Krzyżodziób sosnowy

Krzyżodziób sosnowy
	Loxia pytyopsittacus
	Borkhausen, 1793
	; Samiec
	; Samica
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	wróblowe
Podrząd	śpiewające
Rodzina	łuszczakowate
Podrodzina	łuskacze
Plemię	Carduelini
Rodzaj	Loxia
Gatunek	krzyżodziób sosnowy
Synonimy
	Loxia curvirostra romanus Burg, 1920; Loxia pityopsittacus estiae Härms & Piiper, 1922; Loxia curvirostra norwegica Laubmann, 1927;
	Loxia curvirostra romanus Burg, 1920; Loxia pityopsittacus estiae Härms & Piiper, 1922; Loxia curvirostra norwegica Laubmann, 1927;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Krzyżodziób sosnowy^[4] (Loxia pytyopsittacus) – gatunek małego ptaka z rodziny łuszczakowatych (Fringillidae). Zamieszkuje Europę, głównie północną, oraz przyległy południowo-zachodni skraj Syberii. Nie jest zagrożony wyginięciem.

Systematyka

Po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego gatunek ten opisał Moritz Balthasar Borkhausen w 1793 roku. Autor nadał mu nazwę Loxia pytyopsittacus^[5], która obowiązuje do tej pory^[2]^[4]^[6]. Nie wskazał miejsca typowego^[2]^[5]; w 1904 roku Hartert wyznaczył jako miejsce typowe Szwecję^[2]. Jest to gatunek monotypowy^[6]^[7].

Występowanie

To gatunek północny. Zamieszkuje północną Europę, od Półwyspu Skandynawskiego po kraje bałtyckie i europejską część Rosji, przyległy południowo-zachodni skraj Syberii, a także północno-wschodnią Szkocję^[7]. Jest to ptak osiadły lub migrujący zwykle na niewielkie odległości^[7].

W Polsce dawniej skrajnie nielicznie gniazdował na północy kraju (ostatnie potwierdzone lęgi odnotowano w 1962 roku na Mierzei Helskiej^[8]), obecnie rzadko zalatuje^[9]^[10] (obserwowany do marca^[9]). Znacznie rzadszy od podobnego krzyżodzioba świerkowego. Spotyka się go pojedynczo lub w małych grupach w trakcie nalotów populacji ze wschodu.

Zapis kopalny potwierdza jego istnienie już w plejstocenie. Jego skamieniałości odkryto w osadach ze środkowego plejstocenu we Francji oraz w osadach z późnego plejstocenu we Francji, we Włoszech i w Czechach. W Polsce jego skamieniałości odkryto w Jaskini na Biśniku^[11].

Morfologia

Wygląd: Podobny do krzyżodzioba świerkowego, ale o silniejszej, krępej sylwetce, grubszej szyi, dużej głowie z płaskim czołem i potężniejszym skrzyżowanym dziobie. Jest też od niego większy. Samce ceglastoczerwone, mają bardziej amarantowy odcień w porównaniu z jego krewniakiem, samice żółtozielone, u obu płci ciemne skrzydła. Silna budowa dzioba, który jest wysoki u nasady i ma wybrzuszoną żuchwę, pozwala mu na wyłuskiwanie nasion (poprzez podważanie łusek) z twardych szyszek sosny, czego krzyżodziób świerkowy nie potrafi. Oba spokrewnione gatunki rozróżnia się po kształcie głowy i wysokości dzioba, choć w terenie jest to dość trudne.
Wymiary średnie

Długość ciała ok. 17–18 cm^[7]
Rozpiętość skrzydeł ok. 29 cm
Masa ciała ok. 44–69 g^[7]

Biotop

Stare, otwarte bory sosnowe, niekiedy świerkowe, głównie północnej Europy. Czasem zamieszkuje drzewostany o innym składzie gatunkowym, ale i tam musi przeważać sosna.

Rozród

Samiec na ilustracji autorstwa von Wrighta

Okres lęgowy: Trwa od marca do maja. W sezonie ptaki wyprowadzają najczęściej jeden lęg, rzadziej dwa.
Gniazdo: W wierzchołkowej partii korony drzewa, na znacznej wysokości przy pniu lub w rozwidleniu gałęzi. Konstrukcją podobne do gniazda krzyżodzioba świerkowego. Uwite jest z kory, gałązek, mchu, gałązek i porostów, a wyścielone puchem roślinnym, trawą, piórami i włosiem.
Jaja: Składanie jaj przypada głównie na okres od połowy marca do połowy kwietnia^[7]. W zniesieniu 3–4 kremowe lub niebieskawe jaja z rdzawym nakrapianiem o średnich wymiarach 23 × 17 mm.
Wysiadywanie: Od złożenia pierwszego jaja trwa przez ok. 14–15 dni. Wykonuje je tylko samica.
Pisklęta: Opuszczają gniazdo po trzech tygodniach.

Pożywienie

Głównie nasiona, pąki i pędy sosny, a także świerka, rzadziej innych roślin^[7].

Status i ochrona

IUCN uznaje krzyżodzioba sosnowego za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern) nieprzerwanie od 1988 roku. W 2015 roku organizacja BirdLife International szacowała liczebność populacji w Europie (która obejmuje ponad 95% zasięgu lęgowego tego gatunku) na 424 000 – 1 560 000 par lęgowych. Ze względu na brak dowodów na spadki liczebności bądź istotne zagrożenia dla gatunku BirdLife International ocenia trend liczebności populacji jako prawdopodobnie stabilny^[3].

Na terenie Polski krzyżodziób sosnowy jest objęty ścisłą ochroną gatunkową^[12]. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek wymarły regionalnie (RE – Regionally Extinct)^[8].

Zobacz też

ptaki Polski

Przypisy

↑ Loxia pytyopsittacus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f D. Lepage: Parrot Crossbill Loxia pytyopsittacus. [w:] Avibase [on-line]. [dostęp 2023-02-14]. (ang.).
↑ ^a ^b BirdLife International, Loxia pytyopsittacus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2016, wersja 2019-2 [dostęp 2019-09-23] (ang.).
↑ ^a ^b P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Carduelini Vigors, 1825 (wersja: 2020-05-27). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2020-06-16].
↑ ^a ^b M.B.M.B. Borkhausen M.B.M.B., Rheinisches Magazin zur Erweiterung der Naturkunde, t. 1, Giesen 1793, s. 139 (niem. • łac.).
↑ ^a ^b F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): IOC World Bird List (v13.1). [dostęp 2023-02-14]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Clement, P.: Parrot Crossbilll (Loxia pytyopsittacus). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2019. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-24)].
↑ ^a ^b Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
↑ ^a ^b wynik wyszukiwania: krzyżodziób sosnowy. [w:] Clanga.com [on-line]. [dostęp 2023-02-14]. (pol.).
↑ Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP "pro Natura", 2003, s. 760. ISBN 83-919626-1-X.
↑ Teresa Tomek, Zbigniew M. Bocheński, Paweł Socha i Krzysztof Stefaniak. Continuous 300,000-year fossil record: changes in the ornithofauna of Biśnik Cave, Poland. „Palaeontologia Electronica”. 15 (1), s. 2A, 2012. (ang.).
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

Bibliografia

Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.

Linki zewnętrzne

Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).

[itis-1] Loxia pytyopsittacus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[avibase-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f D. Lepage: Parrot Crossbill Loxia pytyopsittacus. [w:] Avibase [on-line]. [dostęp 2023-02-14]. (ang.).

[iucn-3] BirdLife International, Loxia pytyopsittacus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2016, wersja 2019-2 [dostęp 2019-09-23] (ang.).

[mk-4] P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Carduelini Vigors, 1825 (wersja: 2020-05-27). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2020-06-16].

[oryg-5] M.B.M.B. Borkhausen M.B.M.B., Rheinisches Magazin zur Erweiterung der Naturkunde, t. 1, Giesen 1793, s. 139 (niem. • łac.).

[ioc-6] F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): IOC World Bird List (v13.1). [dostęp 2023-02-14]. (ang.).

[hbwa-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Clement, P.: Parrot Crossbilll (Loxia pytyopsittacus). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2019. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-24)].

[clpp-8] Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.

[clanga-9] wynik wyszukiwania: krzyżodziób sosnowy. [w:] Clanga.com [on-line]. [dostęp 2023-02-14]. (pol.).

[10] Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP "pro Natura", 2003, s. 760. ISBN 83-919626-1-X.

[11] Teresa Tomek, Zbigniew M. Bocheński, Paweł Socha i Krzysztof Stefaniak. Continuous 300,000-year fossil record: changes in the ornithofauna of Biśnik Cave, Poland. „Palaeontologia Electronica”. 15 (1), s. 2A, 2012. (ang.).

[12] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]