Sorkonos czarno-rdzawy

Sorkonos czarno-rdzawy

Rhynchocyon petersi
Bocage, 1880
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Rząd	ryjkonosowe
Rodzina	ryjkonosowate
Podrodzina	Rhynchocyoninae
Rodzaj	sorkonos
Gatunek	sorkonos czarno-rdzawy
Synonimy
Rhynchocyon petersi usambarae O. Neumann, 1900 Rhynchocyon petersi fischeri O. Neumann, 1900 Rhynchocyon adersi Dollman, 1912
Podgatunki
R. p. petersi Bocage, 1880 R. p. adersi Dollman, 1912
Kategoria zagrożenia (CKGZ)
najmniejszej troski
Zasięg występowania

Sorkonos czarno-rdzawy (Rhynchocyon petersi) – gatunek ssaka z rodziny ryjkonosowatych w rzędzie ryjkonosowych. Występuje w Afryce (Tanzania, Kenia), gdzie żyje w formacjach zaroślowych i leśnych. Jest aktywny za dnia i żywi się stawonogami. Jest monogamiczny, samica rodzi 1–2 młode. Nie zagraża mu wyginięcie, aczkolwiek obserwowana jest fragmentacja populacji i niszczenie siedlisk związane z eksploatacją drewna.

Genetyka

Genetyka sorkonosa czarno-rdzawego nie została dobrze poznana. Nie wiadomo, ile chromosomów liczy jego kariotyp. Wykryto natomiast 8 polimorficznych mikrosatelitów. Badania mtDNA wskazały na introgresję z sorkonosa czarno-rdzawego i szarolicego do plamistego R. cirnei reichardi oraz czarno-rdzawego do szarolicego.

Budowa

Heritage podaje następujące wymiary zwierzęcia: długość głowy i tułowia wynosi od 25,2 do 29 cm, ogon ma od 21,8 do 25,2 cm długości, ucho − między 2,5 a 3,1 cm, a tylna stopa − od 6,5 do 7,4 cm. Masa ciała wynosi około 540 g. Rovero at al. przytaczają następujące informacje: długość głowy i tułowia wynosi średnio 27,54 cm, ogon ma długość 23,35 cm, co w sumie daje 50,89 cm, ucho − 2,91 cm. Rząd zębowy szczęki osiąga 2,76 cm, kieł ma 0,44 cm. Tylna stopa ma 7,12 cm.

Głowa wraz z pyskiem są jasnorude do pomarańczowobrązowego. Ucho nie jest pokryte futrem. Małżowina uszna ma kolor pomarańczowo-brązowy. Pysk jest długi i giętki. Badania Kaufmana et al. z 2013 wskazują, że ryjkonosowe jako grupa ogólnie mają mózg większy niż inne ssaki podobnej wielkości i o podobnej diecie. Zmysły są wyostrzone.

Otworów podniebiennych się nie stwierdza. W jamie ustnej znajdują się zęby, w tym niestały, niewielki siekacz górny i dobrze rozwinięte górne kły. Wzór zębowy przedstawia się następująco:

Wzór zębowy		I	C	P	M
34-36	=	0-1	1	4	2
		3	1	4	2

Barwa futra na ramionach, grzbiecie i zadzie oraz ucha zalicza się do cech diagnostycznych gatunku. Ramiona pokrywa futro pomarańczowe, rudopomarańczowe lub kasztanowe, wykazując dużą zmienność geograficzną. Przechodzi ono w czerń w kierunku grzbietu i zadu. U niektórych osobników zdarza się odmienne umaszczenie grzbietu, nawiązujące do sorkonosa plamistego o grzbiecie pokrytym jaśniejszymi i ciemniejszymi plamami układającymi się w linie, ale wzór szachownicy jest raczej szczątkowy, jak u Rhynchocyon stuhlmanni. Brzuch ma kolor pomarańczowy do rudopomarańczowego.

Na klatce piersiowej samicy znajdują się sutki, nieobecne u samców. Para przednia uległa redukcji i nie występuje, obserwuje się natomiast parę środkową i tylną, podobnie jak u sorkonosa złotozadego czy plamistego. Nie występuje gruczoł piersiowy, natomiast gruczoły odbytowe (analne) rozwinięte są dobrze.

Ogon osiąga około 0,85 długości głowy i tułowia. W odcinku bliższym jest dość gruby, dystalnie coraz cieńszy. Prawie nie porastają go włosy, barwę ma pomarańczowobrązową, z białym odcinkiem na końcu.

Kończyny przednie i tylne zakończone są czterema palcami. Liczba ta wynika z zaniku kciuka i palucha. Również i piąty palec ręki rozwija się słabo, wspierany jedynie na dwóch paliczkach, podobnie jak u sorkonosa plamistego. Kończyny tylne sorkonosów są solidnie zbudowane.

Systematyka

Sorkonos plamisty należy do rodzaju sorkonos w podrodzinie Rhynchocyoninae w rodzinie ryjkonosowatych.

Gatunek opisany został zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego w 1880 roku przez portugalskiego zoologa Bocage. Miejsce typowe to „Zanzibar”, Tanzania. W 1912 Dollman poprawił miejsce typowe, podając Afrykę Wschodnią, Zanzibar i wskazując, że w pierwotnym opisie odnosił się on do całego dystryktu, a nie wyspy. Podgatunek adersi formalnie opisał w 1912 roku ww. wspomniany Dollamn jako odrębny gatunek i nadając mu nazwę Rhynchocyon adersi. Miejsce typowe to wyspa Zanzibar, Tanzania. Holotyp to skóra i czaszka dorosłego samca (sygnatura BMNH 1912.1.6.1) ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Londynie; okaz typowy zebrany przez Williama Mansfield-Adersa.

W 2017 Carlen et al. przeprowadzili badania genetyczne, w wyniku których ponownie podnieśli status jednego z uprzednich podgatunków R. cirnei stuhlmanni do rangi osobnego gatunku. Zaprezentowali jednocześnie kladogram sorkonosów:

	Rhynchocyon chrysopygus
	Rhynchocyon petersi Rhynchocyon udzungwensis Rhynchocyon stuhlmanni Rhynchocyon cirnei reichardi Rhynchocyon cirnei macrurus Rhynchocyon cirnei shirensis, Rhynchocyon cirnei cirnei

Wyróżnia się dwa podgatunki:

• Rhynchocyon petersi petersi Bocage, 1880
• Rhynchocyon petersi adersi Dollman, 1912.

Etymologia

• Rhynchocyon: gr. ῥύγχος rhunkhos ‘pysk’; κυων kuōn, κυνος kunos ‘pies’.
• petersi: dr Wilhelm Karl Hartwich Peters (1815–1883), niemiecki przyrodnik i odkrywca, który przez wiele lat piatował urząd dyrektora Muzeum Zoologicznego w Berlinie, kolekcjoner z tropikalnej Afryki z lat 1842–1848.
• adersi: dr William Mansfield-Aders (rok urodzenia i śmierci nieznany), angielski entomolog i lekarz, mieszkał i pracował na Zanzibarze jako rządowy zoolog od 1900 do końca 1920 roku.

Rozmieszczenie geograficzne

Zwierzę zamieszkuje Kenię i Tanzanię. Bytuje na wysokości od poziomu morza do 2020 m. Na wybrzeżu zasiedla tereny między 3°60′S a 7°40′S, pofragmentowane lasy Rabai Hills i Diani Forest oraz tereny na północ od rzeki Rufidżi. Istnieją doniesienia z obszarów na południe od tej rzeki (z Kiwengoma, Ruawa i Kichi Hills), ale IUCN nie daje im wiarygodności, przypisując je raczej do sorkonosa plamistego z podgatunku R. c. macurrus. W obrębie gór Eastern Arc Mountains stwierdzono go w North i South Pare, West i East Usambara, Nguu, Nguru i Uluguru. Istnieją też doniesienia z Mahenge, aczkolwiek mogą one dotyczyć raczej sorkonosa plamistego. IUCN podkreśla jego nieobecność w górach Udzungwa, skąd pochodzi sorkonos szarolicy, wymienia jeszcze północ rezerwatu Selous Game Reserve. Dalszych badań wymaga też obserwacja z Kibaya na zachodzie. Poza kontynentalną Afryką sorkonos czarno-rdzawy zamieszkuje wyspy Zanzibar, w tym Uzi i Mafia.

Rozmieszczenie zależy od podgatunku. Heritage podaje je następująco:

• Rhynchocyon petersi petersi zamieszkuje przybrzeżne lasy i góry Eastern Arc Mountains w Tanzanii na wschodzie kraju oraz w południowo-wschodniej Kenii,
• Rhynchocyon petersi adersi Dollman, 1912 jest endemitem Tanzanii, żyje na wyspach Unguja i Mafia.

Tryb życia

Mimo łączenia się w pary każdy osobnik z danej pary żyje oddzielnie. Aktywność przypada na dzień. W nocy zwierzę śpi w gnieździe zbudowanym ze ściółki. Trybem życia sorkonos czarno-rdzawy raczej nie odbiega istotnie od innych sorkonosów, zwłaszcza złotozadego. Zwierzę jest płochliwe i zaniepokojone ratuje się ucieczką.

Cykl życiowy

Gatunek jest monogamiczny, jak i inne sorkonosy, łączące się w pary na całe życie i zajmujące wspólne terytorium. Rozród przebiega przez cały rok bez wyraźnego okresu godowego. Po kopulacji samica zachodzi w ciążę trwającą około 40 dni, by wydać na świat 1–2 noworodki, dobrze rozwinięte, które pozostaną w gnieździe przez następne 2 tygodnie. Po tym czasie matka przestanie karmić je mlekiem. Pomiędzy kolejnymi porodami upłynąć może 80 dni.

Introgresja z sorkonosa czarno-rdzawego do R. cirnei reichardi oraz czarno-rdzawego do szarolicego wskazuje na krzyżowanie się tych gatunków, przy czym objęty nią obszar jest niewielki i leży na wschodzie gór Udzungwa.

Ekologia

Sorkonos czarno-rdzawy żyje w lasach i na terenach porośniętych roślinnością krzewiastą. Chodzi o lasy wiecznie zielone i częściowo zrzucające liście, gęste, a także zarośla na podłożu koralowym. Radzi sobie w środowisku zmienionym działalnością ludzką w postaci opuszczonych przez człowieka terenów rolniczych, jak również w bliskości rolnictwa, jeśli zachowane zostały wymagane przezeń cechy siedliska. Wymaga obfitej ściółki i piętra koron. Obserwowano go na plantacjach nerkowca, jak i rzewni skrzypolistnej, gdzie towarzyszyły im ptaki – złotokosy rudogłowe Cossypha natalensis.

Pożywienie tego ssaka stanowią bezkręgowce, najczęściej stawonogi. Heritage przytacza badania z tanzańskiego lasu Nkuka, gdzie sorkonosy czarno-rdzawe spożywały mrówkowate Dorylus.

Ryjkonosowe ewoluowały prawdopodobnie w środowisku pozbawionym istotnej konkurencji. Wykształciły zespół specyficznych adaptacji, obejmujący myrmekofagię, specyficzny chód, brak gniazd. Łączą dzięki temu cechy spotykane u giętkojęzykowych i antylop.

Zagrożenia i ochrona

Całkowita liczebność gatunku spada, trudno jednak oszacować, jak bardzo. Spadek o 30% na dekadę zdaje się nieprawdopodobny, 20% już bardziej realny. IUCN niegdyś klasyfikowała sorkonosa czarno-rdzawego wśród gatunków narażonych na wyginięcie (2006, 2008), a nawet zagrożonych wyginięciem (1996). Jednak w 2016 umieściła go wśród gatunków najmniejszej troski, rozważając jednak bliskość zagrożenia. Zasięg występowania przekracza 20 000 km² stanowiące kryterium narażenia. Jednak obszar rzeczywiście zajmowany wynosi między 3000 a 5000 km². Na km² przypada do 80 osobników R. stuhlmanni. IUCN podaje od 19/km² w Chome Forest Reserve w South Pare (badania Coster i Ribble’a z 2005, średnio 0,39 ± 0,47 gniazda na 100 m) do 79/km² w Pugu Forest Reserve na wybrzeżu, obecnie zniszczonym. Szacunki te poczyniono, zliczając gniazda. Z kolei zliczenia za pomocą kamer wskazały największe zagęszczenie w Nguru South Forest Reserve, mniejsze w Nguru i zwłaszcza Kanga Forest Reserve. Gatunek występuje pospolicie na Mafii. Zasięg występowania odznacza się fragmentacją.

Sorkonosowi czarno-rdzawemu zagraża niszczenie siedlisk. Jego środowisko jest niszczone przez rozwój rolnictwa i urbanizację, a także pozyskiwanie drewna, w tym w celu wyrobu przedmiotów, węgla drzewnego i na opał. Radzi on sobie na terenach zmodyfikowanych przez człowieka, byleby zachowane zostało piętro koron drzew. Stanowi też obiekt polowań, jednak nie stwarzają one poważnego zagrożenia dla gatunku.

Gatunku nie ujęto w CITES. Liczne drobne fragmenty lasu na obszarze jego występowania objęto ochroną. IUCN wymienia choćby Selous Game Reserve i Park Narodowy Saadani. W 2000 przedstawiciele tego gatunku zabrani zostali do amerykańskich ogrodów zoologicznych celem rozrodu, który doszedł do skutku. W przyszłości może to służyć reintrodukcji. IUCN wskazuje jednak potrzebę dalszych badań, w tych genetycznych dotyczących izolowanych populacji górskich i wyspiarskich.

Bibliografia

• O.R. Neumann. Die von mir in den Janren 1892—95 in Ost- und Central-Africa, speciell in den Massai-Ländern und den Ländern am Victoria Nyansa gesammelten nnd beobachteten Säugethiere. „Zoologische Jahrbücher Abteilung für Systematik, Geographie und Biologie der Tiere”. 13 (6), s. 529–562, 1900. (niem.). 
• G. Dollman. A new elephant shrew from the island of Zanzibar. „The Annals and Magazine of Natural History”. Eighth series. 10 (55), s. 130–131, 1912. (ang.). 
• B. Beolens, M. Watkins & M. Grayson: The Eponym Dictionary of Mammals. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 2009, s. 1–567. ISBN 978-0-8018-9304-9. (ang.).