Przejdź do zawartości

Pierwiosnek (ptak)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Pierwiosnek
Phylloscopus collybita[1]
(Vieillot, 1817)
Ilustracja
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ptaki

Podgromada

Neornithes

Infragromada

ptaki neognatyczne

Rząd

wróblowe

Podrząd

śpiewające

Rodzina

świstunki

Rodzaj

Phylloscopus

Gatunek

pierwiosnek

Synonimy
  • Sylvia collybita Vieillot, 1817
  • Phylloscopus rufa (Bechstein, 1795)[2]
  • Phylloscopus rufus (Bechstein, 1795)[2]
  • Trochilus minor T. Forster, 1817[2]
  • Sylvia abietina Nilsson, 1819[2]
  • Sylvia brevirostris Strickland, 1837[2]
  • Phylloscopus tristis Blyth, 1843
Podgatunki
  • P. c. abietinus (Nilsson, 1819)
  • P. c. collybita (Vieillot, 1817)
  • P. c. brevirostris (Strickland, 1837)
  • P. c. caucasicus Loskot, 1991
  • P. c. menzbieri Shestoperov, 1937
  • P. c. tristis Blyth, 1843
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]

Zasięg występowania
Mapa występowania

     letnie lęgowiska

     letnie lęgowiska i zimowiska dla nielicznych osobników

     siedliska całoroczne

     zimowiska

     zimuje lokalnie w odpowiednich siedliskach (oazy, nawadniane pola uprawne)

Pierwiosnek[4], pierwiosnek zwyczajny (Phylloscopus collybita) – gatunek niewielkiego ptaka wędrownego z rodziny świstunek[5] (Phylloscopidae), wcześniej zaliczany do pokrzewkowatych (Sylviidae).

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]

Dawniej do P. collybita wliczano świstunkę iberyjską (P. ibericus) oraz świstunkę kanaryjską (P. canariensis), niekiedy także świstunkę szarawą (P. sindianus)[6]. Obecnie zwykle wyróżnia się sześć podgatunków P. collybita[5][6]:

  • Phylloscopus collybita abietinusSkandynawia i północno-zachodnia Rosja do Morza Czarnego i północnego Iranu.
  • pierwiosnek, pierwiosnek zwyczajny[4] (Phylloscopus collybita collybita) – zachodnia, środkowa i południowo-wschodnia Europa.
  • Phylloscopus collybita brevirostris – północno-zachodnia i północna Turcja.
  • Phylloscopus collybita caucasicusKaukaz do północnego Iranu.
  • Phylloscopus collybita menzbieri – północno-wschodni Iran i Turkmenistan.
  • pierwiosnek syberyjski[4] (Phylloscopus collybita tristis) – wschodnia europejska część Rosji i północny Kazachstan do południowej Syberii i północnej Mongolii. Czasami uznawany za osobny gatunek[7]. Podgatunek ten sporadycznie zalatuje do Polski, do 2021 stwierdzony 105 razy (łącznie obserwowano 108 osobników)[8].

Występowanie

[edytuj | edytuj kod]

Zamieszkuje nieomal całą Europę, Syberię, Azję Mniejszą, Kaukaz, północny Iran i góry Atlas. Na starym kontynencie jest jednym z najliczniejszych ptaków leśnych. Zimuje w zachodniej i południowej Europie oraz w pasie od północno-zachodniej Afryki po Indie i Bangladesz, lokalnie też w innych częściach Afryki. Przyloty od marca do kwietnia i odloty od sierpnia do października.

W Polsce liczny ptak lęgowy (lokalnie może być bardzo liczny)[9]. Spotkać go można w całym kraju i w górach do wysokości 1400 m n.p.m. Natomiast w śródmiejskich parkach Warszawy naliczono około setki odzywających się samców[10]. Tutejsze populacje migrują w rejon śródziemnomorski i do Afryki. Pierwiosnki zaczynają swe odloty w połowie sierpnia, a kończą je pod koniec października. Mimo to obserwowano ostatnie osobniki opuszczające Polskę w listopadzie. Odnotowano też parę osobników przebywających w kraju w trakcie zimowych miesięcy. Zaznaczyć należy, że zimowanie to nie miało charakteru regularnego i było zdarzeniem wyjątkowym.

Charakterystyka

[edytuj | edytuj kod]

Cechy gatunku

[edytuj | edytuj kod]
Pierwiosnek syberyjski, Indie

Obie płci ubarwione są jednakowo. Smukła, niepozorna, delikatna sylwetka. Ogólnie upierzenie zielonkawoszare z odcieniem oliwkowym, na spodzie ciała jasnobeżowe. Na skrzydłach i ogonie pióra są ciemniejsze. Oczy ciemne, nad nimi żółtawa, słabo zaznaczona brew. Ma cienki dziób, nogi brązowoczarne. Bardzo ruchliwy i trudny w obserwacji, gdyż uwija się zwykle w gęstwinach krzaków lub w koronach drzew. Charakterystycznie potrząsa ogonem i skrzydłami, również w trakcie śpiewania.

Identyfikacja

[edytuj | edytuj kod]

Jest mniejszy od wróbla i ma delikatniejszą sylwetkę niż sikora. Bardzo podobny do piecuszka, który jest jednak ubarwiony intensywniej (ma np. brew nad okiem i długie nogi brązowopomarańczowej, gliniastej barwy), oraz do świstunki leśnej, która jednak jest większa i ma proporcjonalnie dłuższe skrzydła i krótszy ogon.

Największą trudność obserwatorom sprawia odróżnienie pierwiosnka od piecuszka (prawie to samo ubarwienie, zachowanie i wymiary). Jest to bardzo trudne, gdy patrzy się z daleka. Natomiast z bliska u pierwiosnka widać ciemne, zwykle brązowoczarne nogi. Piecuszek ma je jasne, barwy gliniastej. Nie można zapominać o bardzo charakterystycznej melodii pierwiosnka – „cilp-calp”.

Wymiary

[edytuj | edytuj kod]
długość ciała
10–12 cm[11]
rozpiętość skrzydeł
15–21 cm[11]

Masa ciała

[edytuj | edytuj kod]
ok. 5-11 g[11]

Długość ogona

[edytuj | edytuj kod]

4,5-5,5 cm[11]

Wydaje nietypowy śpiew rozchodzący się w lasach i parkach. Jest nim dwusylabowe monotonne wykrzykiwanie „cilp calp” trwające do pół minuty, zaczynające się ostrym „tret tret”, nie do pomylenia z żadnym innym ptakiem. Od tego śpiewu pochodzą zwyczajowe nazwy pierwiosnka w niektórych językach, np. angielskim (chiffchaff), niemieckim (Zilpzalp) czy holenderskim (Tjiftjaf). Polska nazwa rodzajowa bierze się natomiast od wczesnego pojawiania się i śpiewu tego ptaka po zimie. Samiec odzywa się zaraz po przylocie na tereny lęgowe, czyli pod koniec marca lub w kwietniu (najpóźniejsze osobniki dolatują w pierwszych dniach maja). Milknie tylko przy niekorzystnych warunkach atmosferycznych. Usłyszeć można go zatem już w czasie pierwszych wiosennych ociepleń i promieni słońca, najintensywniej na początku lęgów i w ich trakcie, ale również w cieplejsze, jesienne dni (wtedy jego śpiew jest krótszy i cichszy). Trel trwa zwykle cały dzień.

Biotop

[edytuj | edytuj kod]

Prześwietlone lasy liściaste i mieszane o umiarkowanej wilgotności z bujnym runem i podszytem, zadrzewienia śródpolne, młodniki, doliny rzek, większe parki, przedmieścia i zdziczałe ogrody. Zasiedla też górskie kompleksy leśne, piętro kosodrzewiny, choć nie występuje tam tak licznie jak na nizinach. Unika zwartych, jednolitych drzewostanów i dlatego preferuje ich skraje, pobliża porębów i luki w ich obrębie. Nie przeszkadza mu obecność człowieka, więc może przebywać w roślinności przez niego wprowadzonej. W Polsce widywany w borach, grądach, olsach i w reglach.

Okres lęgowy

[edytuj | edytuj kod]

Gniazdo

[edytuj | edytuj kod]
Jaja z kolekcji muzealnej

Kulistego kształtu z otworem wlotowym umieszczonym z boku. Zbudowane z liści i źdźbeł traw, drobnych gałązek, tuż nad ziemią (poniżej lub metr nad nią) w gęstej trawie, krzewie lub kępie roślinności zielnej, wśród jeżyn lub bluszczu, czasem wyżej na gałęziach drzew lub w budkach lęgowych. Jest bardzo dobrze ukryte. Wyściółkę stanowią pióra zebrane z okolicy i trawa. Gniazdo jest typową budowlą tworzoną przez świstunki, choć każdy gatunek wprowadza drobne szczegóły.

Doświadczeni ornitolodzy są w stanie odróżnić pierwiosnka od piecuszka po budowie gniazda. Ten drugi wyścieła obficie swoje miejsce lęgowe piórami i włosiem, podczas gdy pierwiosnek tylko piórkami i to w niewielkiej ilości.

Dwa lęgi w roku, z czego pierwszy w pierwszej połowie maja, drugi w ostatnich dniach czerwca lub pierwszych lipca. W zniesieniu 4–6 jaj o średnich wymiarach 15×12 mm, białych z nielicznymi brązowoczerwonymi plamkami, które na szerszym końcu tworzą charakterystyczny dla gatunku wianuszek.

Wysiadywanie, pisklęta

[edytuj | edytuj kod]

Od złożenia ostatniego jaja trwa 13–14 dni. Młode opuszczają gniazdo po 13–15 dniach. Wcześniej są karmione przez oboje rodziców.

Pożywienie

[edytuj | edytuj kod]
Pierwiosnki pod koniec lata zaczynają szukać mięsistych owoców

Głównie drobne owady, ich larwy i jaja, np. gąsienice motyli, larwy i jaja much, małe motyle, komary, złotooki. Wraz z końcem lata, jesienią i zimą w diecie pojawiają się jagody, podobnie jak u innych owadożernych ptaków.
Żeruje przemieszczając się pomiędzy krzewami i koronami drzew, choć nierzadko swą zdobycz pozyskuje w locie. Smaczne kąski często zdziobuje z końcówek gałązek i liści, toteż można zobaczyć jak je oblatuje. Do zdobywania pokarmu służy im delikatny dziób.

Status i ochrona

[edytuj | edytuj kod]

IUCN uznaje pierwiosnka za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern). Populacja europejska, według szacunków BirdLife International z 2015, liczy około 81,9–119 milionów dorosłych osobników. Trend liczebności populacji uznawany jest za wzrostowy[3]. IUCN od 2016 uznaje pierwiosnka syberyjskiego za osobny gatunek. Również zalicza go do kategorii najmniejszej troski, ale liczebność jego populacji nie została oszacowana, ani nie jest znany jej trend[7].

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową[12]. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC)[13]. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 populacja pierwiosnka w Polsce liczyła 2 467 000 – 3 087 000 par lęgowych[14].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Phylloscopus collybita, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
  2. a b c d e D. Lepage: Common Chiffchaff Phylloscopus collybita. [w:] Avibase [on-line]. [dostęp 2023-01-15]. (ang.).
  3. a b Phylloscopus collybita, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  4. a b c Systematyka i nazewnictwo polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Phylloscopidae Jerdon, 1863 (1854) – świstunki - Old world leaf warblers (wersja: 2020-01-24). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-02-25].
  5. a b F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Bushtits, leaf warblers, reed warblers. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-02-26]. (ang.).
  6. a b Common Chiffchaff (Phylloscopus collybita). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-05)]. (ang.).
  7. a b Phylloscopus tristis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2021-02-25] (ang.).
  8. Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Raport nr 38. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2021. „Ornis Polonica”. 63, s. 130–159, 2022. 
  9. Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP „pro Natura”, 2003, s. 658. ISBN 83-919626-1-X. Według skali przyjętej przez autorów, dla okresu lęgowego liczny oznacza zagęszczenie 100–1000 par na 100 km², a bardzo liczny – 1000–10 000 par na 100 km².
  10. Marcin Karetta: Atlas ptaków. Pascal, 2010. ISBN 978-83-7513-655-5.
  11. a b c d Radziszewski Michał, Ilustrowana encyklopedia ptaków Polski, ISBN 978-83-65808-48-6
  12. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
  13. Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
  14. Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019. 

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
  • Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.
  • Karel Štastný: Ptaki śpiewające. Warszawa: Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, 1993. ISBN 83-70663-80-X.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]