Walowate

Walowate

Balaenidae
J.E. Gray, 1821
Przedstawiciele rodziny – wal grenlandzki (Balaena mysticetus) i waleń (Eubalaena)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	parzystokopytne
Podrząd	Whippomorpha
Infrarząd	walenie
Parvordo	fiszbinowce
Rodzina	walowate
Typ nomenklatoryczny
Balaena Linnaeus, 1758
Synonimy Balenidia Rafinesque, 1815 Balanadae J.E. Gray, 1821 Balaenina: J.E. Gray, 1825 Balaenidae: J.E. Gray, 1825 Balæninæ: S.D.W., 1836 Balaenae: Lesson, 1842 Balaenodea: Giebel, 1855 Balaenoidea: Flower, 1865 Balaenida: Haeckel, 1866 Balaenoidea: J.E. Gray, 1868 Lionbalaenae (Eubalaenida) Haeckel, 1895 Archibalaenae (Protobalaenida) Haeckel, 1895 Balaeninae: Gregory & Mosenthal, 1910
Rodzaje
zobacz opis w tekście
Zasięg występowania
Eubalaena australis      Eubalaena glacialis      Eubalaena japonica      Balaena mysticetus

Walowate, wieloryby gładkoskóre, wale gładkoskóre, wieloryby właściwe (Balaenidae) – rodzina morskich ssaków łożyskowych z infrarzędu waleni w obrębie rzędu parzystokopytnych (Atriodactyla), zamieszkujące wszystkie oceany. Zapis kopalny sięga 23 milionów lat. Obecnie występują dwa rodzaje, monotypowy wal i liczący trzy gatunki waleń. Osiągają olbrzymie rozmiary, sięgając 20 m długości, z czego nawet jedną czwartą zajmuje olbrzymia głowa o specyficznym, łukowato zakrzywionym otworze gębowym. W środku znajdują się długie, sięgające od 3 do 5 m fiszbiny służące odfiltrowywaniu pokarmu z wody (głównie drobne skorupiaki). Siłę napędową stanowi głównie ogon, przednie kończyny przekształcone w płetwy. Skórę mogą zamieszkiwać pąkle i inne pasożyty. Żerowanie odbywa się w chłodnych wodach wyższych szerokości geograficznych, rozród w bardziej umiarkowanych. Po ponadrocznej ciąży samica rodzi jedno młode, które karmi mlekiem. Poza relacją matka–dziecko nie występują trwałe relacje społeczne. Z uwagi na rabunkową eksploatację przez wielorybników połowie gatunków zagraża wyginięcie.

Budowa

W tylnej części głowy walowatych leży parzyste nozdrze, z którego wieloryby, jak ten waleń japoński, potrafią wyrzucać V-kształtną fontannę wody sięgającą do 5 m wysokości

Walowate dzielą wiele cech wspólnych z innymi fiszbinowcami.

Są to wielkie zwierzęta. Waleń biskajski czy południowy dorastają 16 m, a waleń japoński przerastać je może o kolejny metr. Jeszcze większy jest wal grenlandzki, dochodzący do 18 m w przypadku samców, a samic nawet 20 m, cechujący się też mocniejszą budową ciała. Masa ciała walowatych również jest ogromna. Waleń południowy waży 60 ton, waleń biskajski 70 ton, zaś waleń japoński aż 80 ton. Wszystkich przerasta jednak wal grenlandzki o masie mogącej nawet przekraczać 100 ton. Ewolucji gigantyzmu u walowatych poświęcono osobne prace naukowe. Wśród przyczyn uwzględniano zmiany klimatyczne, sprzyjające obfitości pokarmu, oraz ochronę przed drapieżnikami. Wydaje się, że powstał on niezależnie w liniach wala i walenia. W tym drugim przypadku pojawił się on już w późnym miocenie, na wczesnym etapie ewolucji rodziny. W pliocenie rozmiary walowatych zmniejszyły się. Natomiast wal swoje gigantyczne rozmiary osiągnął około 3 milionów lat temu dzięki zasiedleniu bogatych w pokarm wód arktycznych. Obecnie to właśnie dostępność pokarmu wydaje się czynnikiem ograniczającym dalszy wzrost rozmiarów ciała filtratorów.

Zwierzęta te ubarwione są raczej na czarno, niekiedy nieco jaśniejsze. U walenia zwracają uwagę jaśniejsze modzelowatości, nieobecne u wala, rodzaj ten może mieć też białe łaty na żuchwie czy tułowiu. Wal grenlandzki okolice ogona ma szarawe. W odróżnieniu od ssaków lądowych skóry walowatych nie porasta futro. Na głowie można znaleźć pojedyncze włosy. Na brodzie wala widnieją jasne mieszki włosowe, mogą z nich wyrastać nieliczne, rzadkie, szczeciniaste włosy długości do 1 cm, spełniające raczej funkcje dotykowe, pomagając wykrywać zooplankton.

Mają wielką głowę, stanowiącą jedną czwartą czy nawet jedną trzecią długości ciała, a nawet 40% u wala, więcej niż w przypadku pletwalowatych. Pysk jest wydłużony, wąski, bardzo zakrzywiony. U walenia pokrywają go modzelowatości (callosities), których nie stwierdza się u wala. Buduje je pogrubiała tkanka. Mogą porastać je włosy. Naturalnie szare lub białe, stanowią miejsce życia pasożytów zewnętrznych (Cyamidae, pąkle), przez co przybierają barwy bieli i żółci. Leżą wzdłuż pyska, w okolicy nozdrzy, nad oczami, na żuchwie, ale to na szczycie pyska znajduje się najwydatniejsza z nich, zwana bonnet. Określeniem tym nazywali ją polujący na te ssaki wielorybnicy. Reszta skóry jest raczej czarna. W tylnej części głowy znajduje się parzyste, przedzielone nozdrze, z którego walowaty potrafi wystrzeliwać V-kształtną fontannę wody sięgającą wysokości 5 m.

W budowie czaszki Curry i Brownell zwracają uwagę na wydatną kość allisphenoid.

Pysk walowatych ma charakterystyczny, wygięty kształt. Kości szczękowa i przedszczękowa są długie, towarzyszy im wysoka, wygięta żuchwa. W jamie ustnej znajdują się stanowiące charakterystyczną cechę fiszbinowców fiszbiny, od których bierze się nazwa całej grupy. Są to zbudowane z keratyny zwieszające się po obu stronach podniebienia płyty służące filtracji pokarmu, zastępujące obecne u przodków wielorybów zęby. U walowatych fiszbiny są szczególnie długie, nie dorównują im fiszbiny innych rodzin fiszbinowców, co przekłada się również na wysokość głowy. Waleń biskajski ma ich przeciętnie 250, a wal grenlandzki od 230 do 360. Dorastać mogą długości 5 m u wala, u walenia raczej 3 m. Zabarwione są szarobrązowo, a rozszczepiają się na drobną szczecinę. Na gardle obecne są rowki (gular groove) mogące mieścić wodę z pokarmem.

Szyjny odcinek kręgosłupa liczy 7 kręgów. Dalej następuje odcinek piersiowy z 14–15 parzystymi żebrami przyczepionymi do mostka.

Kształt ciała walowatych umożliwia im pływanie z niewielką prędkością, ale pozwala na długodystansowe wędrówki. Występują przednie płetwy, o pięciopalczastym szkielecie (czym różnią się od innych waleni), względnie duże i wiosłowate, ale służące raczej manewrowaniu w wodzie, oraz płetwa ogonowa (fluke), dostarczająca im napędu. Na szerokość dorasta 30% długości zwierzęcia. Płetwy grzbietowej, obecnej u płetwalowatych, nie stwierdza się.

Systematyka

Do rodziny walowatych należą 2 współczesne rodzaje: monotypowy wal i waleń liczący 3 gatunki, w tym widoczny wyżej waleń japoński

Dawniej do wali gładkoskórych zaliczano też walenika małego (Caperea marginata). Różni się on jednak od pozostałych Balaenidae tak znacznie, że obecnie umieszcza się go w rodzinie walenikowatych (Neobalaenidae). Do walowatych należą następujące żyjące współcześnie rodzaje:

• Eubalaena J.E. Gray, 1864 – waleń
• Balaena Linnaeus, 1758 – wal – jedynym żyjącym współcześnie przedstawicielem jest Balaena mysticetus Linnaeus, 1758 – wal grenlandzki

Opisano również rodzaje wymarłe:

• Antwerpibalaena de Lavigerie, Bosselaers, Goolaerts, Park, Lambert & Marx, 2020 – jedynym przedstawicielem był Antwerpibalaena liberatlas de Lavigerie, Bosselaers, Goolaerts, Park, Lambert & Marx, 2020
• Archaeobalaena Tanaka, Furusawa & Kimura, 2020 – jedynym przedstawicielem był Archaeobalaena dosanko Tanaka, Furusawa & Kimura, 2020
• Balaenella Bisconti, 2005 – jedynym przedstawicielem był Balaenella brachyrhyna Bisconti, 2005
• Balaenula van Beneden, 1872
• Morenocetus Cabrera, 1926 – jedynym przedstawicielem był Morenocetus parvus Cabrera, 1926
• Peripolocetus R. Kellogg, 1931 – jedynym przedstawicielem był Peripolocetus vexillifer R. Kellogg, 1931
• Protobalaena du Bus de Gisignies, 1867 – jedynym przedstawicielem był Protobalaena dubusii (Van Beneden, 1872)

Ewolucja

Balaenula balaenopsis, szkielet w Muzeum Historii Naturalnej w Brukseli

Wzajemne pokrewieństwa pomiędzy różnymi grupami fiszbinowców nie zostały do końca rozwikłane. Marx i Fordyce dzielą ewolucję fiszbinowców na trzy fazy po powstaniu tej grupy przed 38 milionami lat. Pierwsza z nich, sprzed 36–30 milionów lat, obejmuje gwałtowną radiację adaptacyjną, druga, trwająca 30–23 milionów lat temu – powstanie fiszbinów, utratę zębów i w konsekwencji wykształcenie specyficznego sposobu odżywiania się poprzez filtrację. Ta pierwsza ma prawdopodobnie związek z istotnymi zmianami klimatycznymi związanymi z rozpadem południowego superkontynentu Gondwany oraz otwarciem się Oceanu Południowego jakieś 30 milionów lat temu. Pojawiły się na nim znaczne zasoby pokarmowe. Otworzyło to nowe nisze ekologiczne dla filtratorów. Jednakże szczegóły wyodrębnienia się walowatych okryła ciągle tajemnica. Dzielą one liczne przystosowania z walenikiem, niegdyś zaliczanym do tej rodziny, obecnie jednak uważa się je często za wynik paralelizmu. O ile dane morfologiczne wskazują na bliskie pokrewieństwo obu rodzin, badania molekularne stoją z nimi w sprzeczności, sytuując walenika bliżej pletwalowatych. Walowate wydają się jednak monofiletyczne.

Sprzed 23 milionów lat pochodzą też najstarsze szczątki kopalne walowatych (wczesny miocen). Skamieniałości znane są z Atlantyku, Pacyfiku i Oceanu Południowego, jednak najprymitywniejszym znanym członkiem walowatych jest argentyński Morenocetus parvus długości ponad 5 m. Dalej w zapisie kopalnym występuje luka obejmująca środkowy i późny miocen, podczas gdy skamieniałości z pliocenu są liczniejsze. Pochodzą z Europy, Japonii i Ameryki Północnej. Wymienia się wśród nich Balaenula astensis i B. balaenopsis, Balaenella brachyrhynchus czy zaliczane do obecnie istniejących rodzajów Balaena ricei oraz Eubalaena belgica. W pliocenie rozmiary walowatych zmniejszyły się.

Zależności pomiędzy walowatymi także były przedmiotem kontrowersji. W przeszłości wszystkie obecne gatunki zaliczano do jednego rodzaju Balaena, od 2015 znanego pod polską nazwą wal. Pogląd ten nie ostał się, a wszystkie współczesne gatunki poza walem grenlandzkim przeniesiono do rodzaju Eubalaena, czyli waleń. Przez długi czas wyróżniano w nim 2 gatunki (waleń biskajski, waleń południowy), następnie różnice pomiędzy nimi uznano za niewystarczające, synonimizując je, by w końcu, posiłkując się mtDNA, powrócić do rozróżniania osobnych gatunków, dodając do wyżej wymienionych jeszcze walenia japońskiego. Rozróżnienie to wspierają także badania pasożytów skórnych (whale lice).

Buono i inni przedstawili w 2017 następujący kladogram wykonany metodą strict consensus (uproszczono):

	Zygorhiza kochii
Neoceti	Odontoceti Mysticeti Mammalodontidae Chaeomysticeti Aetiocetidae Eomysticetidae Balaenidae Peripolocetus vexillifer Morenocetus parvus Balaenula astensis Balaenella brachurhynchus Balaena ricei, B. mysticetus, B. montalionis Eubalaena ianitrix Eubalaena shinshuensis Eubalaena gracialis Eubalaena japonica, Eubalaena australis Plicogulae Cetotheriidae Balaenopteroidea

Zastosowanie metody największej parsymonii wprowadziło niewielkie zmiany, między innymi wskazując istnienie kladów obejmującego tylko Peripolocetus i Morenocetus, wala grenlandzkiego i Balaena montalionis oraz walenia biskajskiego i Eubalaena shinshuensis.

Bisconti i inni w 2021 zaprezentowali następujący kladogram (uproszczono):

	Protocetidae
	Basilosauridae Mysticeti Mammalodontidae Aetiocetidae Chaeomysticeti Horopeta umarere Sitskwayk cornishorum Eomysticetidae Balaenomorpha Thalassotherii (Cetotheriidae, Balaenopteridae, Eschrichtiidae) Peripolocetus vexillifer Balaenoidea Neobalenidae Balaenidae Morenocetus parvus Archaeobalaena dosanko, Antwerpibalaena liberatlas grupa koronna Balaena ricei Balaenella brachyrhynchos Balaena montalionis, Balaena mysticetus Balaenula astensis, Balaenula balaenopsis Eubalaena shinshuensis Eubalaena ianitrix Eubalaena japonica Eubalaena australis, Eubalaena glacialis

Tryb życia

Wal grenlandzki, spy hopping

Wal grenlandzki spotykany jest zazwyczaj samotnie, niekiedy w niewielkich grupkach dwóch–trzech osobników. Większe grupy widywano podczas migracji bądź na akwenach obfitujących w pokarm. Waleń najczęściej widywany jest samotnie bądź jako para, aczkolwiek widywano grupy do 12 stworzeń. Liczne grupy tworzą się też podczas godów. Walowate pływają dość wolno, 3–9 km/h, często odpoczywają. Niekiedy uderzają płetwami (lobtailing) o wodę czy wyskakują z niej (breaching). Niekiedy też wystawiają nad wodę głowę (spy hopping), być może rozglądając się po otoczeniu. W poszukiwaniu pokarmu sprawnie nurkują. Waleń nurkuje zwykle na 10–20 minut, podczas gdy wal pozostaje pod wodą od 5 do 15 minut. W razie potrzeby waleń potrafi jednak osiągnąć głębokość 300 m i czas nurkowania 40 minut, ustępuje jednak walowi zdolnemu pozostawać pod powierzchnią nawet godzinę i zniżać się do głębokości 350 m. Walowate są gatunkami wędrownymi. Lato spędzają na wyższych szerokościach geograficznych, zimą zaś preferują cieplejsze, bardziej umiarkowane wody.

Pomimo samotnego trybu życia zaobserwowano interakcje społeczne w postaci dotykania się. Interakcje społeczne stają się rzadsze w razie niepokojenia walowatych choćby łódkami. Walowate utrzymują ze sobą także kontakt głosowy. Może on wyrażać agresję, nawoływanie się, zwłaszcza w czasie poszukiwania partnera do rozrodu. Walowate porozumiewają się niskimi dźwiękami. Wydają z siebie głośne piosenki niosące się na duże odległości po oceanie, jak również krótsze dźwięki szerokopasmowe, krzyki i jęki, a nawet odgłosy przypominające wystrzał. Najczęstszą częstotliwością walenia jest około 500 Hz, ale zdarza się zakres 1500–2000 Hz. Wal preferuje dźwięki poniżej 300 Hz, ale dochodzi i do 3500 Hz.

Rozmnażanie się zachodzi w płytkich wodach przybrzeżnych na niższych szerokościach geograficznych. Cieplejsze wody stanowią lepsze środowisko dla noworodków. Młode są tam również bezpieczniejsze niż w zimnych wodach z polującymi orkami. Zostało ono poznane w przypadku walenia biskajskiego i południowego, w przypadku japońskiego pozostaje tajemnicą.

Długowieczne walowate stosują w rozrodzie strategię K, zorientowaną na jakość. Samica osiąga dojrzałość płciową w wieku 9 lat, nie wiadomo, kiedy dzieje się to w przypadku samca. Osiągnięcie sukcesu rozrodczego wymaga od samicy zbudowania wpierw odpowiedniej masy ciała z grubym zapasem tłuszczu. Tak więc rodzi ona co 3–5 lat. Kiedy przybywa na tereny rozrodu, otacza ją grupa samców, tłoczących się przy powierzchni i konkurujących o jej względy. Tworzą tzw. surface-active group, mogące liczyć nawet i do pół setki zwierząt, ale zwykle w centrum znajduje się jedna–dwie samice. Grupy takie obserwowano również poza czasem rozrodu, co wskazuje na zdarzające się niekiedy zaloty podejmowane w stosunku do niepłodnych samic. Funkcja tych zachowań musi więc być szersza niż tylko rozród, być może chodzi o utrzymanie samców w formie. Wal grenlandzki rozmnaża się właściwie cały rok, pieśni godowe słychać najczęściej wiosną czy jesienią. Samica walenia przywabia samce specjalnymi odgłosami. Jeśli nie jest zainteresowana, kładzie się na plecach, uniemożliwiając niechcianym samcom dostęp do jej narządów rozrodczych. Samce nie tylko konkurują między sobą, niekiedy drapiąc się modzelowatościami, ale starają się popychać czy podtapiać samicę, by umożliwić sobie kopulację. Dalsza konkurencja dotyczy nasienia. Waleń ma olbrzymie jądra, rekord wśród fiszbinowców należy do walenia japońskiego i wynosi łącznie 972 kg. Towarzyszy im prącie długie na 2 m. Sukces rozrodczy samców przedstawia się bardzo różnie. Część z nich nie dochowuje się żadnego potomka, inne natomiast przekazują swe geny licznym osobnikom, tutaj właściwie spotyka się wyłącznie starsze osobniki.

Ciąża trwa 12–13 miesięcy. Następnie samica rodzi pojedyncze młode. Noworodek mierzy od 4 do 4,5 m długości, ważąc około 800 kg. Początkowo żywi się mlekiem matki. Zapewnia mu ono szybki wzrost. Pije je przez 8–17 miesięcy, odstawianie najczęściej zachodzi jeszcze w pierwszym roku jego życia. Po odstawieniu od piersi młode rośnie już wolniej. Największa śmiertelność cechuje pierwszy rok życia cielęcia, umiera wtedy 17% młodych waleni biskajskich. W kolejnych latach ich życia śmiertelność spada do 3%, tak że po czterech latach pozostaje 63% młodych.

Długość życia walowatych również jest znaczna, aczkolwiek trudna do oceny. Służą jej rozmaite metody, jak badanie racemizacji kwasu asparaginowego w soczewce oka czy po prostu wizualna identyfikacja konkretnych osobników. Widywano walenie biskajskie liczące minimum 70 lat. Jeszcze dłużej żyją wale grenlandzkie. W 1980 i w 2007 odłowiono osobniki z tkwiącymi w ciałach resztkami używanej dawno temu broni, wyprodukowanej między 1879 a 1885. Najstarszy znany samiec oceniony został na 145 lat, samica natomiast na 133 lata.

Co do zasady walowate migrują. W przeciwieństwie do zachodzącego w cieplejszych wodach rozrodu lato spędzają w chłodniejszych, zasobniejszych w pokarm wodach wyższych szerokości geograficznych, zwłaszcza płytkich mórz szelfowych z istotnych upwellingiem. Nie dotyczy to jednak wszystkich osobników. W przypadku walenia biskajskiego migrują głównie rozmnażające się samice. Wal grenlandzki zimuje w okolicach granicy lodu na Morzu Beringa, wiosną zaś zapuszcza się dalej na północ wśród lodów.

Rozmieszczenie geograficzne

Walowate zamieszkują wszystkie oceany, w szczególności Ocean Arktyczny, północny Atlantyk, północny Pacyfik i Ocean Południowy. Preferują tereny przybrzeżne i leżące w obrębie szelfu kontynentalnego, ale także stok kontynentalny.

Ekologia

Istotnym źródłem pokarmu walowatych jest niewielki skorupiak Calanus finmarchicus

Siedliskiem walowatych są wody oceaniczne bogate w pokarm, zwłaszcza umiarkowane wody przybrzeżne. Zwierzęta te z łatwością przepływają jednak głębsze wody, wypływają poza szelf kontynentalny. Rozmnażają się również w płytkich wodach przybrzeżnych. Waleń unika lodu, podczas gdy wal grenlandzki pływa w lodowatych wodach Arktyki pomiędzy lodem pakowym, oddychając w połyniach.

Te wielkie zwierzęta odżywiają się drobnymi organizmami morskimi odcedzanymi z wody, zooplanktonem. Tak więc występowanie walenia pokrywa się z regionami bogatymi w widłonogi Calanus i Neocalanus. Waleń biskajski preferuje wśród nich Calanus finmarchicus, uzależniając swe podróże od cyklu życiowego tego skorupiaka, rozwijającego się w zatoce Maine w okresie sezonowej termokliny po zakwicie fitoplanktonu. Inne rodzaje to Centropages, Pseudocalanus. Wal konsumuje głównie Calanus glacialis i Calanus hyperboreus. Ważną rolę odgrywa też Meganyctiphanes norvegica i w ogóle Euphausiidae. Z innej, rzadszej zdobyczy wymienia się obunogi, równonogi, Mustidae, Pteropoda, larwy pąkli i innych skorupiaków. Niekiedy zdarzają się i ryby. Waleń konsumuje dużą ilość skorupiaków i odgrywa istotną rolę w ekosystemie. Dziennie potrafi pochłonąć pół tony pokarmu. W trakcie jednego sezonu może zwiększyć swą masę o połowę.

Walowate rozwinęły specyficzny sposób zdobywania pokarmu (skim feeders). W odróżnieniu od szybko podpływających do ławicy płetwalowatych walowate płyną dosyć wolno z otwartymi ustami, powoli zagarniając gęste w drobny pokarm ławice. Odfiltrowują go z wody zwieszające się z podniebienia fiszbiny. Pozwalają one odcedzać z wody bardzo drobną zdobycz, drobniejszą niż w przypadku innych fiszbinowców. Badania żołądków ujawniły średnią wielkość zdobyczy 3,5 mm. Wieloryb może żywić się zarówno na powierzchni wody, w jej toni, jak i w okolicach dnia. Waleń biskajski wedle badań kanadyjskich najczęściej żywił się na głębokości 80–175 m z czasem nurkowania 5–14 minut, podczas gdy wal grenlandzki w wodach Grenlandii na głębokości od 53 do 109 m. Długość czasu spędzanego pod wodą nie korelowała z głębokością.

Walowatym ogromnej wielkości zagrażają nieliczne drapieżniki. Poluje na nie orka oceaniczna i niektóre rekiny, jak żarłacz biały. O atakach tych drapieżników świadczą obserwowane na ciałach walowatych blizny, zwłaszcza na płetwach, będące śladami ugryzień orek. Od 4 do 8% zabijanych przez Inuitów walów grenlandzkich nosiło blizny po atakach orek, które stanowią prawdopodobnie najważniejsze drapieżniki czyhające na wieloryby tego gatunku.

Walowate same stanowią siedlisko życia innych organizmów. W modzelowatościach ich skóry zamieszkują Cyamidae (Cyamus erraticus, Cyamus gracilis, Cyamus ovalis) i pąkle, wśród których walenia biskajskiego i japońskiego zamieszkują Cetopirus complanatus, Coronula diadema, Coronula reginae. Natomiast walenia południowego zasiedla Tubicinella major, zagłębiająca się w skórę zwierzęcia w przeciwieństwie do powierzchownej C. diadema.

Zagrożenia i ochrona

Polowanie na walenie w Oceanie Arktycznym

Walowate były od wielu lat obiektem intensywnych polowań. Świadczy o tym sama anglojęzyczna nazwa walenia, Right Whale – dosłownie wieloryb właściwy (właściwy, by na niego polować). Na wala grenlandzkiego polowano już dwa tysiąclecia temu. Miejscowa ludność czerpała z niego żywność, ale też paliwo, trofea stanowiły oznakę statusu społecznego. Polowania na walenia rozpoczęły się 1000 lat później, kiedy to Baskowie poczęli urządzać polowania na walenia biskajskiego. Pierwsza udokumentowana wyprawa miała miejsce w 1059, pozyskane w ten sposób mięso sprzedano na targu w Bayonne. Głównym produktem z kolejnych wypraw stał się jednak olej. W XVI i XVII wieku zabijanie waleni zintensyfikowało się, posuwając się dalej na zachód wzdłuż iberyjskiego wybrzeża. Nie wiadomo, ile osobników zabito, w każdym razie liczby te zagroziły istnieniu całej populacji (nie pomógł też fakt preferencji przez Basków młodych osobników). Wytrzebiwszy wschodnią populację walenia biskajskiego, Baskowie poczęli posuwać się na zachód celem eksploatacji waleni żyjących dalej od europejskiego wybrzeża. Korzystali też z północno-wschodniego Atlantyku, wód Grenlandii i Spitsbergenu. Zakończyli polowania w połowie XVIII stulecia. Tymczasem w XVII wieku zaczęto polowania w amerykańskich koloniach. Do połowy kolejnego wieku znacznie uszczuplono populację. Pomimo tego rzeź kontynuowano do XX wieku. Między 1634 a 1950 zabito przynajmniej 5500 waleni biskajskich z tamtej populacji. W północnym Atlantyku odłowiono przynajmniej kilkaset zwierząt, w południowym aż 38 000, w północnym Pacyfiku 15 000, w południowym 39 000, na południu Oceanu Indyjskiego 1300.

Na początku XX wieku polowania kontynuowano. Uczestniczyły w nich Szkocja, Islandia, Irlandia, Norwegia i inne kraje. W Oceanie Południowym do II wojny światowej zabito ponad 1600 osobników. W 1931 działania przeciw zabijaniu waleni podjęła Liga Narodów. Zakazu zabijania nie uznały wszystkie kraje, szczególnie Japonia kontynuowała rzeź walowatych. Po wojnie inicjatywę podjęły USA, tworząc w 1946 International Convention for the Regulation of Whaling, a 3 lata później International Whaling Commission. Walowate kolejny raz objęto ochroną. Pomimo tego Rosjanie od lat czterdziestych do siedemdziesiątych potajemnie zabijali wieloryby, co odkryto dopiero w ostatniej dekadzie XX wieku. Zabijali je w Morzu Ochockim i w północnym Pacyfiku, nie zrażając się łamaniem prawa. Obecnie odłów na niewielką skalę prowadzi miejscowa ludność Alaski czy Grenlandii, jednakże liczby wynoszą po kilkadziesiąt sztuk. Rozwija się raczej turystyka oparta na obserwacjach wielorybów.

Pomimo zaprzestania polowań przez większość świata walowatym ciągle zagraża wiele czynników. Rozwija się rybołówstwo, wiążące się z zaplątywaniem się walowatych w pozostawiane sieci. Skutkuje to zgonami bądź trwałymi obrażeniami skutkującymi bliznami. Statki niekiedy zderzają się z wielorybami. Ma to niewielkie znaczenie w przypadku odległych, pokrytych lodem wód polarnych, stanowi natomiast istotny problem choćby w Massachusetts, gdzie walenie biskajskie pływają pod powierzchnią płytkiej wody, niewidoczne dla statków. Ponadto uprzemysłowienie dotyka także Arktyki. Walowatym przeszkadza hałas emitowany przez człowieka, na co wskazują zmiany w ich zachowaniu. Zmiany klimatu wpływają na dostępność pokarmu, cofa się także lód morski. Innym zagrożeniem jest zanieczyszczenie środowiska. Waleń południowy ma status gatunku najmniejszej troski. W przypadku walenia biskajskiego populacja wschodnia została wybita i jest funkcjonalnie wymarła, populacja zachodnia liczy niecałe pół tysiąca zwierząt. Waleń japoński uznawany jest za zagrożony wyginięciem. Natomiast wal grenlandzki o pogłowiu 24 000 zwierząt jest gatunkiem najmniejszej troski.

W kulturze

Walowate uważane są za zwierzęta ikoniczne. Wieloryby pojawiały się w pracach pisarzy, a ich gwałtowny spadek liczebności zwrócił uwagę opinii publicznej. Waleń biskajski odgrywa wręcz rolę gatunku flagowego dla północnego Atlantyku.