Svend Foyn
| |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Zawód, zajęcie |
polarnik, odkrywca |
| Narodowość | |
| Odznaczenia | |
  
| |
Svend Foyn (ur. 9 lipca 1809 w Tønsbergu, zm. 30 listopada 1894 w Nøtterøy) – norweski wielorybnik, łowca fok i wynalazca; opracował działo harpunnicze i innowacyjny system połowu wielorybów, które zrewolucjonizowały przemysł wielorybniczy.
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Svend Foyn urodził się 9 lipca 1809 w Tønsbergu[1], jako syn szypra Laurentiusa Foyna (1772–1813) i jego żony Benthe Marie Ager (1781–1842)[2]. Ojciec zmarł gdy Svend miał 4 lata, a wychowaniem chłopca zajęła się matka[2]. Na pierwsze połowy został wysłany w wieku 11 lat[2]. W wieku 19 lat zdał egzamin z nawigacji w Kristiansand, a 5 lat później został szyprem[2]. Transportował drewno drogą morską ze Szwecji i Norwegii do portów europejskich, a stamtąd przywoził rozmaite towary[2]. Handel prowadził na własny rachunek, co pozwoliło mu zgromadzić niewielki kapitał[3]. Lepszy biznes widział jednak w polowaniach na foki i w 1837 roku zakupił niewielki szkuner[4].
W 1839 roku poślubił Elisę Amalię Tvede (1815–95), lecz małżeństwo zostało rozwiązane i w 1844 roku Foyn udał się do Finnmarku, gdzie odszukał znajomego rodziny Pedera Mikkelsena, który zajmował się połowami w wodach Spitsbergenu[2]. Razem z Mikkelsenem poławiał foki i morsy na północy[2]. W 1845 roku zlecił w rodzinnym mieście budowę nowatorskiej łodzi przeznaczonej jedynie do połowu fok – była to pierwsza jednostka tego typu w Norwegii[4]. Połów fok okazał się na tyle lukratywny, że pozwolił później Foynowi na zajęcie się wielorybnictwem[4]. Pierwszego wieloryba – wala grenlandzkiego – odłowił w 1849 roku[4]. W tym samym roku poślubił Magdalenę Margrethe Bull (1824–1905), córkę szypra i armatora Henrika Johana Bulla (1793–1826)[2].
Wobec coraz większej konkurencji w poławianiu fok, malejących profitach i dużych kosztach załogi, Foyn zajął się wielorybnictwem[4]. W latach 60. XIX w. wraz z chemikiem amatorem Hansem Mortenem Thranem Esmarkiem opracował nowe działo harpunnicze, przy czym rola innych pionierów w tym procesie (np. Erika Eriksena (1820–1888)) nie jest do końca jasna[2].
W 1863 roku Foyn zlecił stoczni w Oslo budowę innowacyjnego statku wielorybniczego własnej konstrukcji wyposażonego w silnik parowy, który nazwał Spes et Fides (pol. „Nadzieja i wiara”)[4] i określał pieszczotliwie Spissa[2]. Jednostka miała również siedem dział harpunniczych[5]. Była to pierwsza parowa łódź wielorybnicza na świecie[6] i stała się standardowym statkiem wielorybników przez 60 lat[7].
Wyprawy wielorybnicze w pierwszych latach nie były udane – w wodach albo nie było wielorybów, albo harpuny okazywały się nieefektywne, a nawet część dział eksplodowała[5]. By nie popaść w bankructwo, Foyn musiał ratować się połowem fok[5]. Sukces w połowie wielorybów przyszedł w 1868 roku, kiedy Foyn złowił 30 sztuk[5].
Swój nowatorski system połowu wielorybów Foyn opatentował w 1873 roku[8]. W praktyce oznaczało to monopol Foyna na nowoczesne wielorybnictwo w Norwegii przez 10 lat i pokonanie konkurencji niemieckiej[8]. Dzięki wysokim cenom tranu Foyn szybko stał się multimilionerem[8]. Wobec ogromnych profitów monopol zaczął być kwestionowany i Foyn zdecydował się na przyznawanie koncesji oraz na płacenie 10-procentowego podatek od zysków na rzecz towarzystwa misyjnego[8].
Przedsiębiorstwo Foyna zatrudniało licznych pracowników, dla których Foyn wzorem przemysłowców brytyjskich wznosił osiedla mieszkalne i zapewniał opiekę socjalną[2].
W latach 1894–1895 sponsorował wyprawę na Antarktydę dowodzoną przez Henrika Johana Bulla[6].
Foyn zmarł bezdzietnie 29 listopada 1894 roku w Nøtterøy[2]. Po śmierci wdowy w 1905 roku fortuna Foyna zasiliła fundację jego i jego żony Svend Foyn og Hustrus Missionsfond[2].
Publikacje
[edytuj | edytuj kod]- 1884 – Til det norske folk[2]
Odznaczenia
[edytuj | edytuj kod]- 1853 – Kawaler Orderu Świętego Olafa[2]
- 1870 – Komandor Orderu Świętego Olafa[2]
- 1893 – Krzyż Wielki Orderu Świętego Olafa[2]
Upamiętnienie
[edytuj | edytuj kod]
Pomnik Foyna projektu A. Svora z 1915 roku[6] stoi na placu jego imienia w rodzinnym Tønsbergu[1].
Część wschodniego wybrzeża Ziemi Grahama na Półwyspie Antarktycznym, pomiędzy Wybrzeżem Bowmana a Wybrzeżem Oskara II nazwano na cześć Foyna – Wybrzeżem Foyna[9].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Store norske leksikon 2019 ↓.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Norsk biografisk leksikon 2009 ↓.
- ↑ Tønnessen&Johnsen 1982 ↓, s. 27.
- ↑ a b c d e f Tønnessen&Johnsen 1982 ↓, s. 28.
- ↑ a b c d Tønnessen&Johnsen 1982 ↓, s. 29.
- ↑ a b c Norsk Polarhistorie ↓.
- ↑ Tønnessen&Johnsen 1982 ↓, s. 37.
- ↑ a b c d Tønnessen&Johnsen 1982 ↓, s. 32.
- ↑ Foyn Coast
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Abraham Hallenstvedt: Svend Foyn. W: Store norske leksikon. 2019-11-01. (norw.).
- Norsk Polarhistorie: Svend Foyn. [w:] polarhistorie.no [on-line]. [dostęp 2020-07-25]. (norw.).
- Per Thoresen: Svend Foyn. W: Norsk biografisk leksikon. 2009-02-13. (norw.).
- Johan Nicolay Tønnessen, Arne Odd Johnsen: The History of Modern Whaling. University of California Press, 1982. ISBN 978-0-520-03973-5. [dostęp 2020-07-25]. (ang.).