ساتراپی

ردردمن دا سکہ ، جولہندا ساتراپ کہلان والے گجرات - راجستھان علاقے دے ساکا راجاواں وچوں اک سی

ساتراپ جاں کشتراپ ( فارسی  : ساتراپ‎ ) پرانے ایران دے میدی سلطنت اتے ہخامنشی سلطنت دے صوبےآں دے گورنراں نوں کیہا جاندا سی ۔ اس شبد دی ورتوں بعد وچّ آؤن والی ساسانی اتے یونانی سلطنتاں نے وی کیتا ۔ اج دے دور وچّ کسے وڈی طاقت دے ہیٹھاں کم کرن والے حاکم نوں کدے - کدے انوپچارک روپ نوں ساتراپ کیہا جاندا ہے ۔ کسے ساتراپ دے تحت علاقے نوں ساتراپی ( satrapy) کیہا جاندا سی ۔

شبد ماخذ

ساتراپ شبد اوستائی بولی اتے پرانی فارسی بولی دے کھشتھرپاون ( xšaθrapāvan ) شبد توں آیا ہے ۔ اس شبد وچّ کھشتھر سنسکرت دے سجاتی شبد کھیتر توں ملدا - جلدا ہے ۔ پاون شبد دا مطلب پراچین فارسی وچّ رکھیا کرن والا ہندا ہے ، جو سنسکرت دے پالن ( رکھئک ) شبد توں اتے پاون ( شدھ کرن والا ) شبد دوناں توں ملدا ہے ۔ کھشتھرپاون سماں دے نال پرورتت ہو گیا - کھشتھر ( کھیتر ) تاں شہر بنّ گیا اتے پاون ( پال ) بان جاں صرف پ بنّ گیا ۔ اس توں ایہہ شبد ساتراپ دے روپ وچّ اتے شہربان دے روپ وچّ ملدا ہے ، جسدا سنسکرت وچّ کشیترپال مقابلہ دا شبد ہندا ۔ پرانی فارسی وچّ اسدے ورگی شوئتھراپیتی عہدہ وی ملدا ہے ، جسدا سنسکرت ترجمہ کشیترپتی سرل ہے اتے ٹھیک ایہی عہدہ چھترپتی شواجی لئی استعمال ہندا ہے ۔

جان پہچان

کشترپ پرانے ویلے وچّ فارس دے بادشاہاں ولوں صوبائی حکمراناں لئی دتا ہویا نام ( کشترپاون ) اے ۔ عبرانی دا شخشدرپن وی اس مطلب وچّ اوسعمال ہویا ہے ۔ اسدا مطلب پردیش دا راکھا(محافظ) ہندا ہے ۔ یونانی لکھاریاں ہیروڈوٹس , تھیوسائیڈیسس اتے جینوفن نے پتا ، مصر وغیرہ دیاں دے ابھلیکھوں وچّ اسدا مطلب نائب حکمران یعنی لیفٹنینٹ گورنر کیتا ہے ۔ ہیروڈوٹس دے مطابق سائرس اعظم نے اپنے سامراج نوں کئی صوبےآں وچّ ونڈ کیتا ؛ دارا اول نے اوہناں دا اک نشچت ڈھنگ توں سنگٹھن کیتا اتے اپنے پورے سامراج وچّ 21 کشترپ صوبےآں دی اساری کیتی اتے اوہناں دا کر وی نشچت کیتا ۔ کشترپوں اتے اپکشترپوں دا سروپرتھم کارج اپنے پرانتاں دا بھومکر اکٹھا کرنا سی ۔ کشترپ اس کر وچوں راجکیئے فوج ، نیایادھیشوں اتے اپنے ویکتی گت وئیوں نوں کڈھکے رہند-کھوہند بھاگ سمراٹ نوں دندا سی ۔ جیکر کشترپ سمراٹ دا کرپاپاتر بننا چاہندا تاں اوہ سمراٹ دے بھاگ کیتی ماترا زیادہ کر دندا ۔ کشترپوں کیتی اتے توں سمراٹ لئی کوئی نشچت رقم نہیں بندھی ہندی سی ۔

سارے کمائی دا حساب رکھن اتے سمراٹ دے بھاگ کیتی نگرانی کرن لئی راجکیئے کائستھ رہندا سی ۔ اوہناں نوں سمراٹ نال راجکیئے آدیش پراپت ہویا کردے سن ۔ اس پرکار دتی ہوئی آگیا دے شیگھراتیشیگھر پالن کیتی آس کیتی جاندی سی ۔ اسوچّ ذرا وی اورودھ بغاوت سمجھ لیا جاندا سی ۔ کشترپوں نوں اسدے لئی سجا وی ملدا سی ۔ اتے ترکی سامراج کیتی بھانتی اوہناں دے سجا وچّ کوئی اپچارکتا نہیں ورتی جاندی سی ۔ کشترپوں دے کول سمراٹ کیتی آگیا پہنچان کیتی ڈھنگ لئی اک دن کیتی یاترا کیتی دوری اتے اک ویکتی رہندا سی ۔ اک دوجے دے کول ، دوجا تیسرے دے کول ، اس پرکار کشترپوں تکّ سنیہا پہنچایا جاندا سی ۔ فارس دے سمراٹاں دے کول کشترپوں کیتی ادھینتا پراپت کرن لئی ہور پرکار وی سن اک کمیشنر نوں فوج دے حفاظت دے نال ماحول اتے لوڑ دے انوسار کرپا پردان کرن اتے سجا دین لئی بھیجیا جاندا سی ۔ جینوپھن دے انوسار ایہہ پرتھا سامراج دے شروع توں ہی چلی آ رہی سی اتے اسدے سماں وی پرچلت سی ۔ کشترپوں دے کارج کیتی نگرانی لئی سمراٹ آپ سامراج دے ہر اک پردیش وچّ پرتیورش جایا کردا سی ۔ جیکر اوہ آپ نہیں جا پاؤندا تاں اپنے کسے پرتندھی نوں بھیج دندا سی ۔ کشترپوں دے اپنے پرانت وچّ بھومی کیتی اپجاؤپن اتے کھیتی باڑی کیتی ابھوردھِ لئی وشیش کوشش کرن اتے انھاننوں کجھ ہور وی پرانت پردان کر دتے جاندے پر جتھے ایہہ سوئوستھا نہیں پراپت ہندی سی اتھے توں پردیش نوں کٹکے دوجے کشترپ پرانتاں وچّ ملیا دتا جاندا سی ۔ پرانتاں وچّ پرشاسن دے ودھان دا بھار سمراٹ اتے ہندا سی جو اپنے بھرا ، کسے کٹمبی اتے جوائی نوں کشترپ نیوکت کردا سی ۔ ہندوستان وچّ نہپان نے اپنے جوائی اشودات نوں کشترپ بنا رکھیا سی ۔

سمراٹ دے نال بہدا نزدیک سنبندھ دے کارن کشترپوں دے جیون وچّ سمراٹ کیتی ہی بھانتی ولاستا پرلکشت ہندی سی ۔ کشترپ دے دربار وچّ وی سمراٹ کیتی بھانتی اپچارکتا ورتی جاندی سی ۔ سمراٹ کیتی بھانتی ہی کشترپوں دا اپنا انتپر ہندا سی ۔ انتپر وچّ کلیووں کیتی سمرتھّ گنتی رہندی سی ۔ راجکیئے فوج دے علاوہ کشترپوں کیتی ویکتی گت فوج ہویا کردی سی ۔ سمراٹ کیتی ہی بھانتی اوہناں دے محلاں وچّ وی پھلواڑی ، پرمدون ، آدی ہندے سن ۔ سمراٹاں کیتیاں ہی بھانتی اوہ وی سال دے کتپی مہیننوں وچّ اک ستھان توں دوجے ستھان اتے سماں بتیت کرن لئی جاندے سن ۔ کشترپوں نوں اس پرکار زیادہ راجکیئے شکتی اپنے آپ پراپت سی ۔ فوجی اتے ہور شکتیاں دے ادھشٹھاتا ہون دے علاوہ اک ہور وی گلّ سی جسدے کارن کشترپ اتیئنت شکتی شالی ہو جاندے سن اتے اوہناں دے بغاوت کرن کیتی سندیہ بنی رہندی سی ۔ کدے کدے اوہ بغاوت کر وی دندے سن ۔ کدے دو جاں زیادہ کشترپ پرانتاں دا ادھشٹھاتا اک ہی کشترپ بنا دتا جاندا سی جنوں مہاکشترپ کہندے سن ۔ ایہناں نوں زیادہ سینشکتی اتے راجکیئے شکتی پراپت ہندی سی جو اوہناں دے بغاوت وچّ سہائک ہندی سی ۔ اسدا اداہرن دارنووش دے راجکال وچّ ہی پراپت ہے ۔ آروکلیج نے ، جو پھیجیا اتے لیدیا دوناں دا کشترپ سی ، بغاوت کر دتا سی پرورتی شاسکاں دے کال وچّ ، خاص طور 'تے لگھو ایشیا وچّ ، کشترپوں دے بغاوت زیادہ ہون لگے ۔ لگھو کروش دے کال توں کشترپوں کیتی اس پرورتی وچّ لگاتار وادھا ہندی گئی ۔ کشترپ کدے کدے کھلھیاکھلھیا بغاوت وی کردے سن اتے اپنے نوں آزاد شاسک گھوشت کر دندے سن ۔ اس باغی کشترپوں وچوں بہتاں نے کئی راجونشوں کیتی ستھاپنا کیتی اتے بعد وچّ بالکل آزاد ہو گئے ۔ اس سبھ دے باو جود سمراٹ اوہناں دی ادھینتا پراپت کرن وچّ سفل رہندا سی ۔ اسدا پرمکھ کارن کشترپوں وچّ آپس دا کلہ اتے لڑائی سی ۔ اسدے علاوہ دربار وچّ سطریاں کیتی بہتائت اتے وبھچار دے ماحول توں وی کشترپوں دے شخصیت وچّ سہج ڈھیلاپن آؤن لگدا سی ۔ کشترپ اپنے نوں پرانتاں دے رکشارتھ نیوکت نہیں سمجھدے سن سگوں اوہناں اوتے اپنا آدھپتء سمجھدے سن ۔ اسدا اک کارن ایہہ وی سی کہ کشترپیئے پرشاسن کیتی ووستھا انشت آنونشک وی سی ۔ اوہ کشترپ پرانتاں دے بھومکر اتے ہور آیوں دا اپبھوگ کردے سن ۔

جینوپھن دے سمیں مسیا دے اک کشترپ نے اپکشترپ وی نیوکت کیتا سی جنوں اس پردیش دے لوک کر دندے سن اتے اوہ الکے بدلے ووستھا کردا سی ۔ ایہی ووستھا اسدی موت دے بعد اسدی ودھوا لئی وی ہندی رہی ۔ اس پرکار کیتی ووستھا نے سامراج دے ڈھانچے نوں سہج ہی ڈھیلا کر دتا ۔ پرورتی کال وچّ کشترپوں نوں راجکیئے فوج دے سنچالن دا وی ادھیکار مل گیا سی ، خاص طور 'تے تدّ جدوں اوہ راجکیئے پروار دا اتے اسدا کوئی سبندھی ہندا سی ۔ لگھکروش مسیا ، پھیجیا ، اتے لیدیا دا کشترپ سی اتے لڑائی وچّ سمپورن فوج دا سیناپتی وی اوہی سی ۔ ایہی حالت پھارنبیسس اتے ہور کشترپوں کیتی وی ہے ، پر اسدا متلبّ ایہہ نہیں ہے کہ کشترپ پرانتاں وچّ فوجی شاسن ہو گیا سی ۔ واقعی سمراٹ فوجی اتے سماج دے ادھیکاریاں ، دوناں نوں آپ نیوکت کردا سی ۔ مجسٹریٹوں کیتی نیوکتی وی اوہ آپ کردا سی ۔ کشترپ مجسٹریٹوں دے کارج وچّ ہستککھیپ نہیں کر سکدا سی ۔ کشترپیئے پرشاسن کیتی ووستھا نوں سکندر اتے اسدے اترادھکاریاں نے وی اپنایا سی ، خاص طور 'تے سلیوکس دے سامراج وچّ اتھے ووستھا سی ۔

بھارت وچّ کشترپی راج نظام

ہندوستان وچّ سکاں دے جو راج قایم ہوئے اوہناں وچّ وی کشترپیئے راج نظام سی ۔ بھارتی کشترپوں دے تنّ پرمکھ خاندان اتے اک راجٹبر سی -

• ( 1 ) کپشا ، پشپپر ، اتے ابھسار دے کشترپ ،
• ( 2 ) پچھم والا پنجاب دے کشترپ ،
• ( 3 ) متھرا دے کشترپ ، اتے
• ( 4 ) اجین دے کشترپ ۔

( 1 ) کپشا ، پشپپر اتے ابھسار دے کشترپوں دا پتہ اتھے نوں پراپت ابھلیکھوں توں ملدا ہے ۔ مانکیالا ابھلیکھ وچّ گرنوہرئک دے پتّ کسے کشترپ دا چرچہ ملدا ہے ۔ اسنوں کاپشا دا کشترپ دسیا جاندا ہے ۔ 83ویں سال ( سنوت ؟ ) دے قابل عجائب-گھر ابھلیکھ وچّ پشپپر دے تیروہرن نامک اک کشترپ دا چرچہ ہے ۔ ابھسارپرست توں پراپت اک تامبے کیتی انگوٹھی دے سروپ کیتی مدرا اتے کشترپ شوسین دا نام پراپت ہے ۔

( 2 ) پنجاب دے کشترپ تنّ ونشاں توں سنبندھ رکھدے ہن -

( ا ) کجلء اتے کجلک خاندان - اسوچّ لئک اتے اسدے پتّ پتیک کیتی گنتی ہندی ہے جو سمبھوت: کشہرات خاندان دے سن ۔ ایہناں دا شاسن چکھش ضلعے دے آسپاس دا سی ۔ کدے اک کدے دو پتیکوں دے وی ہون دا انومان ودوان کردے ہے ۔ کجلء دا ایہہ خاندان متھرا دے کشترپوں توں سبندھت انومان کیتا جاندا ہے ۔ شقاں نوں ایہہ پرانت یوکریتیدیج دے ونشجوں توں پراپت ہویا سی ۔ 78ویں سال دے ( سنوت ؟ ) ٹیکشلا دے اک تامرپتر توں پتہ چلدا ہے کہ لئک موگ نامک نریش دا کشترپ سی ۔ اسدے پتّ پشکِ نوں ابھلیکھ وچّ مہادانپتی کیہا گیا ہے ۔

( ب ) منگل اتے اسدا پتّ جہونک - [ [ مدراشاستر | مدراشاستریاں ] ] نے ایہناں نوں [ [ ائس دوسرا ] ] دا ، پشکلاوتی اتے شاسن کرن والا ، کشترپ منیا ہے ۔ پر ٹیکسلا توں پراپت رجتپتر ابھلیکھ ( سال 191 سنوت ؟ ) دے انوسار جہونک چکھس ضلعے دا کشترپ دسیا گیا ہے ۔ ایہناں دا وارث کشلکر کیہا جاندا ہے ۔

( س ) اندرورمنّ دا خاندان - اس خاندان وچّ اندرورمنّ ، اسدے پتّ اسپورمنّ اتے اسپورمنّ دے بھتیجے سس آؤندے ہے ۔ اسپورمنّ نے ائس دوسرا اتے گدوپھر دوناں دے راجتو کال وچّ کشترپ دا کارج کیتا اتے سس نے گدوپھر اتے اسدے وارث پیکورج دے راجکال وچّ کشترپ دا کارج کیتا ۔

( 3 ) متھرا دے کشترپ - اس خاندان وچّ سبھتوں پہلا رجول اتے رنجول سی جنھے سمبھوت: پہلاں ساکل اتے وی راج کیتا سی ۔ [ [ سٹینکونو ] ] نے اس خاندان دا اس پرکار انومان کیتا ہے :

ارٹ ( پشسترِ ) دے تنّ پتّ سن - ابہول ، کھلمس اتے مج ۔

ابہول دے دو پتّ سن - ہیوئر اتے ائسِ کوموئء

ہیوئر دا پتر - نددئک

رجول دا نام ابھلیکھوں اتے مدراواں وچّ پراپت ہندا ہے ۔ [ [ موریا کروپ ] ] ابھلیکھ وچّ اسنوں مہاکشترپ کیہا گیا ہے ۔ پر اسدی مدراواں اتے پراپت لیکھ وچّ اسنوں راجادھراج کیہا گیا ہے ۔ رجول ( راجل ) دا وارث شڈس ( اتے شوڈاس ) سی ۔ ابھلیکھوں وچّ وی اسنوں مہاکشترپ کیہا گیا ہے ۔ ایہناں دے ابھلیکھوں وچّ دتے گئے سالاں نوں کجھ ودوان شک اتے کجھ وکرم سنوت وچّ منندے ہن ۔ اس متبھید نوں مٹاؤنے دا سادھن ہنے تکّ پراپت نہیں ہو سکیا ہے ۔ کوناں دے انوسار کھروشٹھ راجول دا شوسر اتے پلیٹ دے انوسار ، دوہتر سی ۔ اک ہور [ [ مدرا ] ] اتے خروشتی لپی وچّ ‘کشترپس تیز اوشٹس ارٹسپترس’ لکھیا ہویا ملدا ہے ۔

اس کشترپوں دے مولدیش دے سنبندھ وچّ ودواناں وچّ متبھید ہے ۔ کدے انھاننوں پلہاو ، کدے شک دیش توں آیا ہویا دسیا جاندا ہے ۔ سمبھوت اوہ شک سن ۔ فارس توں ہوکے آؤن دے کارن اوہ کشترپیئے شاسن ووستھا توں واقف اتے استوں جڑیا ہو گئے ؛ ایہناں دے علاوہ ہگان اتے ہگامش نامک دو کشترپوں کیتی وی مدراواں متھرا توں پراپت ہوئیاں ہن ۔ جو رجول خاندان دے بعد متھرا دے شاسک انومان کیتے جاندے ہن ۔ کجھ سکاں اتے دوناں دے سنیوکت نام وی ملدے ہن اتے کجھ اتے کیول ہگامش دا ہی ۔ ایہناں دے بعد متھرا وچّ دو - تنّ کشترپ اتے ہوئے جنہاں دے نام بھارتیاں ہے ۔ کداچت اس کال تکّ اس ودیشیاں نے پورنروپ توں بھارتیئتا قبول کر لئی سی ۔

( 4 ) اجین دے کشترپ - اجین دے کشترپوں نوں پچھم والا بھارت دے کشترپ دے نام توں وی بلاؤندے ہے ۔ ایہہ کشترپ دو ونشاں دے پرتیت ہندے ہن ۔ پہلا خاندان بھومک اتے نہپان دا سی اتے دوجا چشٹن دا ۔ بھومک دے وارث نہپان دا پتہ اسدی رجت اتیتامرمدراوانتو ں ہی نہیں بلکہ اسدے جوائی اشودات دے ابھلیکھوں توں وی لگایا جاندا ہے ۔ نہپان نے پچھم والا بھارت دے کجھ بھاگ اتے وی راج کیتا سی ۔ اسنے [ [ ساتواہن سامراج | ساتواہن دے سامراج ] ] دا کجھ بھاگ وی جت لیا سی ۔ اسدے خاندان نوں شہرات کہندے ہے ۔ شہرات خاندان نوں [ [ رودردامنّ پہلاں ] ] نے ختم کیتا ۔ [ [ گرنار ] ] ابھلیکھ وچّ اسنوں کھکھرات وسنوسیس کرس کیہا گیا ہے ۔

اجین وچّ شاسن کرن والے دوسرا خاندان دے کشترپوں وچّ کاردمکونشیئے چشٹن دے پتا یسموتیک دا نام سروپرتھم آؤندا ہے ۔ چشٹن دا پتّ جیدامنّ کشترپ سی پر سمبھوت اوہ پتا دے جیونکال وچّ ہی مر گیا اتے اجین اتے چشٹن اتے رودردامنّ نے سملت روپ توں شاسن کیتا ۔ [ [ جوناگڑ ] ] ابھلیکھ وچّ مہاکشترپ رودردامنّ دے سنبندھ وچّ کیہا گیا ہے کہ اسنے مہاکشترپ کیتی اپادھ ارجت کیتی سی ۔ پرتیت ہندا ہے کہ اسدے خاندان کیتی مان سمبھوت [ [ گوتمیپتر ساتکرنِ ] ] نے کھوہ لئی سی اتے رودردامنّ نوں مہاکشترپ کیتی اپادھ پھیر اوہناں پردیشوں نوں جتکے کرنی ارجت کرنی پئی ۔ جوناگڑ ابھلیکھ وچّ اسدی جتاں اتے اسدے شخصیت کیتی پرشستی ہے ۔ رودردامنّ پہلاں دا وارث اسدا جئیشٹھ پتّ دامگھسد ( پہلاں ) ہویا ۔ اسدے بعد دامگھسد دا پتّ جیودامنّ اتے اسدا بھرا رودرسنہ پہلاں وارث ہوئے ۔ اس رودرسنہ دے سمیں آبھیروں نے پچھم والا کشترپوں دے راج دا کجھ بھاگ ہڑپ لیا سی ۔ رودرسنہ پہلاں دے وارث اسدے تنّ پتّ رودرسین پہلاں ، سنگھدامنّ اتے دامسین ہوئے ۔ تدننتر دامسین دے تنّ پتّ یشودامن ، وجیسین اتے دامجدشری مہاکشترپ ہوئے ۔ دامجدشری دا وارث اسدا بھتیجا ردرسین دوسرا ہویا ۔ اسدے بعد اسدے پتّ وشوسنہ اتے بھرتردامنّ ہوئے ۔ بھرتردامنّ دے ہی کال توں اسدا پتّ وشوسین اسدا کشترپ بنا ۔ بھرتردامنّ اتے وشوسنہ دا سنبندھ مہاکشترپ رودردامن دوسرا توں کی سی ۔ ایہہ نشچئپوروک نہیں کیہا جا سکدا ۔ اس خاندان دا انتم کشترپ ردرسنہ تیسری ہویا جنھے لگبھگّ 388 ای . تکّ شاسن کیتا ۔ گپتونش دے چندرگپت دوسرا وکرمادتء نے اجینی دے کشترپوں دا انت کر اوہناں دے سامراج نوں اپنے سامراج وچّ ملیا لیا اتے اوہناں دے سکاں دے نقل اتے اپنے سکے پرچلت کیتے ۔

ایہناں نوں وی ویکھو

• لہندا کشترپ