Granica (film 1938)

Granica
	; Mieczysława Ćwiklińska, Jerzy Pichelski i Aleksander Zelwerowicz w jednej ze scen filmu
Gatunek	dramat
Rok produkcji	1938
Data premiery	29 października 1938
Kraj produkcji	Polska
Język	polski
Czas trwania	105 min
Reżyseria	Józef Lejtes
Scenariusz	Stanisław Urbanowicz; Józef Lejtes; Eugeniusz Bunda
Główne role	Jerzy Pichelski; Lena Żelichowska; Elżbieta Barszczewska
Muzyka	Marian Neuteich
Zdjęcia	Seweryn Steinwurzel
Scenografia	Stefan Norris; Jacek Rotmil
Produkcja	Parlofilm
	Cytaty w Wikicytatach

Granica – polski film fabularny z 1938 roku w reżyserii Józefa Lejtesa, według scenariusza napisanego wraz ze Stanisławem Urbanowiczem i Eugeniuszem Bundą na podstawie powieści Zofii Nałkowskiej. Jest to pierwsza kinowa adaptacja dzieła Nałkowskiej, przed filmem Jana Rybkowskiego z 1977 roku.

Fabuła

Zobacz więcej w artykule Granica (powieść), w sekcji Zarys fabuły.

Młody arystokrata Zenon Ziembiewicz wraca do kraju, ze studiów w Paryżu. Na miejscu odnawia znajomość z dawną ukochaną Elżbietą. Równocześnie nawiązuje romans z młodą służącą – Justyną. Nie przejmuje się tym, że swoim zachowaniem krzywdzi obie zakochane w nim kobiety. Gdy Justyna oznajmia Zenonowi, że jest w ciąży, Elżbieta z nim zrywa^[1]. Zenon stara się zapomnieć o nieudanych podbojach miłosnych, jako prezydent Warszawy stara się energicznie pracować. Justyna na prośbę Zenona dokonuje aborcji, podczas gdy ostatecznie on sam wiąże się z Elżbietą. Z tęsknoty za utraconym dzieckiem Justyna planuje zemstę; w międzyczasie prezydenta pogrąża afera budowlana z jego udziałem. Justyna, złożywszy wizytę u Zenona, wypala mu twarz kwasem. Okaleczony Zenon strzela sobie w skroń i pozbawia się życia^[1].

Obsada

Źródło: Filmpolski.pl^[1]

Jerzy Pichelski – Zenon Ziembiewicz
Mieczysława Ćwiklińska – matka Zenona
Elżbieta Barszczewska – Elżbieta Biecka
Mieczysław Cybulski – Franek
Stanisława Wysocka – ciotka Elżbiety, Kolichowska
Lena Żelichowska – Justyna Bogutówna
Helena Buczyńska – matka Justyny
Bogusław Samborski – plenipotent Czechliński
Zbigniew Ziembiński – Awaczewicz
Aleksander Zelwerowicz – ojciec Zenona
Jan Ciecierski – lekarz
Wanda Jarszewska – Tawnicka
Aleksander Bogusiński – Tczewski
Izabella Kalitowicz – Posztraska
Alina Halska – zakonnica
Jerzy Kordowski – kelner
Janina Krzymuska – Niestrzępowa
Zofia Wierzejska – Warkoniowa
Jadwiga Bukojemska – Wagner
Jan Tomasik – rewident
Jerzy Chodecki – lokaj
Zygmunt Strużewski – portier

Produkcja

Zofia Nałkowska (1932), autorka pierwowzoru literackiego

Podstawą literacką dla filmu Józefa Lejtesa była powieść Zofii Nałkowskiej Granica (1935), która w chwili pierwszego wydania została bardzo pozytywnie przyjęta przez krytyków, była też wielce poczytna (2600 egzemplarzy do 1939 roku)^[2]. Lejtes wraz ze Stanisławem Urbanowiczem i Eugeniuszem Bundą napisał scenariusz na podstawie powieści^[1], przy udziale samej Nałkowskiej^[3]; w reżyserii Lejtesowi asystowali Bunda i Krystyna Zelwerowicz^[1]. Zdjęcia do filmowej wersji Granicy nakręcił Seweryn Steinwurzel, natomiast scenografię wykonali Jacek Rotmil i Stefan Norris. Muzykę skomponował Marian Neuteich, a kierownikiem produkcji został Norbert Tarler. Film wyprodukowała wytwórnia Parlofilm^[1].

Odbiór

W chwili premiery Granica odniosła wielki sukces komercyjny^[4], lecz po II wojnie światowej długo była przyjmowana niechętnie. Jerzy Toeplitz w retrospektywnym artykule dla „Filmu” z 1963 roku uznawał, że obsada aktorska została źle dobrana, a Lejtes zmarnował krytyczny potencjał powieści Nałkowskiej, zwłaszcza na tle lepiej zaadaptowanych filmów opartych na gorszych powieściach z epoki (np. Wspólnego pokoju, 1959, Wojciecha Jerzego Hasa na podstawie powieści Zbigniewa Uniłowskiego)^[5]. Toeplitz podsumowywał: „Zenon Ziembiewicz, Elżbieta Biecka i Justyna Bogutówna – to postacie, które warto wskrzesić na ekranie. W pełnym wymiarze – a nie w wersji okaleczonej […], spreparowanej przez wytwórnię Parlofilm”^[5].

Krytyk filmowy Jan Olszewski w tekście z 1978 roku wyraził inną opinię. Wprawdzie z rozczarowaniem przyjmował nazbyt jednoznaczną kreację Pichelskiego jako Ziembiewicza, lecz chwalił obsadę ról drugoplanowych i rolę, jaką w odbiorze filmu odgrywają rekwizyty. Staroświeckie meble towarzyszące pierwszej części filmu konotują „nastrój pogody, spokoju i bezpieczeństwa”, natomiast druga część filmu z nowoczesnym umeblowaniem wnętrza mieszkania bohatera eksponuje „chłód, trzeźwość, wyrachowanie”^[6]. Zdaniem Olszewskiego ów kontrast pokazuje „metaforyczny portret współczesnej sobie [reżyserowi] Polski”^[6].

Sheila Skaff pisała natomiast w retrospektywnej książce z 2008 roku, iż „dobrze wykreowane postacie sprawiają, że jest to jeden z najbardziej podziwianych i naśladowanych filmów przedwojennej Polski”^[7]. Zdaniem Skaff, na przykładzie takich filmów jak Dziewczęta z Nowolipek i Granica, Lejtes ujawnia „wyjątkową zdolność do tworzenia szeregu kobiecych postaci różniących się postawami i pragnieniami, ale połączonych złożonością i głębią ich osobowości”^[8]. Ewelina Wejbert-Wąsiewicz wskazywała Granicę Lejtesa jako jeden z pierwszych polskich filmów poruszających wątek niechcianej ciąży i aborcji^[3]. Wojciech Otto z kolei wymieniał Granicę wśród ledwie kilku filmów o ambicjach artystycznych w międzywojennej Polsce, obok Legionu ulicy (1932) Aleksandra Forda, Ludzi Wisły (1938) Forda i Jerzego Zarzyckiego (1938), Przebudzenia (1934) Forda i Jana Nowiny-Przybylskiego oraz Strachów (1938) Eugeniusza Cękalskiego i Karola Szołowskiego^[9].

Joanna Preizner podsumowywała, że tak jak Dziewczęta z Nowolipek, Granica „w przeciwieństwie do wielu produkcji z tego okresu […] mówiła o konkretnych problemach, odwoływała się do doświadczeń znanych niemal każdemu”. Oba filmy Lejtesa zdaniem Preizner „były świetnie zrealizowane […] i zagrane”^[10].

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Granica w bazie filmpolski.pl
↑ LucynaL. Marzec LucynaL., Spór o „Granicę” Zofii Nałkowskiej, Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2019, s. 27–30, ISBN 978-83-7654-484-7, OCLC 1156640005 [dostęp 2023-09-28] .
↑ ^a ^b EwelinaE. Wejbert-Wąsiewicz EwelinaE., Problematyka niechcianej ciąży i aborcji w filmie polskim. Ideologia, polityka, rzeczywistość, „Sztuka i Dokumentacja” (18), 2018, s. 260–261, ISSN 2080-413X [dostęp 2023-09-28] .
↑ LucynaL. Marzec LucynaL., Spór o „Granicę” Zofii Nałkowskiej, Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2019, s. 30, ISBN 978-83-7654-484-7, OCLC 1156640005 [dostęp 2023-09-28] .
↑ ^a ^b JerzyJ. Toeplitz JerzyJ., Granica, „Film” (5), 1963, s. 14 .
↑ ^a ^b JanJ. Olszewski JanJ., Recenzowane po latach: Granica, „Film” (40), 1978, s. 21 .
↑ SheilaS. Skaff SheilaS., The law of the looking glass: cinema in Poland, 1896-1939, Athens: Ohio University Press, 2008, s. 163, ISBN 978-0-8214-1784-3 [dostęp 2023-09-28] .
↑ SheilaS. Skaff SheilaS., The law of the looking glass: cinema in Poland, 1896-1939, Athens: Ohio University Press, 2008, s. 162, ISBN 978-0-8214-1784-3 [dostęp 2023-09-28] .
↑ WojciechW. Otto WojciechW., Wielkomiejskie życie Drugiej Rzeczypospolitej w polskim flmie fabularnym okresu międzywojennego Wstęp do tematu, „Images. The International Journal of European Film, Performing Arts and Audiovisual Communication”, 12 (21), 2013, s. 300, ISSN 1731-450x [dostęp 2023-09-28] .
↑ JoannaJ. Preizner JoannaJ., History of Polish cinema: from the beginnings to Polish school, Kraków: Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, 2020, s. 35 .

Literatura

Jan Lewandowski: 100 filmów polskich. Chorzów: Videograf II, 2004, s. 16. ISBN 83-7183-326-1.

Linki zewnętrzne

Granica w bazie IMDb (ang.)
Granica w bazie filmpolski.pl
Granica w bazie Filmweb
Zdjęcia z filmu Granica w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”
Program filmu Granica wersja cyfrowa dostępna w Mazowieckiej Bibliotece Cyfrowej

[:2-1] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Granica w bazie filmpolski.pl

[2] LucynaL. Marzec LucynaL., Spór o „Granicę” Zofii Nałkowskiej, Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2019, s. 27–30, ISBN 978-83-7654-484-7, OCLC 1156640005 [dostęp 2023-09-28] .

[:3-3] EwelinaE. Wejbert-Wąsiewicz EwelinaE., Problematyka niechcianej ciąży i aborcji w filmie polskim. Ideologia, polityka, rzeczywistość, „Sztuka i Dokumentacja” (18), 2018, s. 260–261, ISSN 2080-413X [dostęp 2023-09-28] .

[4] LucynaL. Marzec LucynaL., Spór o „Granicę” Zofii Nałkowskiej, Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2019, s. 30, ISBN 978-83-7654-484-7, OCLC 1156640005 [dostęp 2023-09-28] .

[:0-5] JerzyJ. Toeplitz JerzyJ., Granica, „Film” (5), 1963, s. 14 .

[:1-6] JanJ. Olszewski JanJ., Recenzowane po latach: Granica, „Film” (40), 1978, s. 21 .

[7] SheilaS. Skaff SheilaS., The law of the looking glass: cinema in Poland, 1896-1939, Athens: Ohio University Press, 2008, s. 163, ISBN 978-0-8214-1784-3 [dostęp 2023-09-28] .

[8] SheilaS. Skaff SheilaS., The law of the looking glass: cinema in Poland, 1896-1939, Athens: Ohio University Press, 2008, s. 162, ISBN 978-0-8214-1784-3 [dostęp 2023-09-28] .

[9] WojciechW. Otto WojciechW., Wielkomiejskie życie Drugiej Rzeczypospolitej w polskim flmie fabularnym okresu międzywojennego Wstęp do tematu, „Images. The International Journal of European Film, Performing Arts and Audiovisual Communication”, 12 (21), 2013, s. 300, ISSN 1731-450x [dostęp 2023-09-28] .

[10] JoannaJ. Preizner JoannaJ., History of Polish cinema: from the beginnings to Polish school, Kraków: Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, 2020, s. 35 .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

Lata 20.	Huragan (1928) Z dnia na dzień (1929)
Lata 30.	Dzikie pola (1932) Pod Twoją obronę (1933) Młody las (1934) Córka generała Pankratowa (1934) Dzień wielkiej przygody (1935) Barbara Radziwiłłówna (1936) Róża (1936) Dziewczęta z Nowolipek (1937) Sygnały (1938) Kościuszko pod Racławicami (1938) Granica (1938)