dobrodzieniu był św. Wojciech?, „Echo Dobrodzienia”, wrzesień-październik 2007, nr 68, s. 11.
- ↑ Edward Goszyk, Historia Rzędowic, www.rzedowice.pl.
- ↑ Weltzel A., Die Geschichte der Stadt und Herrschaft Guttentag, Ratibor 1882, s. 453.
- ↑ a b Edward Goszyk, op.cit.
- ↑ a b c Paweł Mrozek, Historia..., op.cit.
- ↑ Dorota Borowicz, Mapy narodowościowe Górnego Śląska od połowy XIX wieku do II wojny światowej, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2004, s. 34, ISBN 83-229-2569-7, OCLC 69318732.
- ↑ Triest 1865 ↓, s. 443.
- ↑ a b „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 95, hasło „Dobrodzień”.
- ↑ Landkreis Lublinitz [online], home.arcor.de [zarchiwizowane z adresu 2013-12-19].
- ↑ Utworzono go z części powiatu lublinieckiego, która pozostała w Niemczech.
- ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom II. DIR [online], DIR. Zasoby polskie [dostęp 2020-07-08] (pol.).
- ↑ M. Borkowski, A. Kirmel, T. Włodarczyk, Śladami Żydów. Dolny Śląsk, Opolszczyzna, Ziemia Lubuska, Warszawa 2008, s. 113.
- ↑ P. Mrozek, op. cit.
- ↑ Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945. Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 166.
- ↑ Dobrodzień w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11], liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo opolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 83.
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2023-02-05].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Johann Georg Knie, Alphabethisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien ..., Breslau: Graß, Barth und Comp., 1830, OCLC 751379865 (niem.).
- Felix Triest, Topographisches Handbuch von Oberschlesien., Breslau: Wilh. Gottl. Korn, 1864–1865, OCLC 315739117 (niem.), Erste Hälfte, Zweite Hälfte.
- L. Freiherrn: Der Preußische Staat in allen seinen Beziehungen (...) Dritter Band. Berlin: Verlag von’August Hirschwald, 1837.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Historia Dobrodzienia
- Historia Żydów w Dobrodzieniu na portalu Wirtualny Sztetl
- Dobrydzień, Dobrodzień, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 81.
| Miasta na prawach powiatu | |
|---|---|
| Miasta powiatowe | |
| Miasta gminne |
