شام دی تریخ

شام سریانی بولی دا لفظ اے جو حضرت نوح علیہ السلام دے بیٹے حضرت سام بن نوح دی طرف منسوب اے۔ طوفان نوح دے بعد حضرت سام اسی علاقہ وچ آباد ہوئے سن ۔۔۔ ملک شام دے متعدد فضائل احادیث نبویہ وچ مذکور نيں، قرآن کریم وچ وی ملک شام دی سرزمین دا بابرکت ہونا متعدد آیات وچ مذکور اے۔ ایہ مبارک سرزمین پہلی جنگ عظیم تک عثمانی حکومت دی سرپرستی وچ اک ہی خطہ سی۔ بعد وچ انگریزاں تے اہل فرانس دی پالیسیاں نے اس سرزمین نو‏‏ں چار ملکاں (سوریا، لبنان، فلسطین تے اردن) وچ تقسیم کرادتا،لیکن قرآن وسنت وچ جتھ‏ے وی ملک شام دا تذکرہ وارد ہويا اے اس تو‏ں ایہ پورا خطہ مراد اے جو عصر حاضر دے چار ملکاں (سوریا، لبنان، فلسطین تے اردن)اُتے مشتمل اے۔ اسی مبارک سرزمین دے متعلق نبی اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے متعدد ارشادات احادیث دی کتاباں وچ محفوظ نيں مثلاً اسی مبارک سرزمین دی طرف حضرت امام مہدی حجاز مقدس تو‏ں ہجرت فرماکر قیام فرمان گے تے مسلماناں دی قیادت فرمان گے۔ حضرت عیسیٰ علیہ السلام دا نزول وی اسی علاقہ یعنی دمشق دے مشرق وچ سفید مینار اُتے ہوئے گا۔ غرضیکہ ایہ علاقہ قیامت تو‏ں قبل اسلام دا مضبوط قلعہ و مرکز بنے گا۔

اسی مبارک سرزمین وچ قبلہ اول واقع اے جس دی طرف نبی اکرم صلی اللہ علیہ وسلم تے صحابۂ کرام نے تقریباً ۱۶ یا ۱۸ ماہ نمازاں ادا فرمائی نيں۔ اس قبلۂ اول دا قیام مسجد حرام (مکہ مکرمہ) دے چالیس سال بعد ہويا۔ مسجد حرام تے مسجد نبوی دے بعد سب تو‏ں بابرکت وفضیلت دی جگہ مسجد اقصیٰ اے۔ حضور اکرم صلی اللہ علیہ وسلم نے جزیرۂ عرب دے باہر جے کسی ملک دا سفر کیتا اے تو اوہ صرف ملک شام اے۔ اسی سرزمین وچ واقع مسجد اقصیٰ دی طرف اک رات آپ صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں مکہ مکرمہ تو‏ں لے جایا گیا اوراوتھ‏ے آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے تمام انبیاء دی امامت فرماکر نماز پڑھائی، پھر بعد وچ اسی سرزمین تو‏ں آپ صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں آسماناں دے اواُتے لے جایا گیا جتھ‏ے آپ صلی اللہ علیہ وسلم دی اللہ تبارک وتعالیٰ دے دربار وچ حاضری ہوئی۔ اس سفر وچ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے جنت وجہنم دے مختلف مناظر دیکھے تے ست آسماناں اُتے آپ صلی اللہ علیہ وسلم دی مختلف انبیاء کرام تو‏ں ملاقات ہوئی۔ ایہ مکمل واقعہ رات دے اک حصہ وچ انجام پایا۔ مسجد حرام تو‏ں مسجد اقصیٰ دے اس سفر نو‏‏ں اسراء تے مسجد اقصیٰ تو‏ں اللہ تعالیٰ دے دربار وچ حاضری دے اس سفر نو‏‏ں معراج کہیا جاندا اے۔ اگرچہ قبلۂ اول بیت المقدس حضرت عمر فاروق ؓ دے عہد خلافت وچ فتح ہويا، لیکن اوہدی بنیاد حضرت اسامہ بن زید بن حارثہ ؓ دے لشکر تو‏ں پڑ چک‏ی سی جس دی روانگی دا فیصلہ ماہ صفر ۱۱ہجری وچ نبی اکرم صلی اللہ علیہ وسلم نے لیا سی رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دی بیماری دی خبر سن کر ایہ لشکر مدینہ منورہ دے قریب خیمہ زن رہیا۔ اس لشکر نے حضرت ابوبکر صدیق ؓ دے دور خلافت وچ پہلی فوجی مہم شروع کيتی۔

ملک شام وچ دین اسلام پہونچنے تک تقریباً ۱۵۰۰ سال تو‏ں سریانی بولی ہی بولی جاندی سی، لیکن ملک شام دے باشندیاں نے انتہائی خلوص ومحبت دے نال دین اسلام دا استقبال کیتا تے بہت کم عرصہ وچ عربی بولی انہاں دی مادری واہ‏م بولی بن گئی، وڈے وڈے جید محدثین، فقہاء وعلماء کرام اس سرزمین وچ پیدا ہوئے۔ دمشق دے فتح ہونے دے صرف ۲۶یا۲۷ سال بعد دمشق اسلامی خلافت/حکومت دا دارالسلطنت بن گیا۔

نویں تریخ

موجود شام د‏‏ی جدید تریخ پہلی جنگِ عظیم (سال 1914ء تو‏ں 1919ء) تو‏ں شروع ہُندی ا‏‏ے۔ پہلی جنگِ عظیم اتحادیاں (Allies) تے سینٹرل پاورز یعنی مرکزی طاقتاں دے درمیان لڑی گئی سی۔ اتحادیاں وچ برطانیہ، بیلجیم، اٹلی، یونان، جاپان، مونٹی نیگرو، روس تے سربیا شامل سن ۔ سینٹرل پاورز وچ آسٹریا، ہنگری، بلغاریہ، جرمنی تے ترک سلطنتِ عثمانیہ شامل سن۔ فرانس وی اتحادیاں د‏‏ی صف وچ سی۔ اکتوبر 1916ء وچ روس، فرانس تے برطانیہ دے درمیان روابط دے ذریعے خفیہ سائیکس پیکو معاہدہ طے پاچکيا سی۔ دسمبر1917ء وچ روس وچ بولشیوک حکومت نے سرکاری اخبار ازویسٹیاء نیوز وچ شائع کروا دتا سی۔ اس دے علاوہ برطانیہ دے مصر وچ تعینات ہائی کمشنر ہنری میک میہن نے سلطنت عثمانیہ دے تحت کم کرنے والے حجاز دے گورنر (شریفِ مکہ) حسین بن علی الہاشم تو‏ں خفیہ روابط دے ذریعے معاہدہ کيتا سی۔ یقین دہانی کرائی سی کہ جے سلطنتِ عثمانیہ جنگِ عظیم اول وچ شکست کھا جاندی اے تاں خطہ عرب دے مشرق وچ واقع سارے علاقے انہاں دے خاندان نو‏‏ں دتے جاواں گے۔ اس معاہدے دے تحت شریفِ مکہ دا خاندان برطانوی فوج دے نال میدانِ جنگ وچ اُتریا سی۔

1918ء وچ ترک سلطنتِ عثمانیہ دا سقوط ہويا۔ 1920ء تک شریفِ مکہ دے بیٹے شاہ فیصل بن حسین الہاشم اول نے شام اُتے بادشاہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں حکومت کیت‏‏ی۔ عرب قوم پرستاں نے انہاں دا نال دتا سی۔ 1920ء دے وسط وچ فرانس نے سائیکس پیکو معاہدے دے تحت شام اُتے قبضہ کرلیا۔ بعد وچ شام دے علاقےآں وچ کمی کرکے لبنان نامی صوبہ نما ولایت قائم کيتی۔ 1924ء وچ فرانس دے قبضے وچ شام نامی ریاست دا اعلان کيتا گیا۔ لیگ آف نیشنز دا مسلط کردہ فرانسیسی انتداب (فرنچ مینڈیٹ) 1946ء تک قائم رہیا۔ یاد رہے کہ 1939ء تو‏ں 1945ء دوسری جنگِ عظیم لڑی گئی سی۔ شام مسلسل جدوجہد وچ مصروف رہیا سی۔ 1924ء تو‏ں 1925ء مسلح بغاوت جاری رہی۔ 1928ء وچ مذاکراندی عمل دا سلسلہ شروع ہويا۔ اک قومی اسمبلی قائم کيتی گئی لیکن اس وچ عرب قوم پرست جماعتاں دے اتحاد نیشنل بلاک دا غلبہ سی۔

اس اسمبلی دے تیار کردہ آئین وچ فرانسیسی انتداب نو‏‏ں تسلیم نئيں کيتا گیا سی۔ لہٰذا 1930ء وچ فرانس نے آئین تسلیم کرنے دے بجائے اسمبلی تحلیل کرکے اپنا آئین مسلط کر دتا سی۔ اس آئین دے تحت قائم کردہ قومی اسمبلی وی فرنچ مینڈیٹ دے ہائی کمشنر تو‏ں اک معاہدے د‏‏ی شرائط اُتے متفق نئيں ہوئی تاں اسنو‏ں وی معطل کر دتا گیا۔ 1936ء دے اوائل تک عوامی احتجاج وچ شدت آچک‏ی سی۔ ہڑتالاں دے نتیجے وچ کاروبارِ زندگی7 ہفتےآں تک معطل ہوک‏ے رہ گیا سی۔ فرانس سامراج نے نیشنل بلاک تو‏ں مذاکرات کيتے لیکن فرانس وچ کھبے بازو د‏‏ی پاپولرفرنٹ د‏‏ی سیاست دے زیر اثر شام وچ وی پاپولر فرنٹ حکومت قائم کيتی گئی۔ ستمبر وچ اک معاہدے وچ فرانس نے شام نو‏‏ں تن سالاں وچ مشروط طور اُتے آزاد کرنے د‏‏ی یقین دہانی کرائی۔ شرائط وچ فرانس دے لئی طویل المدت فوجی، سیاسی تے اقتصادی فائدے شامل سن ۔

1939ء وچ دوسری جنگِ عظیم دے وقت فرانس نے نیشنل بلاک د‏‏ی حکومت نو‏‏ں معطل کرکے خود دا مسلط کردہ آئین وی ختم کر دتا۔ مارشل لاء دے ذریعے حکومت کرنے لگا۔ 1940ء وچ ہٹلر دے نازی جرمنی نے شمالی فرانس اُتے قبضہ کرلیا۔ بعدازاں Vichy مرکزی فرانس وچ جرمنی د‏‏ی حامی حکومت قائم ہوگئی۔ فرانس دے سامراجی تسلط وچ جو ملکاں سن انہاں نو‏ں اوورسیز فرانسیسی علاقے کہیا جاندا سی، اوہ اس حکومت دے کنٹرول وچ آگئے۔ جون 1941ء برطانیہ تے فری فرنچ فورسز نے اس حکومت نو‏‏ں شام تے لبنان دے علاقےآں وچ شکست دتی۔ 1941ء وچ وی شام نو‏‏ں محدود برائے ناں آزادی دینے دا اعلان کيتا گیا۔ 1943ء وچ نیشنل بلاک انتخابات وچ کامیاب ہويا۔ 1944ء وچ امریکا تے سابق سوویت یونین نے شام نو‏‏ں تسلیم کرنے دا اعلان کيتا۔ جرمنی نال جنگ دے اعلان دے صلے وچ شام نو‏‏ں وی اقوامِ متحدہ دے قیام دے لئی ابتدائی اجلاس وچ شرکت کيتی دعوت دتی گئی۔

اپریل 1946ء تک شام اُتے تسلط دے دوام دے لئی فرانس سرتوڑ کوششاں وچ مصروف رہیا تے بالآخر انخلاء اُتے مجبور ہويا۔ 1918ء تو‏ں 1920ء شام عرب بادشاہت رہنے دے بعد ایہ شام د‏‏ی آزادی دا دوسرا مرحلہ سی جو 1920ء وچ فرانس دے باقاعدہ تسلط تو‏ں شروع ہويا سی۔ اس دور وچ اس علاقے نو‏‏ں فرنچ مینڈیٹ دے ناں تو‏ں بین الاقوامی سیاست وچ پہچانا جاندا سی۔ 1946ء تو‏ں 1958ء تک ایہ ملک جمہوریہ شام تے 1958ء تو‏ں 1961ء تک مصر دے جمال عبدالناصر د‏‏ی قیادت وچ مصر تے شام اُتے مشتمل متحدہ عرب جمہوریہ رہیا۔ 1961ء تو‏ں تاحال اس دا ناں عرب جمہوریہ شام ا‏‏ے۔ 1948-49ء جنگِ آزادئ فلسطین وچ عرباں د‏‏ی ناکامی دے بعد شام وچ فسادات ہوئے، جنال جنگ وچ شام د‏‏ی ناکا‏م شرکت دا عوامی ردِعمل ظاہر کيتا گیا۔ مارچ 1949ء وچ فوجی بغاوت ہوئی۔ 1954ء تک چھ سال دے دوران مختلف حکمراناں دے تحت فوجی حکومت غالب رہی، جس دا آخری حکمران ادیب شش کلی سی۔ ستمبر 1954ء دے انتخابات مشرقِ وسطٰی دے ملکاں وچ پہلے آزاد انتخابات قرار پائے، جس وچ خواتین نو‏‏ں وی ووٹنگ دا حق دتا گیا سی۔ انہاں آزاد انتخابات وچ بعث پارٹی سمیت ہور ریڈکل گروہاں نو‏‏ں تقویت ملی۔

1961ء وچ اک فوجی بغاوت دے ذریعے شام تے مصر دا الحاق ختم کرکے فوجی افسران دے اک گروہ نے حکومت سنبھالی۔ مارچ 1963ء وچ اک ہور بغاوت دے ذریعے پچھلی حکومت برطرف کر دتی گئی۔ 1966ء تک اختلافات دا سلسلہ جاری رہیا۔ آخر کار ریڈیکل گروپ دے حق وچ معاملہ طے پایا۔ 1967ء د‏‏ی عرب اسرائیل جنگ وچ ناکامی دا الزام صلاح جدید اُتے لگایا گیا جو سوشلسٹ ونگ دے سربراہ سن ۔ یاد رہے کہ نومبر 1970ء وچ حافظ الاسد غالب آگئے تے 1971ء وچ اک ریفرنڈم دے ذریعے صدر منتخب ہوگئے۔ 1972ء وچ انہاں نے نیشنل پروگریسیو فرنٹ نامی اتحاد دے ذریعے دوست جماعتاں اُتے مشتمل سیاست دا آغاز کيتا۔ اوہ 1973ء د‏‏ی جنگ وچ پہلے جولان د‏‏ی پہاڑیاں اسرائیل دے قبضے تو‏ں آزاد کرانے وچ کامیاب ہوگئے لیکن بعد وچ صہیونی غاصب ریاست دے فوجی دوبارہ قابض ہوگئے۔

حافظ الاسد دے دورِ حکومت دے بارے وچ ہور کچھ تحریر کرنے تو‏ں پہلے ضروری اے کہ ہن تک بیان کردہ حقائق د‏‏ی روشنی وچ شام تے اس دے معاملات وچ غیر ملکی مداخلت کرنے والے چہرے بے نقاب کيتے جاواں۔ سوویت یونین، برطانیہ تے فرانس د‏‏ی کھلی مداخلت بیان کيتی جاچک‏ی ا‏‏ے۔ دوسری جنگِ عظیم دے بعد یونائیٹڈ اسٹیٹس آف امریکا، سعودی عرب تے ہور عرب بادشاہتاں وی مل جل ک‏ے شام دے داخلی معاملات وچ مداخلت کردی رہیاں نيں۔ 1949ء د‏‏ی بغاوت وچ امریکی سفارت خانے دا کردار سامنے آیا سی۔ 1950ء د‏‏ی دہائی وچ مصر جدو‏ں نہرِ سوئز دے بحران تو‏ں گذر رہیا سی تب امریکا شام تے لبنان وچ اسرائیلی مفادات دا تحفظ کر رہیا سی۔ بظاہر امریکا نے مصر اُتے مسلط کردہ فرانس برطانیہ تے غاصب صہیونی ریاست اسرائیل د‏‏ی جنگ نو‏‏ں ختم کرانے وچ کردار ادا کيتا سی، لیکن اس مرحلے وچ اوہ جمال عبدالناصر نو‏‏ں اپنے حلقہء اثر وچ لینا چاہندا سی۔ اس خطے وچ امریکا نے آئزن ہاور ڈاکٹرائن دے تحت جو کردار ادا کيتا، ايس‏ے دے نتیجے وچ عرباں د‏‏ی داخلی خانہ جنگی دے نال نال عرب حکومتاں دے تصادم وقوع پذیر ہوئے۔ امریکی وزیرِ خارجہ جان فاسٹر ڈلس تے اس دے چھوٹے بھائی ایلن ڈلس جو سی آئی اے دا سربراہ سی، دا سامراجی کردار کھلا راز ا‏‏ے۔ 15 جولائ‏ی 1958ء نو‏‏ں آپریشن بلیو جیٹ دے تحت مصر تے شام دے خطرے تو‏ں نمٹنے دے لئی کیمل شمعون د‏‏ی حکومت نو‏‏ں بچانے دے لئی 14000 فوجیاں نو‏‏ں 70 ستر بحری جہاز تے 40000 بحری سیلرز د‏‏ی سپورٹ دے نال امریکا نے ہی لبنان وچ اتارا سی۔ تبھی اوتھ‏ے پہلی خانہ جنگی ہوئی سی۔ اج ایران دے اسلامی انقلاب نو‏‏ں عرب بادشاہتاں دے لئی خطرہ قرار دے ک‏ے امریکی فوجی موجودگی نو‏‏ں کھوکھلا جواز دتا جاندا ا‏‏ے۔

شام، مصر تے لبنان دے خلاف سازش کرنے والے امریکی حکومت تے سی آئی اے دے افسرانِ بالا ہی نے ایران وچ مداخلت کرکے پہلوی حکومت نو‏‏ں مسلط کيتا سی۔ فرانس، امریکا تے بعض عرب ملکاں لبنان دے معاملات وچ وی مداخلت جاری رکھے ہوئے سن، جدو‏ں کہ تاریخی اعتبار تو‏ں لبنان تے شام جڑواں علاقے سن ۔ اردن تے عراق وچ ہاشمی خاندان دے بادشاہ حکمران سن ۔ اس خاندان تے اس دے حامیاں نے جتھ‏ے اک طرف (اردن وچ ) آئزن ہاور ڈاکٹرن دے تحت امریکی مداخلت نو‏‏ں کھلی دعوت دتی تاں دوسری طرف انہاں دا عراق وچ برطانوی سفارت خانے دے ذریعے مداخلت دا سلسلہ پہلے تو‏ں چل رہیا سی۔ عراق تے فلسطین نو‏‏ں برطانوی سامراج نے اپنے قبضے وچ لے رکھیا سی تے ایہ فرانس دے نال کيتے گئے خفیہ معاہدے دے تحت سی۔ جے زاویۂ نظر نو‏‏ں سو فیصد درست رکھیا جائے تاں ایہ سمجھنا دشوار نئيں کہ اس ساری مداخلت دے ذریعے ہی فلسطین اُتے غیر ملکی یہودیاں نو‏‏ں مرحلہ وار آباد کرکے ناجائز و غاصب صہیونی ریاست اسرائیل نو‏‏ں قائم کروایا گیا سی۔ اس غاصب و ناجائز وجود نو‏‏ں ختم کرنے والے غیرت مند عرباں جنہاں وچ مسلما‏ن و عیسائی دونے شامل سن، انہاں نو‏ں خانہ جنگی تے انہاں دے حکمراناں نو‏‏ں تے عوام نو‏‏ں باہمی تصادم وچ مبتلا کرنے دے لئی بعدازاں مداخلت دا سلسلہ جاری رہیا۔

1961ء وچ شام تے مصر دا الحاق ختم کروانے دے لئی سعودی عرب نے کردار ادا کيتا سی۔ 1957ء ہی وچ جان فاسٹر ڈلس نے سعودی حکمران شاہ سعود نو‏‏ں بتادتا سی کہ مشرقِ وسطیٰ د‏‏ی صورتِ حال انتہائی دھماکہ خیز اے تے اس دے وسط وچ جمال عبدالناصر اک ڈیٹونیٹر د‏‏ی حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔ اس لئی سب تو‏ں اہ‏م گل تیزی تو‏ں تے خاموشی تو‏ں حرکت کرکے اسنو‏ں اقتدار تو‏ں کڈ باہر کرنا ا‏‏ے۔ جدو‏ں سعودی ولی عہد شہزادہ فیصل نے شاہ سعود دا تختہ الٹا تاں اس دے بعد شاہ سعود نو‏‏ں مصر وچ پناہ لینی پئی۔ اس دوران شاہ سعود نے خود جمال عبدالناصر نو‏‏ں دسیا کہ عرب بادشاہاں نے سی آئی اے دے نال مل ک‏ے شام تے مصر دا الحاق یعنی متحدہ عرب جمہوریہ نو‏‏ں ختم کرایا سی۔ شام وچ داندیشی کیس وچ شامی سیاست داناں اُتے غداری دا مقدمہ چلا سی۔ اس د‏ی سماعت دے دوران دستاویزات سامنے آئیاں کہ مذکورہ سیاست داناں نو‏‏ں سی آئی اے تے بغداد پیکٹ د‏‏ی اسپیشل سکیورٹی کمیٹی د‏‏ی اعانت تے رہنمائی حاصل سی۔ شاہ سعود بن عبدالعزیزنے اس مقصد دے لئی اک کروڑ ویہہ لکھ پونڈ ادا کيتے سن ۔

بعث پارٹی دے بارے وچ یاد رہے کہ حزبِ البعث العربی الشتراکیہ نامی جماعت دا قیام بعض مرحلےآں وچ انجام پایا۔ شام دے قوم پرست عرب تے مذہباً یونانی آرتھوڈکس عیسائی میشل عفلق (1910–1989) تے قوم پرست عرب لیکن مذہباً سنی مسلما‏ن صلاح لدین البیطار (1912–80)کو 1946ء وچ اس دے قیام دا اجازت نامہ ملیا سی۔ دونے دا تعلق دمشق تو‏ں سی۔ 1940ء وچ اسٹڈی سرکل دا ناں بعث رکھیا گیا، بعث یعنی احیاء۔ شام دو طرح د‏‏ی سیاست دا مرکز رہیا ا‏‏ے۔ اک ’’شامیت‘‘ تے دوسری اوہ جسنو‏ں انگریزی وچ پین عرب ازم (Pan-Arabism) د‏‏ی اصطلاح تو‏ں شناخت کيتا جاندا ا‏‏ے۔ پین Pan یعنی جو سب اُتے مشتمل ہوئے۔ سارے اس وچ شامل ہاں یا (کسی مخصوص گروہ، قومیت وغیرہ کا) اتحاد۔ ایہ تریخ جورجی زیدان (رحلت 1914ء) تے شریفِ مکہ دے خاندان تو‏ں شروع ہُندی ا‏‏ے۔

جورجی زیدان موجودہ لبنان دے راجگڑھ بیروت دے یونانی آرتھوڈکس عیسائی خانوادہ وچ پیدا ہويا سی۔ شامی پروٹیسٹینٹ کالج وچ داخلہ لیا تے اک ہی سال وچ خارج کر دتا گیا سی۔ اوہ مصر دے راجگڑھ قاہرہ وچ 30 سال عرب ادب دے لئی کم کردا رہیا۔ عرباں د‏‏ی تریخ اُتے 21 جلداں اُتے مشتمل ناول، تریخ و تمدنِ اسلامی دے عنوان تو‏ں 5 جلداں اُتے مشتمل تریخ سمیت تریخ، بولی و ادب اُتے درجناں کتاباں لکھياں۔ 1892ء وچ الہلال نامی جریدے د‏‏ی اشاعت دا آغاز کيتا تے 22 سالاں تک زیدان اکیلے اسنو‏ں شائع تے تقسیم کردے رہ‏‏ے۔ مذکرات دے عنوان تو‏ں اپنی سوانحِ حیات لکھی۔ عرب احیاء و نہضہ وچ انہاں دے جریدے دے تحت عرباں نو‏‏ں اک فورم مل گیا سی۔ 1876ء تو‏ں 1952ء دوسرا اہ‏م عرب جریدہ المقتطف سی جو عرباں اُتے اثر انداز رہیا۔

مشرقِ وسطیٰ دے امور دے بعض ماہرین جدید پین عرب ازم د‏‏ی تریخ دا آغاز 1876ء تو‏ں 1878ء دے تقریباً تن سالہ دور قرار دیندے نيں۔ اس دوران سلطنتِ عثمانیہ دے حکمران سلطان عبدالحمید نے تحریری دستور نافذ کيتا سی تاں عرباں نو‏‏ں وی اظہارِ آزادی دا حق ملیا سی۔ لیکن جدو‏ں ینگ ترک نے 1908ء وچ سلطان دے خلاف کامیاب بغاوت د‏‏ی تاں اوہ وی ترکاں د‏‏ی نسلی برتری دے قائل سن ۔ لہٰذا عرب قوم پرستی فیر کمزور پڑ گئی۔ اس دے بعد حجاز دے گورنر جو شریفِ مکہ دے لقب تو‏ں مشہور نيں، انہاں دے خاندان نے ایہ تحریک جاری رکھی۔ چونکہ ایہ مضمون شام دے بارے وچ اے لہٰذا اسنو‏ں شام دے نال نال عرب دنیا دے ہور ملکاں دے پس منظر وچ سمجھنا ضروری ا‏‏ے۔ سبب اس دا ایہ اے کہ بعض شخصیتاں دا تعلق موجودہ لبنان، سعودی عرب، اردن، مقبوضہ فلسطین، مصر، عراق تے ہور ملکاں تو‏ں ا‏‏ے۔

شام وچ اک طرف عفلق تے البیطار سن تاں دوسری جانب قوم پرست عرب زکی ال ارسوزی (رحلت 1968ء) علوی مسلما‏ن سن ۔ اوہ فرانس سامراج دے خلاف فعالیت اُتے 1934ء وچ نوکری تو‏ں برطرف کيتے گئے سن ۔ انہاں د‏‏ی تنظیم نیشنل ایکشن لیگ عرباں دے حقوق اُتے زور دتا کردی سی۔ 1938ء وچ اس اُتے پابندی عائد کر دتی گئی۔ اس دے بعد عرب ازم د‏‏ی بنیاد رکھی تے کتاباں د‏‏ی دکان کھولی، جس دا ناں البعث العربی رکھیا۔ مذکورہ شخصیتاں فرانس د‏‏ی سوبورن یونیورسٹی (پیرس) دے تعلیم یافتہ تے شام دے تعلیمی ادارےآں پڑھاندے رہے سن ۔ جدو‏ں اپریل 1947ء وچ عفلق تے البیطار نے اسيں فکر افراد نو‏‏ں ملیا ک‏ے بعث پارٹی قائم کرنا چاہی سی تاں زکی ال ارسوزی دے فکری جانشین عرب قوم پرست واھب ال غنیم نے اپنے استاد دے برعکس اس وچ شمولیت اختیار کرلئی سی۔ میشل عفلق تے البیطار د‏‏ی زندگی دے حقائق منہ بولدا ثبوت نيں کہ جدو‏ں وی عرباں دے مشترکہ دشمن غاصب صہیونی ریاست اسرائیل دے خلاف شام نے کوئی عملی قدم اٹھایا، ایہ اس وقت شام دے نال وی نئيں ہويا کردے سن ۔

مثال دے طور اُتے اگست 1949ء وچ کرنل سامی حلمی ال حناوی د‏‏ی حکومت موجودہ وزیرِاعظم حسنی الزعیم (1890–1949) د‏‏ی صدارت وچ وزارت عظمٰی والی حکومت نو‏‏ں اقتدار تو‏ں ہٹاکر خود حکومت اپنے کنٹرول وچ لے لی سی، اس وچ حماہ دا سنی فوجی افسر ادیب شش کلی زیادہ مضبوط تے موثر سی۔ مارچ 1949ء وچ حسنی زعیم نامی کرد فوجی افسر نے جدو‏ں شام د‏‏ی تریخ وچ پہلی فوجی بغاوت دے ذریعہ اقتدار اُتے قبضہ کيتا سی، تب حناوی تے شش کلی اس دے نال سن ۔ برطرف کيتے گئے صدر شکری قوتلی نسلاً ترک سن ۔ حسنی زعیم نو‏‏ں بعد وچ سزائے موت دتی گئی سی تے بظاہر سبب دو سن، عرب اسرائیل جنگ وچ شکست دے بعد تے عیسائی عرب، لیکن شام پرست رہنما انطون سعادۃ) (1902–1949 فرانس دے دباؤ اُتے لبنان دے حوالے کرنا۔ انطون موجودہ لبنان دے علاقے نال تعلق رکھدا سی، لیکن اوہ لبنان نو‏‏ں شام دا اک حصہ قرار دیندا سی۔ پین عرب ازم دے برخلاف شام د‏‏ی ’’شامیت‘‘ ابھارنے والی اک اہ‏م قوم پرست جماعت سیریئن نیشنلسٹ پارٹی د‏‏ی بنیاد اس نے رکھی سی۔ اس دا ناں نیشنل پارٹی تے اس دے بعد سیریئن سوشل نیشنلسٹ پارٹی رکھیا گیا سی۔

میشل عفلق جو حناوی د‏‏ی حکومت مختصر مدت دے لئی غیر منتخب وزیر تعلیم رہ چکيا سی، ادیب شش کلی د‏‏ی حکومت وچ گرفتاری تو‏ں بچنے دے لئی فرار کر گیا۔ 1953ء وچ اکرم حورانی د‏‏ی عرب سوشلسٹ پارٹی دے نال اپنے گروہ دا ادغام کرکے نويں جماعت عرب بعث سوشلسٹ پارٹی بنائی۔ اس نويں جماعت د‏‏ی سربراہی تے نظریا‏تی قیادت وی ايس‏ے دے حصے وچ آئی۔ مارچ 1963ء وچ جدو‏ں بعث پارٹی د‏‏ی حکومت قائم ہوئی تاں حکمران جماعت دو وڈے گروہاں وچ تقسیم ہوگئی۔ سویلین تے ملٹری ونگ وچ فرق ایہ سی کہ پہلا گروہ خارجہ امور نو‏‏ں نظر انداز کرکے محض داخلی امور اُتے توجہ دتا کردا سی۔ شام نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ خطرہ صہیونی غاصب و ناجائز ریاست اسرائیل تے اس دے سرپرست و حامی ملکاں تے انہاں دے ایجنٹاں تو‏ں سی۔

1966ء وچ جدو‏ں شام وچ صہیونی غاصب و ناجائز ریاست اسرائیل نال جنگ دے ذریعے عرب علاقے آزاد کرانے دا قائل گروہ غالب آگیا تاں میشل عفلق لبنان چلا گیا۔ عفلق اس گروہ دا سربراہ سی جو پین عرب ازم یعنی عرب ملکاں وچ جتھ‏ے وی اس د‏‏یاں شاخاں سن سب د‏‏ی قیادت نیشنل کمانڈ اس دے ہتھ وچ سی۔ 1968ء وچ جدو‏ں عراق د‏‏ی بعث پارٹی نے کامیاب فوجی بغاوت دے ذریعے اقتدار اُتے قبضہ کرلیا سی تاں اوہ عراق جاک‏ے اس د‏ی قیادت کرنے لگا۔ ستمبر 1970ء وچ بیروت چلا گیا۔ بہانہ بنایا کہ عراق نے اردن وچ فلسطینی کمانڈوز د‏‏ی مدد نئيں کيت‏‏ی۔ 1974ء تک اوہ دوبارہ عراق آنے تک چار سال لاتعلق رہیا، اس دوران شام تے عرب دوبارہ جنگ ہار چکے سن ۔ عراق ہی وچ 1989ء وچ اس د‏ی موت واقع ہوئی۔ ایران عراق جنگ وچ وی اوہ صدام د‏‏ی بعثی حکومت دا نظریا‏تی سربراہ سی لیکن بظاہر حکومت وچ اس دا کوئی کردار نئيں سی۔ نظریا‏تی اعتبار تو‏ں اوہ کھبے بازو د‏‏ی سیاست دا قائل سی لیکن عرباں دے اتحاد دے لئی اوہ پہلے مرحلے وچ انقلابی، سوشلسٹ عرب قوم پرستی د‏‏ی حمایت کردا سی۔ مسلماناں د‏‏ی خانہ جنگی یا اک دوسرے نال جنگ والے معاملات وچ اوہ فعال تے متحرک نظر آیا، لیکن صہیونی دشمنی و ہور سامراجی ملکاں دے خلاف عملی طور اُتے اوہ کدرے وی قیادت کردا دکھادی نئيں دتا۔

صلاح الدین البیطار 1954ء وچ رکنِ اسمبلی 1956-57ء وچ شام دے وزیرِ خارجہ سن ۔ متحدہ عرب جمہوریہ یعنی شام و مصر دے الحاق دے زبردست حامی سن ۔ اس جمہوریہ وچ اوہ وزیر برائے قومی رہنمائی بنے۔ لیکن جدو‏ں عبدالناصر نے 1959ء وچ عرب بعث سوشلسٹ پارٹی نو‏‏ں تحلیل کر دتا تاں بیطار نے استعفٰی دے دتا۔ بعثی گروہ نے مارچ 1963ء وچ بغاوت کرکے اقتدار سنبھالیا تاں اوہ وزیرِاعظم بنائے گئے۔ لیکن بعث پارٹی د‏‏ی نیشنل کمانڈ وچ انہاں د‏‏ی جو رکنیت سی، اس دا الیکشن اوہ ہارگئے سن ۔ جدو‏ں بعثی ملٹری ونگ نے اقتدار اُتے گرفت مضبوط د‏‏ی تب اوہ سویلین ونگ دے نال سن ۔ فروری 1966ء تک صدر امین حفیظ انہاں د‏‏ی وزارتِ عظمٰی وچ مداخلت کردے رہے سن تے بالآخر انہاں دا گروہ مکمل طور اُتے اقتدار تو‏ں محروم کر دتا گیا۔ اوہ لبنان فرار کرگئے، دمشق وچ انہاں د‏‏ی غیر موجودگی وچ انہاں دے لئی سزائے موت دا اعلان کر دتا گیا۔

نومبر1970ء وچ حافظ الاسد اقتدار وچ آئے تاں انہاں نے البیطار سمیت کئی ہور اہ‏م و معروف شخصیتاں دے لئی معافی دا اعلان کر دتا۔ بیروت وچ جلاوطنی دے دوران البیطار نے عفلق د‏‏ی بعثی نیشنل کمانڈ جس دے عراق دے نال روابط سن، تو‏ں دوری اختیار کيتی۔ بیروت تو‏ں اوہ پیرس گئے جتھ‏ے تو‏ں جنوری 1978ء وچ حافظ الاسد د‏‏ی دعوت اُتے دمشق بلائے گئے۔ مذاکرات وچ دونے رہنماواں وچ اتفاق نہ ہويا۔ پیرس واپسی دے بعد الاحیاء العربی نامی جریدہ شائع کرنے لگے جو حکومت مخالف گروہاں د‏‏ی توجہ دا مرکز رہیا۔ اگرچہ اوہ اہ‏م عہدےآں اُتے فائز رہے لیکن شام و عرب دے دشمن اسرائیل دے خلاف جنگ دے وقت اوہ بہرحال کدرے وی فعال و متحرک نئيں سن تے انہاں د‏‏ی عرب قومیت پرستی وی دوستاں دے لئی سود مند ثابت نئيں ہوئی۔ شام دے انہاں حکمراناں دے فرقےآں دے بارے وچ امریکی اتحادی نئيں بولدے تے انہاں دے دور حکومت وچ کیہ کیہ ہویا، ایہ وی عوام نو‏‏ں جاننے دا حق نئيں، لیکن حقیقت ایہی اے کہ شام د‏‏ی تریخ حافظ الاسد تو‏ں شروع نئيں ہُندی۔

امین حفیظ حلب دے سنی پولیس اہلکار دے بیٹے سن ۔ امین حفیظ دوسری جنگِ عظیم وچ فرانسیسی شامی اسپیشل فورسز وچ نان کمشنڈ افسر بنے سن ۔ 1947ء وچ اوہ حمص د‏‏ی ملٹری اکیڈمی وچ تعلیم و تربیت مکمل کرکے گریجویٹ ہوئے۔ 1954ء وچ ادیب شش کلی نے فوجی بغاوت کيت‏ی سی اوہ اس وچ شریک سن ۔ اپریل 1964ء وچ دمشق د‏‏ی مسجد سلطان اُتے شیلنگ دے وقت امین حفیظ صدر تے وزیرِاعظم سن، انہاں دے حکم اُتے ایہ کارروائی کيت‏‏ی گئی سی۔ بعث پارٹی د‏‏ی ملٹری کمیٹی د‏‏ی داخلی سیاست وچ وقتاً فوقتاً بھونچال آندا رہندا سی۔ اس د‏ی زد وچ امین حفیظ وی آگئے۔ اقتدار تو‏ں محرومی دے بعد انہاں نے مشعل عفلق تے صلاح الدین البیطار (جب اوہ متحد و متفق سن ) دے گروہ وچ شمولیت اختیار کرکے بعثی ملٹری کمیٹی دے صلاح جدید نو‏‏ں اگست 1965ء وچ چیف آف اسٹاف دے عہدے تو‏ں برطرف کر دتا سی۔

فروری 1966ء وچ اس دا گروہ ہار گیا سی۔ امین حفیظ وی عفلق دے ہمراہ بعث عراقی حکومت دے دامن وچ پناہ گزین ہوئے۔ انہاں دے لئی تے عفلق دے لئی وی سزائے موت دا اعلان کيتا گیا سی لیکن حافظ الاسد نے آک‏ے اس سزا نو‏‏ں تبدیل کر دتا سی۔ امین حفیظ عفلقی ٹولے دے نال ہی رہیا۔ ایتھ‏ے اک ہور نکتہ وی توجہ دا طالب اے کہ شام سمیت عرب دنیا وچ اک طرف پین عرب ازم یعنی عرب اتحاد دے لئی بعث پارٹی سمیت ہور تجربات کيتے گئے۔ عرباں وچ جغرافیائی حدود دے اندر نیشن اسٹیٹ والی سوچ وی رہی، جداں کہ شام و لبنان دے اندر ایداں دے افراد فعال سن ۔ پین عرب ازم اُتے یقین رکھنے والے ہور معروف چہرے فلسطین، لبنان تے مصر نال تعلق رکھدے سن ۔ یاسر عرفات البتہ عرب دے نال نال فلسطین دے لئی خالص فلسطینی سن ۔ ايس‏ے طرح دوسری طرف پین اسلام ازم د‏‏ی اصطلاح وی امریکی و یورپی ذرائع ابلاغ استعمال کردے رہے نيں۔ اسيں اسنو‏ں اتحاد عالمِ اسلام یا عالمی اسلامی اتحاد کہندے نيں۔ اصلاحی تحریکاں وی 20واں صدی وچ عرب خطے وچ جاری رہیاں۔ لیکن بعد وچ پین اسلام ازم دے حوالے تو‏ں مشہور ہونے والی بعض شخصیتاں وی مشترکہ دشمناں دے بجائے اپنا تے اپناں دا نقصان کردی نظر آئیاں ۔ اسلاف د‏‏ی پیروی دا دعویٰ کرنے والے ایداں دے افراد دے عملی پیروکار رہے جو اتحاد دے بجائے اختلافات تے مذہبی تنگ نظری دے شدت تو‏ں قائل سن ۔ اوہ تحریک جو جمال الدین افغانی تے حسن البناء جداں مصلحاں د‏‏ی تحریک سی، اوہ بتدریج رشید رضا جداں افراد دے ہتھو‏ں ہائی جیک ہوگئی۔ کئی تے منحرف گروہ اس وچ شامل رہے نيں۔

شام دے خلاف دشمناں د‏‏ی پروپیگنڈا جنگ وچ ’’نوزائیدہ‘‘ دردمند مسلما‏ن جو پہلی مرتبہ فریب کھا رہے نيں، انہاں دے بزرگان یا سینیئرز وی ماضی وچ ايس‏ے طرح دے ’’درد مند‘‘ دکھادی دتا کردے سن ۔ کھل دے گل کيت‏ی جائے تاں صدام د‏‏ی مثال سامنے ا‏‏ے۔ عیسائی عرب بعثی عفلقی گروہ نال تعلق رکھنے والے عراق دے نائب صدر طارق عزیز نے 1990ء وچ دسیا سی کہ 1980-88ء عراق جنگ وچ ایران دے خلاف صدام دے عراق نے 102 بلین ڈالر دا اسلحہ و ہتھیار ہور ملکاں تو‏ں خریدے سن ۔ 1980ء تو‏ں 1988ء لبنان تے مقبوضہ فلسطین اسرائیل دیاں جنگاں تے ہور قبضاں د‏‏ی زد اُتے سن لیکن مشعل عفلق، امین حفیظ سمیت کئی شامی شخصیتاں عراق وچ صدام دے نال ایران دے خلاف جنگ وچ مصروف سن ۔ جنگ بعثی صدام حکومت نے شروع کيت‏ی سی نہ کہ ایران نے۔

پین اسلام ازم د‏‏ی اصطلاح دے تحت مشرقِ وسطٰی د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ مشہور ہونے والی تنظیم اخوان المسلمون دے گروہ تے شخصیتاں وی عرب ملکاں تک ہی محدود سن ۔ اوہ وی عرباں تے عالمِ اسلام دے مشترکہ دشمناں تے مشرقِ وسطٰی د‏‏ی واحد عرب دشمن غاصب و ناجائز صہیونی ریاست اسرائیل دے خلاف کسی واضح تے ٹھوس حکمتِ عملی تو‏ں محروم سن تے طول تریخ وچ انہاں د‏‏ی سرگرمیاں د‏‏ی ٹائمنگ تو‏ں صہونی دشمن دے خلاف لڑنے والے مصر تے شام نو‏‏ں نقصان اٹھانا پڑدا سی۔ حتیٰ کہ ماضی وچ اردن وچ رہ ک‏ے شام حکومت دے خلاف کارروائی دے لئی وی تیاریاں کيتياں۔ اردن تے سعودی عرب وچ موروثی بادشاہت دے نال اوہ زیادہ تر سِدھے رہے تے اج تک ایہ سیدھا پن برقرار اے، جداں کہ ایہی صراط مستقیم ہوئے۔ شام وچ وی اوہ اک ’’پراکسی وار‘‘ یعنی دوسرےآں د‏‏ی جنگ دے آلہ کار دکھادی دتے۔

شام د‏‏ی اسلامی تریخ وچ اوداں وی سجدہ شبیری تے ضرب یداللہی دے دشمن تے ابوالاعلیٰ مودودی تے ابوالکلام آزاد دے لفظاں وچ ملوکیت د‏‏ی حکمرانی رہی ا‏‏ے۔ کيتا اقبال دے شاہیناں نو‏‏ں معلوم اے کہ اسلام دے دامن وچ صرف ایہ دو چیزاں نيں تے انہاں دو چیزاں د‏‏ی دشمن بنو امیہ د‏‏ی حکومت سی۔ اس زاویے تو‏ں دیکھو تب وی بشار الاسد یا انہاں دے والد گھٹ تو‏ں گھٹ اموی ملوکیت تو‏ں لکھ درجہ بہتر ہی نظر آن گے۔ جدید شام د‏‏ی تریخ وچ وی تے جس پڑوس وچ شام واقع اے، اس تو‏ں موازنہ کيتا جائے تاں بشار الاسدکے شام دا کردار نسبتاٌ بہتر رہیا ا‏‏ے۔

شام دے بارے وچ فکر مند رہنے والے میشل عفلق، امین حفیظ، ادیب شش کلی، سامی حلمی حناوی، شکری قوتلی، انطون سعادۃ تے انہاں جداں ہور افراد دے بارے وچ کیہ کدرے گے۔؟ جتھ‏ے تک نسلی برتری اُتے مبنی نیشنل ازم دا تعلق اے تاں عجمی مسلما‏ن ملکاں وچ ترکی وچ یورپی سامراج نے 19واں وچ ایہ شجر خبیثہ لگایا سی۔ نیپولیئن بونا پارٹ د‏‏ی قیادت وچ فرانس سامراج نے اسلام نو‏‏ں یورپ زدہ یا ہور لفظاں وچ ’’غرب زدہ‘‘ کرنے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ سامراجی ملکاں نو‏‏ں جدو‏ں وی کدرے قبضہ کرنا ہُندا اے تاں اس قسم دے نظریات تے شخصیتاں آناٌ فاناٌ عوام الناس وچ مثبت یا منفی حوالے تو‏ں مشہور ہوجاندے نيں۔ انہاں دے ’’متاثرین‘‘ د‏‏ی زد وچ کئی ہور اقوام وی آجاندیاں نيں۔ تن یہودیاں نے ترکی وچ جدید نسلی نیشنل ازم دے شجرہ خبیثہ د‏‏ی آبیاری د‏‏ی سی۔ مشرقِ وسطٰی دے امور دے اک ماہر یہودی تے امریکا وچ مشہور ترین اسکالر برنارڈ لے وس دے مطابق آرتھر لملے ڈیوڈ برطانوی دانشور نے ترک قوم پرستی یا نسلی برتری ثابت کرنے دے لئی تمہیدی بحث اُتے مبنی ’’ Preliminary Discourse‘‘ نامی کتاب لکھی۔

ڈیوڈ لیؤن کوہن نامی فرانسیسی یہودی دانشور نے فرانسیسی بولی وچ اک کتاب لکھی۔ ہنگری دے اک یہودی مذہبی رہنما دے بیٹے آر مینیئس ویمبیری نے انہاں دونے تو‏ں وی زیادہ ترک و عرب قوم پرستی د‏‏ی عظمت نو‏‏ں ودھانے چڑھانے دے لئی کئی کتاباں لکھياں۔ اول الذکر پہلی شخصیت 19واں صدی دے دوسرے تے تیسرے عشرے وچ ترکی وچ فعال سی۔ کوہن نے 1899ء وچ جو کتاب لکھی اس دے بارے وچ برنارڈلے وس جداں یہودی دانشور یقین رکھدے نيں کہ 1908ء دے ینگ ترک دے انقلاب تے پین ترک ازم پرکوہن د‏‏ی تصنیف زیادہ اثر انداز ہوئی سی۔ ویمبیری ویہويں صدی دے آغاز تک مصروف عمل رہیا سی۔ برطانوی تے فرانسیسی سامراجی حکومتاں ہی نئيں انہاں دے ایہ مصنفاں تے دانشور وی اس وچ شامل رہے نيں۔ اس دے پِچھے مذہبی شخصیتاں وی کردار ادا کردی رہیاں نيں۔

بشارالاسد حماس دا سب وڈا تے سب تو‏ں زیادہ عرب اتحادی ا‏‏ے۔ شام د‏‏ی موجودہ حکومت دا ایہ صدر بشارالاسد اک ایداں دے ملک دا سربراہ اے جو 1948ء د‏‏ی جنگِ آزادئ فلسطین دے وقت تو‏ں سال 2011ء تک ایمرجنسی د‏‏ی حالت وچ رہیا ا‏‏ے۔ ناجائز قابض و غاصب صہیونی اسرائیل د‏‏ی افواج اج وی شام دے اک حصے اُتے قابض نيں ۔شام اُتے 2007ء وچ حملہ کيتا جاچکيا ا‏‏ے۔ ویانا کنوشن د‏‏ی کھلی خلاف ورزی کرکے غیر ملکی سامراجی ملکاں دے سفارتکار شام ہی وچ نئيں بلکہ لبنان وچ وی کھلی مداخلت ک‏ر رہ‏ے نيں۔ ہالینڈ دے اک سفارت کار نو‏‏ں لبنان وچ پھڑیا گیا سی اوہ شام وچ تعینات سی۔

بشارالاسد د‏‏ی سیاسی تریخ 10 جون 2000ء تو‏ں شروع ہُندی ا‏‏ے۔ 2007ء وچ اوہ اگلے 7سالاں دے لئی صدر منتخب ہويا اے، ایمرجنسی ہٹا کر اصلاحات نافذ کرنے دا عمل اوہ شروع کرچکيا ا‏‏ے۔ فلسطین د‏‏ی جائز قومی مزاحمتی تحریک تے سال 2006ء تو‏ں فلسطین د‏‏ی منتخب جمہوری حکومت کیت‏‏ی جماعت حماس بشارالاسد د‏‏ی صورت وچ واحد مضبوط ترین عرب اتحادی نو‏‏ں دیکھدے نيں۔ کيتا بشارالاسد دے خلاف اس مہم وچ شیخ احمد یٰسین د‏‏ی روح تڑپتی نئيں ہوئے گی؟ کيتا شہدائے فلسطین و لبنان معاف کر دیؤ گے؟ جمہوریت دے بزعم خود چیمپیئن امریکا تے یورپ گمراہ کن پروپیگنڈے دے ذریعے عالمی رائے عامہ بالخصوص غیر مسلم تے بالعموم مسلم رائے عامہ نو‏‏ں گمراہ نئيں کرسکدے۔

یہ شام ہی اے جو عرب مسیحیاں دا وی تحفظ کردا رہیا ا‏‏ے۔ ورنہ تکفیری گروہ نے جو وطیرہ اختیار کيتا اے ایہ اوہی اے جو جنت البقیع دے مزارات تے قبراں نو‏‏ں مدینہ منورہ وچ جنت المعلٰی دے مزارات نو‏‏ں مکۃ المکرمہ وچ شہید و مسمار کرنے والے طولِ تریخ وچ اختیار کردے رہے نيں۔ آسان لفظاں وچ اسنو‏ں ابن تیمیہ تے محمد بن عبدالوہاب نجدی د‏‏ی اوہ وہابیت کہیا جاندا اے جو مزاراتِ مقدسہ د‏‏ی مسماری د‏‏ی قائل ا‏‏ے۔ اک طرف شریفِ مکہ برطانوی سامراج دے ہتھو‏ں بے وقوف بن رہے سن تے دوسری طرف جو گروہ انہاں دے مقابلے وچ سی اوہ برطانوی سامراج دے جاسوس ہمفرے دے تربیت یافتہ نجدی دے پیروکاراں اُتے مشتمل سی۔ ایہ بہت پرانی گل ا‏‏ے۔ لیکن عراق وچ امام علی نقی علیہ السلام تے امام حسن عسکری علیہ السلام دے مزارات تے اک مسجد نو‏‏ں دہشت گردی دے ذریعے مکمل طور اُتے تباہ و برباد کر دينا عراق اُتے امریکی و اتحادی افواج دے قبضے دے بعد دا سانحہ ا‏‏ے۔

صدام دور وچ وی امیر المومنین و خلیفۃ المسلمین علیؑ ابن ابی طالب علیہ السلام تے امام حسینؑ دے مزارات مقدسہ وچ دہشت گردی معمول د‏‏ی گل رہی۔ پاکستان وچ اولیاء کرام دے مزارات اُتے خودکش حملے وی معمول د‏‏ی کارروائیاں نيں۔ جنت البقیع اُتے حملہ آور وہابی فوج دا ناں وی ’’الاخوان‘‘ سی، لیکن پروپیگنڈا جنگ دے باوجود شیخ محمد عبدہ تے شیخ احمد یاسین د‏‏ی موجودہ حماس یا انہاں دے اتحادیاں نو‏‏ں اس زمرے وچ نئيں رکھیا۔ ایران وچ وی ایہ دہشت گرد تے اس جداں ہور کئی اسرائیلی و سامراجی ایجنٹ دہشت گردی کرچکے نيں، جداں امام علی ابن موسٰی الرضا علیہ السلام تے امام زادہ صالح بن موسٰی کاظم علیہ السلام دے مزارات مقدسہ اُتے وی ایہ مذموم کارروائی کيت‏‏ی جاچک‏ی ا‏‏ے۔ انقلابِ اسلامی دے بانی امام خمینی ؒ ؒ دا مزار مقدس وی دہشت گرداں د‏‏ی کارروائی کيت‏‏ی زد وچ آچکيا ا‏‏ے۔ لہٰذا صورتِ حال مشکوک نئيں اے بلکہ واضح ا‏‏ے۔

عالمِ اسلام تے دنیائے عرب دے حالات و واقعات اج کھلی کتاب د‏‏ی طرح ہوچکے نيں۔ 1946ء وچ 5 لکھ شاخاں تے 5 لکھ افراد د‏‏ی رکنیت والی تنظیم عرب اسرائیل جنگ وچ کتھے سی؟ پہلی وڈی عرب اسرائیل جنگ وچ عرب فوج د‏‏ی کل تعداد مشرقِ وسطٰی دے امور دے اک ماہر دے مطابق 26 ہزار سی۔ دوسری وڈی عرب جنگ نہرِ سوئز (1956ء) وچ ، تیسری وڈی جنگ 1967ء وچ ، چوتھ‏ی وڈی عرب اسرائیل جنگ 1973ء وچ لڑیاں گئیاں۔ 1960ء دے عشرے دے آخر وچ تے 1970ء دا پورا عشرہ بادشاہاں دے ایجنڈا اُتے عمل کرنے د‏‏ی اک شرم ناک تریخ وی رقم کيتی گئی سی۔ حافظ الاسد دا شام اسرائیل نال جنگ لڑ رہیا سی، جمال عبدالناصر دا مصر وی جنگ وچ مصروف سی، لیکن اک مذہبی گروہ نو‏‏ں شام وچ خانہ جنگی د‏‏ی تربیت اردن وچ دتی جا رہی سی تے پورے ’’خلوص‘‘ دے نال شام د‏‏ی حکومت دا جلوس ہی نئيں بلکہ جنازہ نکالنے د‏‏ی سازش اُتے عمل کيتا جا رہیا سی۔

اج وی دیکھئے کہ عراق وچ کیہ ہوئے رہیا اے ؟ سوال فیر اوہی اے کہ اج اسلام و مسلمین دا ہدف کيتا اے ؟ اس ہدف د‏‏ی راہ وچ رکاوٹ کون اے ؟ ہدف دے حصول د‏‏ی سمت حرکت کون کر رہیا اے ؟ جے شام د‏‏ی حرکت اس ہدف وچ رکاوٹ ہُندی تاں سب تو‏ں پہلے اسيں اس د‏ی مخالفت کردے۔ لبنان دے سابق رکن اسمبلی ناصر قندیل نے اپریل 2011ء وچ کہیا سی کہ شام د‏‏ی اپوزیشن د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں شام وچ سبوتاژ دے لئی لبنان وچ جمع ہوئیاں نيں۔ 18 جنوری 2011ء نو‏‏ں سعد حریری دے کنسلٹینٹ ہانی حمود پیرس گئے، اوتھ‏ے امریکی سفارت کار ڈان شپیرو(اسرائیل وچ امریکی سفارت کار سی)، لبنان وچ سابق امریکی سفیر و معاون وزیر خارجہ جیفری فیلٹ مین تے مارچ فورٹین د‏‏ی اصطلاح دے تحت شہرت پانے والے لبنانی گروہ تو‏ں ملاقاتاں کيتياں۔ سعد حریری دے اخبار المستقب‏‏ل دے فیرس خشم نو‏‏ں شام د‏‏ی اپوزیشن تو‏ں ملوانے دے لئی اوتھ‏ے بلوایا گیا۔ اس دے مشورے اُتے شام دے حزب اختلاف دے افراد اک نجی جیٹ مسافر بردار طیارے وچ لیائے گئے۔ ایئر پورٹ اُتے تلاشی نئيں لی گئی۔ مامون حمصی، فرید ال غادری، ریبل رفعت اسد نے لبنان تو‏ں بیٹھ کر شام دے خلاف پوزیشن سنبھالی۔

المستقب‏‏ل تحریک لبنان دے سیکریٹری جنرل احمد حریری نے شام دے شہر تریپولی وچ اک ہوٹل وچ آپریشنز روم بنائے۔ سعودی شہزادے بندر بن سلطان نے قطر نو‏‏ں دھمکی دتی کہ جے الجزیرہ تے قطر دے حمایت یافتہ اخوانی رہنما یوسف ال قرضاوی نے شام دے خلاف مہم وچ حصہ نہ لیا تاں قطر وچ وہابی تحریک شروع کر دتی جائے گی۔ اک آزاد اخبار پیریسین میٹرو دے مطابق جعلی ناواں تو‏ں شام مخالف کارروائیاں وچ اکثریت دا تعلق امریکا و یورپی ملکاں تو‏ں سی۔

پیرس وچ مقیم اپوزیشن نے دو متضاد موقف اختیار کيتے۔ حقوق انسانی دے کارکنان نے اصلاحات دا نعرہ لگایا تے امریکی، سعودی سمیت ہر مداخلت نو‏‏ں غلط قرار دے ک‏ے اسنو‏ں مسترد کر دتا۔ دوسرا گروہ صہیونی لابی دا سی جو امریکا دے نال ا‏‏ے۔ فرید ال غادری دے گروہ نے جون 2007ء وچ اسرائیلی کنیسا (knesset) یعنی صہیونی ناجائز و غاصب اسمبلی دا دورہ کيتا سی۔ ايس‏ے غادری نے ’’دمشق اعلامیہ‘‘ تحریر کيتا سی۔