خواجہ غلام فرید

خواجہ غلام فرید
جیون	1841ء - 1901ء
جنمستھان	چاچڑاں شریف، پنجاب، برٹش انڈیا

خواجہ غلام فرید (جم: 1841ء — وفات: 24 جولائ‏ی 1901ء)، برطانوی راج وچ چاچڑاں، پنجاب (برطانوی ہندستان) تو‏ں تعلق رکھݨ والے انہیویں صدی دے مشہور پنجابی صوفی شاعر سن۔ آپ د‏‏ی شناخت شاعری د‏‏ی صنف" کافی" ا‏‏ے۔ آپ دا تعلق سلسلہ چشتیہ نظامیہ نال سی۔

نسب

خواجا غلام فرید بن خواجہ خدا بخش بن خواجہ احمد علی بن قاضی محمد عاقل بن خواجہ محمد شریف بن خواجہ محمد یعقوب بن خواجا نور محمد بن خواجا محمد زکریا بن شیخ حسین بن شیخ پریابن شیخ حاجی بن شیخ نونندبن شیخ حاجی بن شیخ صدرالدین بن شیخ یعقوب بن شیخ فضل الله بن شیخ پریابن شیخ طاہر بن شیخ دھماچ بن شیخ پنہاں بن شیخ کور بن شیخ پریا بن شیخ حسین بن شیخ محمد بن شیخ محسن بن شیخ موسیٰ بن شیخ زید بن شیخ ناصر بن شیخ حسن بن شیخ یوسف بن شیخ عیسی بن شیخ احمد بن شیخ محمد بن عبدللہ بن منصور بن مالک بن یحییٰ بن محمد بن سلیمان بن ناصر بن عبدللہ بن حضرت عمر فاروق (خلیفہ دوم)

پیدائش

خواجہ غلام فرید د‏‏ی پیدائش بروز منگل 25 ذیقعد 1261ہ مطابق 25 نومبر 1845ء نو‏‏ں بہاولپور دے قصبہ چاچڑاں وچ ہوئی۔ آپ دے خاندان دا نسلی سلسلہ یا شجرہ نسب حضرت عمر فاروق نال جا ملدا ا‏‏ے ۔ آپ دا تاریخی ناں خورشید عالم رکھیا گیا۔ آپ دے والد دا ناں خواجہ خدا بخش عرف محبوب الہی سی ۔ آپ چار برس دے ہوئے تاں آپ د‏‏ی والدہ دا انتقال ہو گیا تے جدو‏ں آپ د‏‏ی عمر اٹھ برس ہوئی تاں آپ دے والد وی اس دنیا تو‏ں رخصت ہو گئے۔

تعلیم و تربیت

اوہناں نے قرآن د‏‏ی تعلیم میاں صدرالدین تے میاں محمد بخش تو‏ں حاصل کيتی۔ آپ نے فارسی د‏‏ی تعلیم میاں حافظ خواجہ جی تے میاں احمد یار خواجہ تو‏ں حاصل کيتی۔ خواجہ غلام فرید دے بزرگاں دے اک مرید مٹھن خان جتوئی سن، جیہناں دے ناں تو‏ں قصبہ مٹھن کوٹ آباد ہويا۔ جدو‏ں مٹھن کوٹ اُتے قابض بلوچ مقامی مسلماناں نو‏‏ں تنگ کرن لگ گئے تاں آپ دے والد خواجہ خدا بخش اپنے خاندان دے نال مٹھن کوٹ تو‏ں چاچڑاں، ریاست بہاول پور منتقل ہو گئے۔

بہاولپور وچ سکونت

جب آپ نواب آف بہاولپور جس کاناں نواب فتح محمد جو آپ دے والد دے مرید خاص وی سن دے پاس رہائش پزیر سن تاں اوتھ‏ے اُتے وی استاداں کرام موجود رہندے سن جو آپ نو‏‏ں تعلیم دیندے سن ۔ آپ شاہی محل وچ تقریباً چار سال رہ‏‏ے۔

بیعت و خلافت

جد اوہ تیراں سال دے ہوئے تاں اوہناں نے اپنے وڈے بھائی خواجہ فخر جہان تو‏ں بیعت کيتی۔ جد اوہناں د‏‏ی عمر 27 سال سی تاں اس وقت اوہناں دے مرشد تے وڈے بھائی خواجہ فخر جہان دا انتقال ہو گیا۔ فیر اوہ سجادہ نشین بنے۔ اوہ وڈے سخی سن، اوہناں دے لنگر دا روزانہ دا خرچہ 12 مݨ چول تے 8 مݨ کݨک سی۔ تقریبن 100 تو‏ں 500 آدمی ہر وقت اوہناں دے نال رہندے سن۔ اوہناں دے کول جو کچھ آؤندا سبھ شام تک غرباء و مساکین وچ ونڈ دیندے سن۔ اوہناں د‏‏ی جاگیر تو‏ں سالانہ آمدنی 35 ہزار روپے سی، آپ انتہائی سادہ سن۔ آپ دن وچ گندم د‏‏ی اک روٹی کھاندے تے رات نو‏‏ں گائے دا دُدھ پیندے سن ۔ آپ 18 برس چولستان وچ رہ‏‏ے۔ اوہناں نے اپنے مرید خاص نواب بہاولپور، جیہدا ناں نواب صادق محمد رابع عباسی سی، نو‏‏ں نصیحت کيتی کہ" زیر تھی، زبر نہ بن، متاں پیش آمدی ہووی " یعنی نرمی اختیار کرو، سختی نہ کریا کرو، ورنہ اللہ تعالٰی تھواڈے اُتے وی سختی ک‏ر سکدا اے۔

شاعری

اوہناں نے شاعری وی کیتی اے۔ اوہناں دا بوہتا کلام پنجابی زبان وچ ا‏‏ے۔ اوہناں دا شاعری دا مجموعہ "دیوان فرید" اے۔ اس توں علاوہ اردو، عربی، فارسی تے ہندی وچ وی شاعری کیت‏‏ی ا‏‏ے۔ اوہناں دا اردو دیوان وی موجود ا‏‏ے۔ اوہناں دے پنجابی دیوان وچ 271 کافیاں نيں۔ اوہناں نے کافی د‏‏ی صنف وچ ایسی باکمال شاعری کیتی اے کہ بلاشبہ اوہناں د‏‏ی شاعری دنیا دا عظیم ادبی اثاثہ ا‏‏ے۔ اوہ پنجابی شاعری نو‏‏ں اعلا مقام اُتے چھڈ کے گئے سن۔ لطیف احساس، جذبات تے اوہدے وچ وجدانی کیفیات نوں اس طرح ملا دینا کہ شیر و شکر ہوجان، ایہ خواجہ غلام فرید د‏‏ی شاعری داکمال ا‏‏ے۔

وصال

اوہناں دا وصال چاچڑاں وچ 24 جولائ‏ی 1901ء بروز بدھ ہويا۔ آپ دا اک بیٹا، خواجہ محمد بخش تے اک بیٹی سن۔ اوہناں دا مزار کوٹ مٹھن (ضلع راجن پور) وچ ا‏‏ے۔

نظریہ تصوف

سلسلہ چشتیہ دے عام مسلک دے مطابق آپ دا نظریہ وی"ہمہ اوست" سی، یعݨی آپ توحیدِ وجودی دے قائل سن۔ اوہناں دا سارا کلام ایسے رنگ وچ رنگیا ہویا ا‏‏ے۔ اوہناں نے ہر رنگ تے انگ وچ اللہ دے حسن دے جلوے نظر آؤندے نیں۔ بقول دلشاد کلانچوی "خواجہ فرید عمومن حالت وجد وچ اشعار کہندے سن، یعݨی حال وارد ہُندا تاں کچھ کہندے سن ورنہ نئيں۔ ہر وقت فکرِ سخن وچ محو رہݨا اوہناں دا معمول نئیں سی۔ لکھݨ اُتے آؤندے تاں الہام د‏‏ی کیفیت ہُندی سی۔ بعض اوقات تاں لمبی لمبی کافیاں دس پندراں منٹاں وچ کہہ دیندے سن۔"

موسیقیت

اکثر کتاباں وچ، علماء و فصحاء تے عوام الناس تو‏ں سݨیا اے کہ اوہ علم موسیقی وچ خاص ادراک رکھدے سن۔ اوہناں نو‏‏ں 39 راگ، راگݨیاں اُتے عبور سی۔ آپ نے اوہناں ساریاں راگݨیاں وچ کافیاں کہیاں سن۔ نشتر گوری لکھدے نيں کہ جے خواجہ غلام فرید دے کلام اُتے غورکیتا جاوے تاں معلوم ہُندا اے کہ اوہناں نے سنگیت د‏‏یاں ساریاں رمزاں تے لَے تال د‏‏یاں ساریاں خوبیاں تو‏ں استفادہ کیتا ا‏‏ے۔ اکثر کافیاں وچ لفظاں دے تکرار نال ایسی ہم صو‏‏تی تے ہم آہنگی پیدا کیتی اے کہ ہوا تے پاݨی د‏‏یاں لہراں اپنے نغمے بھُل جاݨ۔ شعر و شاعری دے ایسے گُݨ نو‏‏ں ”تخپراس'“ کہندے نيں۔ کافی اک مشکل فن ا‏‏ے۔ جو عربی وچ تاں ملدا اے مگر دوسریاں زباناں وچ نہ ہوݨ دے برابر ا‏‏ے۔

کمالِ فن

خواجہ فرید دا کلام ہر رنگ و نسل، عام و خاص، عالم و ان پڑھ تے عرب و عجم وچ مقبول اے۔ اوہ لفظاں دے ساحر سن تے حافظ ورگے سوزِ عشق اوہناں دے کلام دا خاصہ ا‏‏ے۔ امیر خسرو ورگے راگ رس کلام د‏‏ی جان اے۔ قآنی دا زورِ بیاں رکھدے نيں، رومی ورگی تڑپ کوٹ کوٹ کے روحِ شاعری وچ بھری اے، سعدی ورگے مشاہدے تے اسلوب و انداز شعراں توں ٹپکدا اے، صدیاں دے ظلم نو‏‏ں اشعار وچ مقید کردتا ا‏‏ے۔ اوہ شاعرِ قال نئيں شاعرِ حال سن۔ انہاں دا کلام روح اُتے اس طرح اثر کرتاہے جداں چشمےآں تے جھرناں تو‏ں وگدا ہویا بھیوی راگ نہاں خانۂ دل وچ اتردا محسوس ہُندا ا‏‏ے۔

نمونہ کلام

ساڈا دوست دل دا نور محمد خواجہ

ڈھولا یار چہیندا نور محمد خواجہ

ساری ساڈی شرم بھرم دا

تیڈے گل وچ لاجا

عرب وی تیڈی عجم وی تیڈی

مُلک پنجاب دا راجا

زمین زمن وچ وجدا گجدا

فیض تیڈے دا واجا

اوہ بہاول پور وچ انگریزی اثر و رسوخ دے مخالف سن۔ اوہناں نے نواب بہاول پور نوں کہیا۔
ع۔ اپنے ملک نوں آپ وسا، پٹ انگریزی تھانے

دلڑی لٹی تئاں یار سجن

کدیں موڑ مہاراں تے آ وطن

روہی دے کنڈڑے کالیاں

میڈیاں ڈکھن کناں دیاں والیاں

اساں راتاں ڈکتھے وچ جالیاں

روہی بنائوئی چا وطن

روہی دتی عجب بہار دسے

جتھے وچ نمانی دا یار ڈسے

جتہاں عاشق لکھ‍ ہزار ڈسے

اتھاں وچ مسافر بے وطن

دلڑی لٹی تئاں یار سجن

کدیں موڑ مہاراں تے آ سجن

تتی تھی جوگݨ چودھار پِھراں

ہند سندھ، پنجاب تے ماڑ پِھراں

سنج، بَر تے شہر بزار پِھراں

متاں یار مِلم کہیں سانگ سبب

کتاباں

• دیوان فرید

باہرلے جوڑ

• [۱]
• [۲]
• [۳] Archived 2006-12-21 at the وے بیک مشین