Operacja praska

Operacja praska

II wojna światowa, front wschodni
Marszałek Iwan Koniew w wyzwolonej Pradze
Czas	6–11 maja 1945
Miejsce	Praga i okolice
Terytorium	Czechosłowacja
Wynik	decydujące i strategiczne zwycięstwo aliantów
Strony konfliktu
III Rzesza Węgry Słowacja ZSRR Czechosłowacja Rzeczpospolita Polska Rumunia ROA
Dowódcy
Ferdinand Schörner Lothar Rendulic Iwan Koniew Vasile Atanasiu Nicolae Dăscălescu Karol Świerczewski Karel Klapálek
Siły
ok. 900 000 żołnierzy 9700 dział i moździerzy 1900 czołgów i dział samobieżnych ok. 1000 samolotów 2 028 000 żołnierzy 30 452 działa i moździerze 1960 czołgów i dział samobieżnych 3014 samolotów
Straty
860 000 pojmanych, reszta zabita, zaginiona lub uciekła 9500 dział i moździerzy zdobytych 1800 czołgów i dział samobieżnych zdobytych 1100 samolotów zdobytych 11 997 zabitych lub zaginionych 40 501 rannych lub chorych
brak współrzędnych

Pomnik polsko-czechosłowackiej przyjaźni odsłonięty w 1960 roku w mieście Mielnik

Operacja praska (ros. Пражская стратегическая наступательная операция) – ostatnia duża radziecka ofensywa w Europie podczas II wojny światowej mająca miejsce między 6 a 11 maja 1945 roku. Operacja praska zakończyła się 2 dni po kapitulacji III Rzeszy i jest też ściśle związana z powstaniem praskim. W wyniku operacji Praga została wyzwolona przez Armię Czerwoną. Kapitulacja Grupy Armii Środek nastąpiła 9 dni po kapitulacji Berlina i 2 dni po Dniu Zwycięstwa.

Tło sytuacyjne

13 kwietnia 1945 roku wojska 2 i 3 Frontu Ukraińskiego zdobyły Wiedeń stwarzając tym samym idealne warunki do zajęcia północnej i środkowej części Austrii, uderzenia na zachodnią i południową część tego państwa i wyzwolenia Czech. W tym samym czasie część sił 9 Gwardyjskiej Armii 3 Frontu Ukraińskiego ścigała cofających się na zachód Niemców. Do 15 kwietnia oddziały radzieckie opanowały cały brzeg Dunaju do Krems an der Donau, zdobywając przy tym St. Pölten. Opór Niemców w zalesionym i górzystym terenie stawał się coraz silniejszy i natarcie w tym rejonie zostało zatrzymane, podobnie jak centrum 3 Frontu Ukraińskiego uderzające na Graz. Na północ od Wiednia 2 Front Ukraiński rozpoczął zajmowanie pozycji umożliwiających przeprowadzenie natarcia w kierunku Pragi. Na południu, czyli na lewym skrzydle 3 Frontu Ukraińskiego, 57 Armia i część bułgarskiej 1 Armii rozpoczęły 29 marca natarcie w kierunku Mariboru i do 15 kwietnia osiągnęły rubież rzeki Mura.

W połowie kwietnia na terenie Czech znajdowały się jeszcze dość znaczne siły niemieckie. Powodowało to, że tempo natarcia 2 i 4 Frontu Ukraińskiego było bardzo powolne i do początku maja linia frontu praktycznie nie uległa większym zmianom.

Siły i plany obu stron

III Rzesza

Na początku maja siły niemieckie na terenie Czech liczyły jeszcze ok. 900 tys. żołnierzy wyposażonych w 9700 dział i moździerzy oraz 1900 czołgów i dział samobieżnych. Teoretycznie miały one także do dyspozycji ok. 1000 samolotów, ale do większości z nich brakowało paliwa. Również zapas materiałów pędnych do pojazdów był niewystarczający. Siły niemieckie składały się w całości z tego co pozostało po Grupie Armii „Środek” dowodzonej przez feldmarszałka Ferdinanda Schörnera. W jej skład wchodziły wtedy 4 i 1 Armia Pancerna oraz 7 i 17 Armia. Część oddziałów niemieckich pochodziła także z Grupy Armii "Ostmark" dowodzonej przez gen. Lothara Rendulica.

Alianci

Do likwidacji niemieckiego zgrupowania w Czechach Armia Czerwona przeznaczyła 2 mln 28 tys. żołnierzy, w tym 139 500 rumuńskich (wchodzących w skład 1 i 4 Armii rumuńskiej), 69 500 polskich (wchodzących w skład 2 Armii Wojska Polskiego) i 48 400 czechosłowackich (wchodzących w skład I Korpusu Armijnego), wyposażonych w 30 452 działa i moździerze, 1960 czołgów i dział samobieżnych oraz 3014 samolotów. Główną rolę w działaniach miały odegrać wojska 1 Frontu Ukraińskiego pod dowództwem marszałka Iwana Koniewa atakujące z rejonu Drezna i 2 Frontu Ukraińskiego dowodzone przez marsz. Rodiona Malinowskiego nacierające od strony Brna. Zakładano, że stolica Czech zostanie wyzwolona nie wcześniej niż w połowie maja. Początek działań wyznaczono na 7 maja. Wcześniej, 5 maja, 2 Front Ukraiński wzmocniono 9 Gwardyjską Armią, która razem z 7 Gwardyjską Armią i 46 Armią miała z rejonu na północ od Wiednia prowadzić działania w kierunku Pilzna. W walkach brałby także udział 4 Front Ukraiński (dowodzony przez gen. Andrieja Jeriomienko), który na początku maja wyzwolił rejon Ostrawy. Z jego składu wydzielono specjalną grupę uderzeniową i skierowano ją w kierunku Pragi. Natomiast oddziały czechosłowackie i rumuńskie miały wyzwolić Ołomuniec. 2 Armia Wojska Polskiego i polski 1 Korpus Pancerny miały wyruszyć z rejonu Drezna. Przed przystąpieniem do operacji praskiej 1 Front Ukraiński musiał w ciągu pięciu dni przemieścić o 100-200 km na południe od Berlina trzy armie ogólnowojskowe, dwie pancerne, dwa korpusy pancerne i po jednym zmechanizowanym, kawaleryjskim i artyleryjskim.

Przebieg operacji

Ogólne działania

Kapitulacja Berlina i perspektywa szybkiego zakończenia wojny spowodowały, że w wielu czeskich miastach zaczęto atakować niemieckie garnizony. Największe tego typu powstanie wybuchło w Pradze 5 maja. Początkowo powstańcy wyzwolili część miasta, ale Niemcy szybko przeszli do kontrataku. Spowodowało to przyspieszenie rozpoczęcia ofensywy i 1 Front Ukraiński ruszył już 6 maja. Na decyzję tę wpłynął też fakt, iż 4 maja Amerykanie zaproponowali Sowietom wyzwolenie Czech do Wełtawy i Łaby. Stalin odrzucił tę propozycję i z uwagi na szybkie postępy wojsk amerykańskich w Czechach rozkazał przyspieszyć ofensywę w kierunku Pragi. Ranem 6 maja podczas rozpoznania bojem stwierdzono, że na wielu odcinkach przeciwnik opuścił pozycje i cofa się na zachód. W takiej sytuacji podjęto decyzję o przyspieszeniu działań i po południu rozpoczęto przygotowanie artyleryjskie. Następnie ruszyły 3 Gwardyjska Armia i 13 Armia, 3 i 4 Gwardyjska Armia Pancerna oraz 4 i 25 Gwardyjski Korpus Pancerny, a wieczorem dołączyła do nich 5 Gwardyjska Armia. Tego samego dnia poddał się garnizon Wrocławia. Do wieczora następnego dnia 4 Gwardyjska Armia Pancerna i 13 Armia posunęły się o 45 km, a 3 Gwardyjska Armia wyzwoliła Miśnię. Jednocześnie 3 Gwardyjska Armia Pancerna i 5 Gwardyjska Armia zaczęły szturm Drezna.

Sytuacja powstańców w Pradze 7 maja stała się krytyczna. Niemcy ponownie opanowali centrum miasta i zaczęli represje wobec mieszkańców. Zmusiło to wojska 1 Frontu Ukraińskiego do rozpoczęcia działań przed osiągnięciem pełnej gotowości. Jednocześnie z terytorium Węgier ruszyła 7 Gwardyjska Armia, która przerwała front na szerokości 25 km i głębokości 12 km. W powstały wyłom skierowano 6 Gwardyjską Armię Pancerną 2 Frontu Ukraińskiego. Na północ od Wiednia ruszyły także 9 Gwardyjska Armia i 46 Armia. Do wieczora czołgi przebyły 50 km, wyzwalając Jaroměřice nad Rokytnou i Igławę. Do Pragi było jeszcze daleko, ale sytuację powstańców uratowały oddziały Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej, które przeszły na stronę powstańców, co zdecydowanie zmieniło stosunek sił. Była to formacja utworzona z jeńców i dowodzona przez gen. Andrieja Własowa. Na pomoc powstańcom chciał też ruszyć gen. George Patton, którego oddziały znajdowały się znacznie bliżej, ale Sowieci kategorycznie odmówili.

Wieczorem 8 maja prawe skrzydło 1 Frontu Ukraińskiego weszło na terytorium Czech na głębokość 40 km. Czołowe oddziały pancerne miały do Pragi jeszcze 70–80 km. Tego samego dnia zostało zajęte Drezno. Wieczorem oddziały niemieckie walczące w Pradze zawarły rozejm z powstańcami i zaczęły się wycofywać w kierunku wojsk amerykańskich z zamiarem złożenia broni po drugiej stronie linii demarkacyjnej. W nocy do miasta weszły pierwsze oddziały pancerne Armii Czerwonej. Dojście – z wielu kierunków – do Pragi oddziałów radzieckich uniemożliwiło zorganizowane odejście na zachód głównych sił Grupy Armii „Środek” znajdujących się na wschód od stolicy Czechosłowacji. Większość otoczonych oddziałów poddała się 10 i 11 maja. Do niewoli trafiło ok. 860 tys. ludzi. Zdobyto 9500 dział i moździerzy, 1800 czołgów i dział samobieżnych oraz 1100 samolotów. Jednocześnie do 11 maja oddziały posuwające się na zachód doszły do linii Chemnitz – Karlowe Wary – rejon Pilzna, nawiązując bezpośredni kontakt z United States Army.

Działania 2 Armii Wojska Polskiego

Zadaniem 2 Armii Wojska Polskiego wraz z sąsiadującymi oddziałami Armii Czerwonej było zniszczenie zgrupowania drezdeńsko-zgorzeleckiego, a następnie nacieranie i wyjście nad Łabę oraz uderzenie w kierunku Pragi. Zadanie pościgu za wycofującymi się wojskami niemieckimi otrzymał 1 Korpus Pancerny, który miał rozpocząć natarcie po dojściu czołowych dywizji piechoty 2 Armii WP do linii Gade – Leutwitz – Burkau.

7 maja polskie czołgi ruszyły do natarcia. Por. Waldemar Gajewski, dowódca jednej z kompanii w 1 Brygadzie Pancernej, pisał:

Działania przebiegały pomyślnie. 4 Brygada Pancerna mając zadanie osłony głównych sił armii w kierunku Budziszyna do końca dnia opanowała: Rothnaublitz, Medewitz. 2 Brygada Pancerna wprowadzona do walki na nowym kierunku wspólnie z 1 Brygadą Piechoty Zmotoryzowanej, podeszły wieczorem do m. Bischofswerda. Tu napotkały silny opór wroga. 3 Brygada Pancerna po złamaniu oporu nieprzyjaciela w m. Burkau, w godzinach popołudniowych dotarła do m. Rammenau. O tę miejscowość stoczyła zaciekłą walkę. Nie trwało to jednak długo. Nasza przewaga była znaczna. Pod koniec dnia zgrupowanie 3 Brygady Pancernej wyszło na zachód od miejscowości Bischofswerda. W tych działaniach zdobyto wielu jeńców i sprzętu wojennego. Z tymi jeńcami to był zawsze problem. Poddawali się pojedynczo w mniejszych i większych grupach i nie wiadomo było co z nimi zrobić. Piechota przeważnie posuwała się za nami, niekiedy o parę kilometrów. Mieliśmy w zasadzie jedyne wyjście, które stosowaliśmy. Po rozbrojeniu, wyznaczeniu starszego kazaliśmy czekać na podejście naszej piechoty. Podobna sytuacja miała miejsce ze zdobytym sprzętem. Takie "prezenty" piechota chętnie przyjmowała i zapisywała na swoje waleczne konto.

Natarcie w kierunku Łaby

Rano 8 maja 2 Brygada Pancerna razem z oddziałami 3 Brygady Pancernej i 1 Brygady Piechoty Zmotoryzowanej zdobyła Bischofswerda. W dalszych działaniach 1 Korpus Pancerny miał tak szybko jak to możliwe dotrzeć do Łaby i zająć most w miejscowości Bad Schandau. Jednak zanim 1 Korpus Pancerny mógł uderzyć na Bad Schandau musiał zdobyć miasto Neustadt in Sachsen. Jednocześnie 7 i 8 Dywizja Piechoty po złamaniu niemieckiej obrony powinny przekroczyć granicę niemiecko-czeską w Sudetach.

Dowódca 1 Korpusu Pancernego wydał rozkaz zajęcia Neustadt z marszu. Jednak wykonanie tego zadanie nie było łatwe. Miasto posiadało silną obronę, broniły go najlepsze oddziały niemieckie znajdujące się w tym rejonie. Jako pierwsza uderzyła 3 Brygada Pancerna, która próbowała zdobyć miasto atakiem frontalnym. Atak ten zakończył się porażką i z tego powodu dowódca korpusu wydał rozkaz oskrzydlenia miasta, aby ograniczyć straty. Od zachodu atakowała 2 Brygada Pancerna, od wschodu 1 Brygada Piechoty Zmotoryzowanej, natomiast od czoła 3 Brygada Pancerna. Walki w mieście trwały godzinę. Z powodu przewagi polskich oddziałów jednostki Wehrmachtu wycofały się do Hohnstein. Po zdobyciu Neustadt 1 Korpus Pancerny ruszył do ataku na Bad Schandau. Jednak żeby dotrzeć do miasta korpus musiał wyjść z wąwozu bronionego przez niemieckie jednostki przeciwpancerne.

Jako pierwszy do Bad Schandau dotarł patrol 2 Brygady Pancernej, który z zaskoczenia zdobył przyczółki na rzece i utrzymał most do czasu przybycia głównych sił korpusu. 9 maja oddziały polskie opanowały miasto. Jednostki niemieckie broniące przeprawy wycofały się do lasów w pobliżu miasta. Wojska 1 Korpusu Pancernego nacierające na Bad Schandau nie poniosły żadnych strat. Por. Gajewski napisał:

Dzień zakończenia wojny – dzień zwycięstwa i kapitulacji Niemiec hitlerowskich, przywitaliśmy z wielką radością. Cieszyliśmy się z dobrze spełnionego obowiązku wobec Ojczyzny. Nie wszyscy jednak dzień ten mogli obchodzić radośnie i beztrosko. W rejonie Sudetów dowództwo grupy armii "Centrum" nie podporządkowało się aktom kapitulacji, nie chciało złożyć broni. Aby temu zapobiec i ostatecznie rozbić wroga, działania trwały.

Ostatnie walki

Medal „Za wyzwolenie Pragi”

W maju 1945 roku miasto Schirgiswalde, położone na Łużycach, było atakowane przez 8 Dywizję Piechoty. Jednostki niemieckie, broniące tej miejscowości, zostały zmuszone do wycofania się na południe. Kolejną miejscowością na drodze nacierającej polskiej dywizji była wioska Lobendava w pobliżu granicy czesko-niemieckiej. W tej wiosce, 8 maja, już po podpisaniu bezwarunkowej kapitulacji przez III Rzeszę, w walkach poległo 19 polskich żołnierzy z 34 pułku 8 Dywizji Piechoty.

Kapitulacja III Rzeszy nie oznaczała jednak końca walk 2 Armii Wojska Polskiego. Jeszcze po 8 maja na terenie Czech zginęło kilkudziesięciu żołnierzy polskich, a kilkuset zostało rannych.

Najbardziej wysuniętą na południe jednostką polską był 1 Korpus Pancerny. Por. Gajewski pisał:

Szybkim marszem po trudnych górzystych drogach mimo stosowanych przez wroga przeszkód, brygady stale posuwały się do przodu i w godzinach wieczornych 9 maja osiągnęły: Kravaře, Czeska Lipa. Przebycie naszych czołgów wywołało panikę wśród cofającego się nieprzyjaciela. Dowódcy brygad wykorzystując sprzyjającą sytuację postanowili zwiększyć szybkość działania by przeciąć odwrót w kierunku Pragi. Nastał już wieczór, a my wciąż kontynuowaliśmy pościg. Po krętych, wąskich, górzystych drogach z wielkim trudem, stale posuwając się do przodu. Wiele rozbitych kolumn niemieckich szło w jednym kierunku z nami. Nie było możliwości brania ich do niewoli, pozostawiliśmy to piechocie, która za nami podążała.

10 maja 1945 roku czołowe jednostki korpusu dotarły do Mielnika. W tym mieście jednostki polskie zakończyły swoje działania. W okresie od 7 do 10 maja 1945 roku oddziały 2 Armii Wojska Polskiego zniszczyły kilkanaście czołgów i dział pancernych przeciwnika oraz wzięły do niewoli ponad 3000 żołnierzy niemieckich.

Walki 2 Armii Wojska Polskiego w maju 1945 roku zostały upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie, napisem na jednej z tablic w okresie po II wojnie światowej – „Melnik 4 V 1945”.

Bibliografia

• Encyklopedia II wojny światowej nr 48: Zdobycie Berlina. ZSRR wypowiada wojnę Japonii. Oxford Educational sp. z o.o., 2008. ISBN 978-83-252-0071-8. Brak numerów stron w książce
• Piotr Barański, Zbigniew Wawer: Wojsko Polskie – II wojna światowa nr 70. Warszawa: Hachette Livre Polska sp. z o.o., 2011. ISBN 978-83-7575-154-3. Brak numerów stron w książce