Przejdź do zawartości

Małorosja

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Małorosja
Małoruś
(ukr.) Малоросія/Мала Росія
(ros.) Малороссия/Малая Россия
Państwa

 Ukraina

Położenie na mapie
Mapa
Multimedia w Wikimedia Commons
Srebrna pieczęć Prikazu Małorosyjskiego z 1696 r. Państwowe Muzeum Historyczne w Moskwie

Małorosja, Małoruś (również Ruś Mała, Mała Rosja) – obszar historyczny; termin utrwalony w XIV wieku w nomenklaturze państwowej i cerkiewnej dla nazwania południowo-zachodnich ziem Rusi, w przeciwieństwie do Wielkorusi, czyli północno-wschodnich ziem ruskich. Nazwa wprowadzona pierwotnie dla oznaczenia księstwa halicko-wołyńskiego i prawosławnej Metropolii Małoruskiej, następnie ruskich ziem Królestwa Polskiego i południowych ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego. Po ugodzie perejasławskiej (1654) i rozejmie andruszowskim (1667) oficjalna nazwa podległego Rosji Hetmanatu lewobrzeżnego (przekształconego następnie w gubernię małorosyjską), po II rozbiorze Polski (1793) również guberni podolskiej, wołyńskiej i kijowskiej, a po 1832 całego Kraju Południowo-Zachodniego (generał-gubernatorstwa kijowskiego) Imperium Rosyjskiego. Nazwa przestała być używana oficjalnie w Rosji po rewolucji lutowej i obaleniu caratu[1]. Dowódcy Białych (jak Anton Denikin[2]) stosowali ją do końca wojny domowej w Rosji (1920).

Nazwy „Mała Ruś” i „Małorusini” były nazwami własnymi, stosowanymi pierwotnie przez Ukraińców, m.in. przez kniaziów i metropolitów halickich i wołyńskich[3], hetmana Bohdana Chmielnickiego[4][5], atamana Iwana Sirkę[6][7], historyka Mykołę Kostomarowa[8] i poetę Tarasa Szewczenkę[9]. Nazwa „Małorosja” była również potocznie używana do początku XX wieku w Rosji i innych krajach w celu określenia ziem ukraińskich[4][10], a samych Ukraińców ówcześnie określano jako Małorosjan[11], Małorusinów, lub pokrótce jako Rusinów[4].

Pojęcie „Małorosji” zaczęło być w XIX wieku kojarzone z koncepcją jedności ziem ruskich, caratem, nacjonalizmem rosyjskim i hasłem trójjedynego narodu rosyjskiego: Rosjanie, Białorusini, Ukraińcy[12][13]. W Galicji Wschodniej w XIX i na początku XX wieku koncepcję tę popierali m.in. tzw. moskalofile, inaczej starorusini[14], a w samej Małorosji przeciwnicy idei odrębnego narodu ukraińskiego, zwolennicy caratu i panslawiści.

Do lat 20. XX wieku Rosjanami w państwie rosyjskim nazywano potocznie również Ukraińców (Małorusinów) i Białorusinów, następnie tylko Wielkorusinów[15].

Etymologia i znaczenie

[edytuj | edytuj kod]
List cara Fiodora III do wojska zaporoskiego z 1679 roku. Widoczna pieczęć małorosyjska.

Najstarszym zachowanym dokumentem, w którym pojawia się nazwa „Małoruś” jest list łaciński księcia halicko-wołyńskiego Bolesława Jerzego II z 1335 roku, gdzie władca posłużył się tytułem „dux totius Rusiæ Minoris” (pol. Książę całej Rusi Małej)[3]. Nazwa następnie pojawia się w szeregu łacińskich dokumentów jako Russia minor lub Ruthenia minor. Przypuszczalnie termin „Małorosja” jest jednak słowiańską kalką z języka średniogreckiego. Bizantyjczycy używali terminów Μεγάλη Ῥωσσία (Megálē Rhōssía) – „Wielka Rosja” w celu określenia Rusi północno-wschodniej i Μικρὰ Ῥωσσία (Mikrà Rhōssía) – „Mała Rosja” w celu nazwania zachodniej Rusi. W terminologii rosyjskiej występuje pod postaciami: Малая Русь (Malaja Rus), Малая Россия (Malaja Rossija) i Малороссия (Malorossija).

Nazwy zostały utrwalone przez patriarchę Konstantynopola Kaliksta I, który w 1361 roku dokonał podziału ruskiej Cerkwi prawosławnej na Metropolię Wielkoruską z siedzibami we Włodzimierzu i Kijowie oraz Metropolię Małoruską z siedzibami w Haliczu oraz Nowogródku[3]. Termin Małoruś oznaczał mniejszą oraz młodszą część kraju i metropolii ruskiej, w przeciwieństwie do większej Wielkorusi, gdzie znajdowała się kolebka państwowości ruskiej (grody: Kijów, Nowogród Wielki, Włodzimierz, Moskwa). Podobny podział zastosowano dla rozróżnienia ziem polskich (Małopolska i Wielkopolska) oraz starożytnych ziem greckich. W okresie późniejszym termin zaczął oznaczać nie tylko ziemie halicką i wołyńską, ale w ogóle wszystkie zachodnie ziemie ruskie wchodzące w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego, a po unii lubelskiej Rzeczypospolitej Obojga Narodów (terytorium dzisiejszej Białorusi, zachodniej i środkowej Ukrainy).

 Osobne artykuły: Księstwo halicko-wołyńskie, Wielkie Księstwo Moskiewskie i Wielkie Księstwo Litewskie, Korona Królestwa Polskiego, Unia lubelska i Rzeczpospolita Obojga Narodów.

Historia użycia nazwy

[edytuj | edytuj kod]
Kwitnące jabłonie w Małorosji, obraz Nikołaja Siergiejewa z 1895 r. Tomskie Obwodowe Muzeum Sztuk Pięknych

Księstwo halicko-wołyńskie i Metropolia Małoruska

[edytuj | edytuj kod]

Po raz pierwszy termin „Mała Ruś” został zastosowany przez księcia halicko-wołyńskiego Bolesława Jerzego II dla nazwania swojego państwa[3]. Użyty przez niego tytuł w liście po łacinie do wielkiego mistrza krzyżackiego Dietricha von Altenburga z 1335 roku brzmiał «dux totius Rusiæ Minoris»[3]. List jest najstarszym znanym dokumentem, w którym występuje nazwa „Mała Ruś”, choć sam termin jest zapewne starszy. Nazwa zostaje utrwalona przez patriarchę Konstantynopola Kaliksta I, który w 1361 roku dokonał podziału ruskiej Cerkwi prawosławnej na Metropolię Wielkoruską z siedzibami we Włodzimierzu i Kijowie oraz Metropolię Małoruską z siedzibami w Haliczu oraz Nowogródku[3]. Nazwa „Małorosja” była używana na przestrzeni wieków w oficjalnej nomenklaturze państwowej i cerkiewnej: Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego, Carstwa Rosyjskiego i Cerkwi prawosławnej[16][17]. Po wcieleniu zachodnich ziem ruskich w skład Polski, król polski Kazimierz III Wielki, używał m.in. tytułu „króla Polski i Małej Rusi”[3][18]. Po ostatecznej likwidacji księstwa halicko-wołyńskiego (1392) i podziale jego terytoriów między Polskę i Litwę, nazwa „Małoruś” przestaje występować w dokumentach państwowych i kościelnych, ewentualnie dokumenty takie nie zostały zachowane.

Polskie i litewskie ziemie ruskie

[edytuj | edytuj kod]

Nazwa „Małoruś” pojawia się ponownie na przełomie XVI i XVII wieku w związku z zawarciem unii brzeskiej (1596) i jest charakterystyczna dla kręgów prawosławnych i obozu antyunickiego. Pojawia się m.in. w pismach polemicznych Iwana Wyszeńskiego, Hioba Boreckiego, Izajasza Kopińskiego, Zachariasza Kopysteńskiego, korespondencji bractwa lwowskiego i dokumentach wojska zaporoskiego. Znaczenie użytych w tekstach nazw zazwyczaj nie jest przez autorów tłumaczone, co pozwala przypuszczać, że były one wówczas stosowane w języku potocznym ruskiej ludności prawosławnej. W okresie tym nazwa pojawia się również w relacjach urzędowych pomiędzy prawosławnymi metropoliami ruskimi (kijowską i moskiewską) oraz greckimi[3][19]. Nazwa „Małoruś” zasadniczo nie występuje w nomenklaturze unickiej, rzymskokatolickiej i polskim nazewnictwie urzędowym w okresie od XV do końca XVIII wieku.

Wojsko Zaporoskie i rosyjski region administracyjny

[edytuj | edytuj kod]

Po zawarciu ugody perejasławskiej w 1654 roku nazwa „Małoruś” została wprowadzona w administracji rosyjskiej, a car zmienił swój tytuł na władcę Wszystkiej Wielkiej i Małej Rusi. Tytuł ten był nieuznawany do 1764 przez Rzeczpospolitą, jako stanowiący wyraz pretensji terytorialnych Moskwy do ziem ruskich w granicach państwa polsko-litewskiego. Nazwa Małoruś oznaczała obszary województw Korony: czernihowskiego, kijowskiego i bracławskiego (od ugody zborowskiej 1649 uznawanych za terytorium kozackiego Hetmanatu), ziem należących dawniej do Rusi Kijowskiej, które carowie zamierzali zjednoczyć pod swoim berłem. Pojęcie Małorusi było używane dla odróżnienia zajętych po 1654 obszarów od Wielkorusi, czyli starych ziem Carstwa Rosyjskiego. Po nieudanej probie utworzenia Księstwa Ruskiego jako trzeciego członu Rzeczypospolitej (Unia Hadziacka (1658)) i kilkuletniej wojnie polsko-kozacko-rosyjskiej nastąpił podział terytorium Hetmanatu pomiędzy Rzecząpospolitą a Rosją wzdłuż linii Dniepru. Podporządkowanie Ukrainy Lewobrzeżnej Rosji zostało wstępnie uznane przez rozejm andruszowski (1667) między Carstwem Rosyjskim a Rzecząpospolitą, a definitywnie przez traktat pokojowy Grzymułtowskiego (1686), w którym Rzeczpospolita zrzekła się ziem województwa czernihowskiego i wschodniej części województwa kijowskiego (z Kijowem) na rzecz Carstwa Rosyjskiego.

Na przejętych przez Rosję obszarach funkcjonowała do roku 1764 autonomia kozacka (Hetmanat), która w oficjalnych rosyjskich i kozackich dokumentach nazywana była Małorosją lub Wojskiem Zaporoskim, a miejscowi Kozacy sami nazywali siebie Małorusinami[5][6][7]. W 1662 roku ustanowiono w Moskwie Prikaz Małoruski, a w 1722 roku utworzono Kolegium Małorosyjskie w celu kontroli działań kozackiego hetmana i Starszyzny Generalnej. Pojęcie Małorusi, później Małorosji, w sensie administracyjnym obejmowało w latach 1654–1764 autonomię kozacką, a następnie ziemie guberni małorosyjskiej, podzielonej w 1781 r. na trzy namiestnictwa: czernihowskie, nowogrodzko-siewierskie i kijowskie. W wyniku II rozbioru Polski (1793) Imperium Rosyjskie anektowało zachodnią część województwa kijowskiego i województwo bracławskie. W 1796 roku utworzono ponownie gubernię małorosyjską, z siedzibą władz w Czernihowie. W sensie szerokim pojęcie Małorosji obejmowało także Kraj Południowo-Zachodni (gubernie kijowską, podolską i wołyńską)[20].

Ideologizacja i upolitycznienie terminu w XIX w.

[edytuj | edytuj kod]
Herbarz Małorosyjski z 1914 roku. Wydanie Dworianstwa Czernihowskiego

Termin „Małorosja” w XIX wieku nabrał nowego znaczenia wobec kształtowania się tożsamości narodu ukraińskiego i zaczął być kojarzony z koncepcją jedności ziem ruskich oraz ideą trójjedynego narodu rosyjskiego (Rosjanie, Białorusini, Ukraińcy)[12][13], która była głoszona w Rosji tradycyjnie przez monarchistów oraz uformowany w II połowie XIX wieku obóz nacjonalistów rosyjskich. Koncepcja ta była rozwijana od początku XIX wieku również w Galicji Wschodniej przez tzw. moskalofili, inaczej starorusinów[12], a w samej Małorosji zyskała poparcie wśród przeciwników idei odrębnego narodu ukraińskiego, zwolenników caratu i panslawistów.

Formowanie się ukraińskiego ruchu narodowego i powstanie styczniowe na przedrozbiorowych ziemiach Rzeczypospolitej skłoniło carat w 1863 r. do wydania cyrkularza wałujewskiego, ograniczającego wydawanie literatury ukraińskiej do niskonakładowych publikacji ściśle literackich. W 1876 Aleksander II wydał ukaz emski, zakazujący publikacji w języku ukraińskim, stosowania nazwy „Ukraina” oraz wprowadzający w szkołach obowiązek nauki w języku rosyjskim[21]. Nazwa „Małorosja” stała się od tej pory jedyną obowiązującą nazwą ziem południowo-zachodnich Imperium Rosyjskiego i z tego powodu może wzbudzać negatywne konotacje na współczesnej Ukrainie. Polski slawista Aleksander Brückner tak wyjaśnił (1903) stosowanie przez siebie terminów „małoruski” i „Małorusini”: Użyłem terminu „małoruski”, ponieważ jest to jedyny termin historyczny, znany, uświęcony przez wieki i historię, a którego dziś Rusini zupełnie się wyzbyli. Rusini-haliczanie, nie wiem, jakim cudem, przestroili się w „Ukraińców”. Tak samo, z tym samym prawem fantastycznym, mogłaby się nasza Ruś halicka nazywać kijowską, wołyńską, poleską, podolską, kozacką, hajdamacką itd.: wszystkich tych terminów nie zna żadna historia – ale raczej onych by używać można, niż owego świeżuteńkiego, najmniej historycznego a najwięcej dowolnego: ukraiński. Tego terminu więc, „ukraiński”, używać nie mogę; jedynym bowiem terminem właściwym, bo umiejętnym zarówno, jak i historycznym, jest (od XIV wieku i od Bohdana Chmielnickiego samego) termin „małoruski”, obok którego dla krótkości i „ruski” (...) W XVI i XVII wieku piszą Małorusini we Lwowie (...) książki po rusku, to znaczy cyrylicą, ruską ortografią, o ruskich brzmieniach i formach[4].

Nazwy „Małorosja” i „Wielkorosja” przestały być oficjalnie używane w latach 1917–1921 na skutek upadku caratu i klęski Białych w wojnie domowej. W marcu 1917 roku powołano Ukraińską Centralną Radę, autonomiczny organ ukraiński w ramach państwa rosyjskiego, któremu Rząd Tymczasowy Rosji przekazał władzę w guberniach dotychczasowej Małorosji. Po przewrocie bolszewickim w Piotrogrodzie Centralna Rada proklamowała Ukraińską Republikę Ludową w federacji z Rosją, a po likwidacji Konstytuanty przez bolszewików w styczniu 1918 roku Rada ogłosiła niepodległość Ukrainy. Nazwa „Małorosja” była następnie konsekwentnie zwalczana w ZSRR i Ukraińskiej SRR.

Zakres terytorialny Małorusi-Małorosji

[edytuj | edytuj kod]
Małoruś w XIV wieku Małoruś w 1600 roku Małoruś w 1654 roku Małoruś w 1667 roku Małorosja w XIX wieku

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Мала Русь, Мала Росія w: Енциклопедія українознавства, Lwów 2000, ISBN 5-7707-4048-5, t. 4, s. 1447.
  2. ↑ Обращение генерала Деникина к населению Малороссии Август 1919 г.
  3. ↑ a b c d e f g h Русина О. В. Україна під татарами і Литвою. – Київ: Видавничий дім «Альтернативи» (1998), ISBN 966-7217-56-6 – с. 274.
  4. ↑ a b c d Aleksander Brückner (1903): Użyłem terminu „małoruski”, ponieważ jest to jedyny termin historyczny, znany, uświęcony przez wieki i historię, a którego dziś Rusini zupełnie się wyzbyli. Rusini-haliczanie, nie wiem, jakim cudem, przestroili się w „Ukraińców”. Tak samo, z tym samym prawem fantastycznym, mogłaby się nasza Ruś halicka nazywać kijowską, wołyńską, poleską, podolską, kozacką, hajdamacką itd.: wszystkich tych terminów nie zna żadna historia – ale raczej onych by używać można, niż owego świeżuteńkiego, najmniej historycznego a najwięcej dowolnego: ukraiński. Tego terminu więc, „ukraiński”, używać nie mogę; jedynym bowiem terminem właściwym, bo umiejętnym zarówno, jak i historycznym, jest (od XIV wieku i od Bohdana Chmielnickiego samego) termin „małoruski”, obok którego dla krótkości i „ruski” (...) W XVI i XVII wieku piszą Małorusini we Lwowie (...) książki po rusku, to znaczy cyrylicą, ruską ortografią, o ruskich brzmieniach i formach Aleksander Brückner, Z dziejów języka polskiego. Studja i szkice Lwów-Warszawa 1903 za Kulturologia polska XX wieku.
  5. ↑ a b P.P. Gudzenko: Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы в трех томах. М.-Л.: изд-во АН СССР, 1953, s. T. III, s. 257.
  6. ↑ a b Д.И. Яворницкий: История запорожских казаков. Т. 2. Kijów: Наукова думка, 1990. ISBN 5-12-002052-6.
  7. ↑ a b Iwan Sirko: Листи Івана Сірка. Kijów: изд. Института украинской археографии, 1995, s. 13, 16.
  8. ↑ Nikołaj Kostomarow: Historia rosyjska w biografiach jej ważniejszych osobowości, s. 12. Google Books. [dostęp 2015-08-05].
  9. ↑ W swoim prywatnym dzienniku Taras Szewczenko posłużył się terminami „Mała Ruś” lub „Małorusini” 21 razy, ani razu nie użył sformułowania „Ukraińcy” i tylko trzy razy użył nazwy „Ukraina”, wyłącznie w sensie geograficznym. Roman Khrapachevsky, Rus’, Little Russia and Ukraine, «Вестник Юго-Западной Руси», № 1, 2006 г.
  10. ↑ Określenia „Małorusini” i „Mała Ruś” występują także w nowożytnej polskiej literaturze, m.in. patrz: Jerzy Hawryluk, „Pisali jak chcieli” – spisy ludności w II Rzeczypospolitej, Ukraińskie Pismo Podlasia „Nad Buhom i Narwoju”, nr 2 (60), 2002 r., dostępne w Internecie, dostęp 2008-03-03, 18:12; Grzegorz Rąkowski, Polska egzotyczna – przewodnik, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Pruszków 1994, s. 352–356, dostępne w Internecie, dostęp 2008-03-03, 18:12; Aleksander Wysocki, Zarys problemu świadomości narodowej rdzennych mieszkańców województwa poleskiego w świetle dokumentów Centralnego Archiwum Wojskowego, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej, nr 27, 2005 r., dostęp 2008-03-03, 18:12.
  11. ↑ Долбилов М., Миллер А. И. Западные окраины Российской империи. – Москва: Новое литературное обозрение, 2006. – С. 465–502. – 606 с.
  12. ↑ a b „Od XIX w. w rosyjskiej części Ukrainy (zw. oficjalnie Małorosją) trwała rusyfikacja, prześladowanie kultury ukraińskiej (koncepcja rosyjskich nacjonalistów trójjedynego narodu rosyjskiego: Rosjanie, Białorusini, Ukraińcy)”.
  13. ↑ a b Ukraina. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2020-02-29].
  14. ↑ W latach pięćdziesiątych ruch ten był całkowicie zdominowany przez moskalofilów, nazywanych przez ludność miejscową starorusinami. Starali się oni lansować język starosłowiański używany dotychczas tylko w liturgii cerkiewnej i jazyczije W dziedzinie cerkiewnej zamierzali usunąć z liturgii wszelkie naleciałości łacińskie. Ich procarskie nastawienie wynikało z nienawiści do polskości i zafascynowania potęgą rosyjską. Organ polityczny moskalofilów „Słowo” (wychodzące we Lwowie od 1861 r. pod redakcją ks. I. Naumowicza), pod wpływem klęski Austrii w 1866 r. w artykule „Pohliad w buducznost” podawał 27 lipca, iż nie ma Ukraińców-Rusinów, jest tylko jeden naród rosyjski od Karpat do Kamczatki.(...) Moskalofile zapatrzeni w Rosję coraz śmielej popierali prawosławie. Czesław Partacz, Od Badeniego do Potockiego. Stosunki polsko-ukraińskie w Galicji w latach 1888–1908, Toruń 1997, ISBN 83-7174-090-5, Wyd. Adam Marszałek, s. 30–31.
  15. ↑ Пояснительные замечания и инструкционные указания. www.demoscope.ru. [dostęp 2015-08-04].
  16. ↑ B. Gudziak: Kryzys i reforma. Metropolia kijowska, patriarchat Konstantynopola i geneza unii brzeskiej. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2008, s. 25, 26. ISBN 978-83-227-2899-4.
  17. ↑ Janusz Kuligowski: Kościół Wschodni na Ziemi chełmskiej i południowym Podlasiu od chrystianizacji do końca XVI wieku, Rocznik Mazowiecki 12, 2000, s. 43–57. Mazowieckie Czasopisma Regionalne. [dostęp 2015-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-01-25)].
  18. ↑ Jerzy Hawryluk: Naród ruski Rzeczypospolitej – odrodzenie politycznej idei. НАД БУГОМ І НАРВОЮ. [dostęp 2015-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-25)].
  19. ↑ Мала Русь, Мала Росія w: Енциклопедія українознавства, Lwów 2000, ISBN 5-7707-4048-5, t. 4, s. 1446.
  20. ↑ „Под именем Малороссии разумеются, обыкновенно, нынешняя Черниговская и Полтавская губернии, но в историческом смысле понятие Малороссии гораздо шире; она обнимала собою, сверх того, теперешний Юго-Западный край (т. е. губернии Киевскую, Подольскую и Волынскую), заходя порой и в теперешнюю Галицию, Бессарабию, Херсонщину.” Słownik encyklopedyczny Brockhausa i Efrona, Petersburg 1890-1907, Hasło:Россия. История: Малороссия Энциклопедический словарь Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона.
  21. ↑ Figes O.: Tragedia narodu. Rewolucja rosyjska 1891-1924. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2009, s. 95–96. ISBN 978-83-245-8764-3.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Mykoła Riabczuk – Od Małorosji do Ukrainy
  • Natalia Jakowenko – Historia Ukrainy od czasów najdawniejszych do końca XVIII wieku, Lublin 2000, ISBN 83-85854-54-1.
  • Jarosław Hrycak – Historia Ukrainy 1772-1999. Narodziny nowoczesnego narodu, Lublin 2000, ISBN 83-85854-50-9.
  • Łukasz Adamski – Małorosja, Ruś czy Ukraina. Rywalizacja oraz współistnienie określeń południowo-wschodnich prowincji przedrozbiorowej Rzeczypospolitej i ich ludności w języku polskim doby zaborów, w: „O ziemię naszą nie waszą Ideowe aspekty procesów narodotwórczych w Europie Środkowej i Wschodniej”, Ł. Adamski (red.), Warszawa 2017, ISBN: 978-83-644-8661-6.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Małorosja&oldid=75041546”