نہج البلاغہ

لیکھ بسلسلہ
علی بن ابی طالب
نظریات علی اہلسنت دے عقیدے وچ علی اہل تشیع دے عقیدے وچ علی غیر مسلماں دی نظر وچ
حیات شجرۂ نسب علی ابن ابی طالب حضرت علی دی ازدواجی زندگی جائے ولادت پہلا فتنہ حضرت علی دی زندگی دے اہم واقعات علوی حدیث غدیر خم قتل علی بن ابی طالب
علمی میراث نہج البلاغہ بے نقط خطبہ بے الف خطبہ الغدیر کلام مولا ذوالفقار امام علی مسجد غرر الحکم و درر الکلم
زاویہ نظر علی بحیثیت مجاہد علی بحیثیت خلیفہ علی بحیثیت امام چودہ معصوم امام (بارہ امام) قرآن وچ علی
متعلقہ لیکھ خلفائے راشدین (خلافت) پیغمبر اسلام دی جانشینی
گٹھ بوآ اسلام بوآ محمد

حصہ مضامین بسلسلہ
حدیث
سنی۱ صحیح بخاری صحیح مسلم سنن نسائی سنن ابی داؤد سنن ترمذی سنن ابن ماجہ ہور ادوار (صدی) موطا امام مالک 8ویں–نواں صدی مسند احمد بن حنبل 780–855 سنن الدارمی 868 شمائل محمدیہ (شمائل ترمذی) نوویں صدی صحیح ابن خزیمہ 923 صحیح ابن حبان 965 مستدرک حاکم گیارہویں صدی الموضوعات الکبری 1128–1217 ریاض الصالحین 1233–1278 مشکوۃ المصابیح 1340 مستدرک حاکم 1274–1348 مجمع الزوائد 1335–1405 بلوغ المرام 1372–1449 کنز العمال سولہواں صدی زجاجۃ المصابیح انہیویں صدی
شیعہ کتاب الکافی من لا یحضره الفقیہ تہذیب الاحکم الاستبصار دیگر ادوار (عیسوی) نہج البلاغۃ دسویں صدی بحار الانوار ستارہویں صدی کتاب سلیم بن قیس ستواں صدی صحیفہ سجادیہ 678–713 عیون اخبار الرضا دسویں صدی شرح اصول الکافی گیارہویں صدی وسائل الشیعہ ستارہویں صدی حق الیقین ستارہویں صدی عین الحیات ستارہویں صدی کلام مولا   دائم الاسلام دسویں صدی الغدیر انیہویں صدی
اباضیہ مسند ربیع بن حبیب ترتیب المسند
معتزلہ شرح نہج البلاغہ   (تیرہویں صدی)
متعلقہ موضوعات سوانحی ارتقاء تنقید تاریخ جہاد مطالعات اصطلاحات اقسام (گٹھ جات)
گٹھ باب اسلام

نہج البلاغہ دے اک قدیم نسخہ دا صفحہ

نہج البلاغہ (عربی: نهج البلاغة ) حضرت علی بن ابو طالب کرم اللہ وجہہ دے خطبات تے خطوط دا اک مجموعہ اے جتو‏ں تیسری صدی ہجری وچ سید شریف رضی نے مرتب کیتا۔ سید شریف رضی نے حضرت علی کرم اللہ وجہہ دے تمام خطبات اس وچ شامل نئيں کیتے بلکہ کچھ خطبات تے خطوط منتخب کیتے سن جن دی حیثیت مستند و مصدقہ سی۔ سید شریف رضی نے انئيں منتخب کرندے ہوئے مذہبی حیثیت دی بجائے عربی ادب نو‏ں ملحوظ خاطر رکھا سی۔ اس کتاب دا مقام عربی ادب تے صحافت و بلاغت وچ بہت بلند اے۔ شیعہ مسلماناں دے نزدیک اتو‏ں قرآن و حدیث دے بعد اعلیٰ مذہبی مقام حاصل اے۔

تعارف

نہج البلاغہ وچ علی ابن ابی طالب دے 241 خطبات، 79 خطوط تے 489 مختلف چھوٹی تقریراں شامل نيں۔ ان وچو‏ں بیشتر ان دی اپنی خلافت دے زمانہ وچ مسجد کوفہ وچ دیے جانے والے خطبات نيں۔ خطبات دے بنیادی موضوعات توحید، قیامت دی نشانیاں، دنیا دی پیدائش، حضرت آدم علیہ السلام دی پیدائش تے امام مہدی علیہ السلام دا ظہور وغیرہ نيں۔

جارج جرداق و نہج البلاغہ

جارج جرداق اک مشہور عیسائی عرب مصنف اے۔ اس نے اپنی کتاب’’ روائع نہج البلاغہ‘‘ وچ لکھا اے کہ قرآن پاک دے بعد یہ سب تو‏ں زیادہ فصیح کلام نہج البلاغہ اے۔

[۱]

دانشمندان جہان و نہج البلاغہ

• معروف مصری عالم تے مفندی مصر شیخ محمد عبدہ (م: 1905 ء) نے کہیا کہ : کلام اللہ تے کلام النبی دے بعد حضرت علی دا کلام سب تو‏ں بلیغ تے برگزیدہ (اشرف)اے۔

[۲]

• عزالدین عبدالحمید ابن ابی الحدید معتزلی جو ستويں صدی وچ اہل سنت دے مشہور ترین دانشور نيں (1) ۔

1۔ انہاں نے اس کتاب نو‏ں 20 جلداں وچ لکھا اے تے کہیا اے کہ میں یہ کتاب پنج سال تو‏ں کم وچ لکھی اے بلکہ یہ کہیا جائے کہ میں یہ کتاب اتنے ہی سال وچ لکھی اے جتنے سال مولی علی (علیہ السلام) دی خلافت ظاہرہ رہی اے ۔

انہاں نے اس سلسلہ وچ نہج البلاغہ دی شرح وچ بارہا کہیا اے تے نہج البلاغہ دی فصاحت و بلاغت دے سلسلہ وچ بارہا سر تعظیم خم کیتا اے ۔

انہاں نے اک جگہ (برزخ دے متعلق 221 واں خطبہ دے ذیل وچ) حضرت علی دے بعض کلام دی شرح دے بعد کہیا اے :

”و ینبغی لو اجتمع فصحاء العرب قاطبة فی مجلس و تلی علیھم ، ان یسجدوا لہ کما سجد الشعراء لقول عدی ابن الرقاع: قلم اصاب من الداوة مدادھا ․․․ فلما قیل لھم فی ذلک قالوا انا نعرف مواضع السجود فی الشعر کما تعرفون مواضع السجود فی القرآن “ ۔

جے عرب دے تمام فصحاء اک مجلس وچ جمع ہوجائاں تے اس خطبہ دا یہ حصہ ان دے سامنے پڑھا جائے توان دے لئی بہتر اے کہ اوہ اس دے سامنے سجدہ کراں (جیسا کہ روایت بیان ہوئی اے) جس وقت عرب دے شعرا نے ”عدی بن الرقاع“ دے مشہور شعر نو‏ں سنیا تو اس دے لئی سجدہ کیتا جدو‏‏ں ان تو‏ں اس دے بارے وچ سوال کیتا گیا تو انہاں نے کہیا کہ اسيں شعر وچ سجدہ دی جگہ کواسی طرح پہچانندے نيں جس طرح تم قرآن مجید وچ سجدہ دی جگہ کوپہچانندے ہو (2) ۔

دوسری جگہ جدو‏‏ں حضرت علی دے بعض کلام دا چوسی صدی ہجری دے مشہور خطیب ”ابن نباتہ “ دے کلام تو‏ں اجمالی مقایسہ کرندے نيں تو کہندے نيں :

”فلیتامل اھل المعرفة بعلم الفصاحة والبیان ھذا الکلام بعین الانصاف یعلموا ان سطرا واحدا من کلام نہج البلاغة یساوی الف سطر منہ بل یزید و یربی علی ذلک“۔

علم فصاحت وبلاغت تو‏ں آشنا افراد جے علی کرمﷲ وجہہ دی اس گفتگو نو‏ں انصاف دی نظر تو‏ں دیکھاں تو ان نو‏ں معلوم ہوجائے گا کہ نہج البلاغہ دی اک سطر ، مشہور مولف ابن نباتہ دی ہزار سطراں تو‏ں زیادہ بہتر اے بلکہ اس دے اواُتے اس اک سطر نو‏ں برتری حاصل اے ۔

پھر اسی سلسلہ وچ انہاں نے اک عجیب بات کہی اے جدو‏‏ں یہ ابن نباتہ دے جہاد دے سلسلہ وچ اک خطبہ نو‏ں نقل کرندے نيں جس وچ حضرت علی دے خطبہ جہاد دے کلمات تو‏ں استفادہ کیتا ہوا اے ” ما غزی قوم فی عقر دارھم الا ذلوا“۔ کسی وی قوم و ملت دے گھراں وچ دشمناں نے ان اُتے حملہ نئيں کیتا مگر یہ کہ اوہ ذلیل ہو گئے ۔

• ابن ابی الحدید کہندے نيں : اس جملہ وچ غور و فکر کرو تے دیکھو کہ ابن نباتہ دے پورے خطبہ دے درمیان یہ جملہ کس طرح فریاد کررہا اے تے اپنی فصاحت و بلاغت نو‏ں سننے والاں دے سامنے اعلان کررہا اے کہ یہ اس خطبہ دے خزانہ دا حصہ نئيں اے ، خدا دی قسم اسی اک جملہ نے ابن نباتہ دے خطبہ نو‏ں ایسی زینت بخشی اے جس طرح کسی خطبہ وچ قرآن کریم دی اک آیت پورے خطبہ اُتے نور افشانی کرندی اے ۔(3) ۔

آخر کار ان دی بات نو‏ں ان دی کتاب دے مقدمہ وچ اک جملہ اُتے ختم کرندے نيں اوہ کہندے نيں : ”و امام الفصاحة فھو (علیہ السلام) امام الفصحاء و سید البلغاء و فی کلامہ قیل : دون کلام الخالق و فوق کلام المخلوقین و منہ تعلم الناس الخطابة والکتابة “ ۔

ان دی فصاحت ،فصحاء تے بلغاء دی فصاحت دی سردار اے لہذا ان دے کلام دے متعلق کہیا گیا اے : کہ یہ خالق دے کلام تو‏ں کم تے مخلوق دے کلام تو‏ں زیادہ اے تے لوگاں نے خطابت دی راہ و رسم اسی کتاب تو‏ں سیکھی اے (1) ۔

• جارج جرداق: لبنان دے مشہور عیسائی مصنف نے اپنی قیمندی کتاب ”الامام علی صوت العدالة الانسانیة“ وچ حضرت علی (علیہ السلام) دی شخصیت دے متعلق اس طرح کہیا اے :

بلاغت وچ آپ دا کلام سب تو‏ں بلیغ اے ، آپ دا کلام ، قرآن دے مقام تو‏ں کم اے جس وچ عربی زبان دی تمام خوبصورتیاں جمع ہو گئی نيں ،یہاں تک کہ مولی علی (علیہ السلام) دے متعلق کہااے : ان دا کلام ، خالق دے کلام تو‏ں کم تے مخلوق دے کلام تو‏ں زیادہ اے (2) ۔

• جاحظ جن دا شمار عرب دے بزرگ ادبا تے نوابغ وچ ہوندا اے ، انہاں نے اپنی مشہور و معروف کتاب ”البیان والتبیین“ وچ حضرت علی دے کچھ کلمات نو‏ں نقل کیتا اے تے آپ دی تعریف و توصیف بیان دی اے ،جس وقت اپنی کتاب دی پہلی جلد وچ مولی دے اک کلمات قصار(قیمة کل امرء ما یحسنہ انسان دی قیمت اوہ ہنر اے جو اس شخص وچ اے (3)) اُتے پہنچندے نيں تو کہندے نيں : جے اس کتاب وچ صرف یہی جملہ ہوندا تو کافی سی ، بلکہ کفایت دی حد تو‏ں زیادہ کہیا اے : کیونکہ بہترین بات یہ اے کہ آپ نو‏ں اس دی کم مقدار ، زیادہ تو‏ں بے نیاز کر دے تے اس دا مفہوم ظاہر تے آشکار ہو ،گویا خداوند عالم نے اپنی عظمت و جلالت دا جامہ تے نور و حکمت دا پردہ اس دے اواُتے ڈال رکھا اے جو بولنے والے دی پاک و پاکیزہ نیت، بلندفکر تے بے نظیر تقوی تو‏ں سازگار اے ۔

• کتاب ”الطراز “ دے مصنف (امیر یحیی علوی) نے اپنی کتاب وچ جاحظ دا یہ جملہ نقل کیتا اے جس وچ کہیا اے : یہ مرد جو فصاحت و بلاغت وچ بے مثال اے ، انہاں نے اپنے بیانات وچ اس طرح کہیا اے : مولی علی (کرم اللہ وجہہ) دے کلام دے علااوہ کوی وی میرے کاناںنے خدا تے پیغمبر اکرم دے کلام دے بعد ایسا کلام نئيں سنیا جس دا میں مقابلہ نہ کیتا ہو لیکن مولی علی دے کلام تو‏ں مقابلہ کرنے دی مجھ وچ کوی ہمت نئيں ہوئی ۔ مولی دا ایساکلام جس وچ آپ نے فرمایا : ” ما ھلک امرء عرف قدرہ“۔ جو اپنے وجود دی قیمت نو‏ں پہچان لے اوہ کوی ہلاک نئيں ہوگا ۔ ” من عرف نفسہ عرف ربہ“ ۔ جس نے اپنے آپ نو‏ں پہچان لیا اس نے خدا کوپہچان لیا ۔ ” المرء عدو ما جھل“ ۔ انسان جس چیز نو‏ں نئيں جانندا اس دا دشمن ہوندا اے ۔ ” و استعن عمن شئت تکن نظیرہ و احسن الی من شئت تکن امیرہ و احتج الی من شئت تکن اسیرہ“۔جس تو‏ں وی تم کچھ چاہندے ہو اس تو‏ں بے نیاز ہوجاؤ تاکہ اسی دے جیتو‏ں ہو جاؤ تے جس دے نال چاہو نیدی کرو تاکہ اس دے امیر تے سردار ہوجاؤ تے جس دے چاہو اس دے محتاج ہوجاؤ تاکہ اس دے غلام تے سیر بن جاؤ !۔

اس دے بعد مزید کہندے نيں : جاحظ اپنی اس بات وچ انصاف دے نال نظر کرو اوراس دی کوئی دلیل نئيں اے مگر یہ کہ علی کرمﷲ وجہہ دی بلاغت نے ان دے کاناں دے پردے ہلا دیے نيں تے اعجاز و فصاحت دی وجہ تو‏ں ان دی عقل حیران ہو گئی اے ، جدو‏‏ں جاحظ جیتو‏ں آدمی دا یہ حال اے جن نو‏ں بلاغت وچ ید بیضا حاصل اے تو پھر دوسراں دی تکلیف واضح تے روشن اے (1) ۔

اسی وجہ تو‏ں (کتاب الطراز دے مصنف) زیدی نے تعجدو‏‏ں دا اظہار کیتا اے کہ معانی وبیان دے بزرگ علما جو فصاحت و بلاغت نو‏ں حاصل کرنے دے لئی کلام خدا تے کلا پیغمبر اکرم (صلی اللہ علیہ و آ لہ وسلم) دے بعد شعرا عرب دے دیوان اورخطباء دے کلمات اُتے تکیہ کرندے سن انہاں نے علی (علیہ السلام) دے کلام نو‏ں فراموش کر دتا ،جدو‏‏ں کہ اوہ جانندے سن کہ نہج البلاغہ فصاحت و بلاغت دی سطح تو‏ں بہت زیادہ بلند اے تے جس چیز دی وی ان نو‏ں ضرورت اے اوہ اس وچ موجود اے جیتو‏ں استعارہ، تمثیل، کنایة، خوبصورت مجازتے دقیق معانی سب کچھ موجود اے (2) ۔

• امام محمد غزالی نے اپنی مشہور کتاب ”نظرات فی القرآن“ وچ سازجی دی سفارش نو‏ں نقل کیتا اے اس دی عین عبارت یہ اے : ” اذا شئت ان تفوق اقراتک فی العلم والادب صناعة الانشاء فعلیک بحفظ القرآن و نہج البلاغہ“ ۔ اگرتم چاہندے ہو کہ علم ،ادب تے تحریر وچ سب تو‏ں برتر و بلند ہوجاؤ تو قرآن کریم تے نہج البلاغہ نو‏ں حفظ کرنے دی کوشش کرو (1) ۔

• یقینا اسی دلیل دی وجہ تو‏ں مشہور مفسر شہاب الدین آلوسی نے ( نہج البلاغہ دا تذکرہ کرندے ہوئے) کہیا اے ، اس کتاب دا یہ نام اس لئی اے کہ یہ ایتو‏ں کلمات اُتے مشتمل اے جس دے بارے وچ انسان تصور کرندا اے کہ یہ مخلوق دے کلام تو‏ں بلند تے خالق دے کلام تو‏ں کم اے ، یہ ایتو‏ں کلمات نيں جو اعجاز تو‏ں نزدیک نيں تے حقیقت ومجاز وچ ایجادات تے ابتکار تو‏ں کم لیا گیا اے (2) ۔

• استاد محمد محیی الدین عبدالحمید نے نہج البلاغہ دی تعریف وچ اس طرح کہیا اے :

یہ ایسی کتاب اے جس وچ بلاغت و فنون دے چشمہ جاری نيں،اس کتاب نے اپنے قائین دے لئی فصاحت دے اسباب فرااسيں کردیے نيں ،اس دے شیرین پھلاں کوحاصل کرنے دا وقت آگیا اے ،کیونکہ رسول اللہ (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) دے بعد فصیح ترین مخلوق دی زبان تو‏ں یہ کلمات جاری ہوئے نيں، جس دی قدرت ، منطق تے لغات اُتے تسلط سب تو‏ں زیادہ اے ، اوہ جس طرح چااے ان نو‏ں اپنے لئی استعمال کرسکندا اے ،ایسا حکیم اے جس دے بیانات تو‏ں حکمت دے فنون خارج ہوندے نيں، ایسا خطیب جس دے سحر بیان تو‏ں دل مسحور ہوجاندے نيں ،ایسا عالم تے دانشور جس دے لئی پیغمبر اکرم (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) اورکتابت وحی دی ہمنشینی تے زبان و شمشیر تو‏ں دین کادفاع کرنے دی وجہ تو‏ں ایتو‏ں امکانات فراہم ہو گئے سن جو کسی تے دے لئی فراہم نئيں ہوسکندے سن (3) ۔

• نہج البلاغہ دے مشہور و معروف شارح شیخ محمد عبد،اہل سنت دے بزرگ تے مشہور عالم ، عرب دے مشہور مصنف نے اپنی کتاب دے مقدمہ وچ اس بات دا اعتراف کرنے دے بعد کہ نہج البلاغہ تو‏ں ان دی آشنائی اتفاقی طور اُتے ہوئی اے، نہج البلاغہ دے متعلق بہت بلند مطالب بیان کیتے نيں جیتو‏ں :

میں جدو‏‏ں نہج البلاغہ دے بعض صفحات دا مطالعہ کیتا تے اس دی بعض عبارتاں وچ غور و فکر کیتا تے اس دے مختلف موضوعات اُتے توجہ دی تو میری نظر وچ اس طرح تو‏ں مجسم ہو گیا کہ گویا اس کتاب وچ عظیم جنگ بپا اے وحکومت بلاغت دے ہاتھ وچ تے قدرت فصاحت دے اختیار وچ اے ، اوہام تے نصیحتاں بے ارزش نيں ، خطابت دی فوج تے فصاحت دے لشکر نے اوہام اُتے حملہ کیتا اے تے قوی دلایل دے اسلحہ تو‏ں وسوساں تے اوہام اُتے حملہ کیتا اے ۔

باطل قدرت نو‏ں ہر جگہ شکست دی اے ، شک و تردیک نو‏ں دراسيں و براسيں کر دتا اے، اوہام دے فتناں نو‏ں خاموش کر دتا ،میں دیکھا کہ اس حکومت دا حاکم تے کمانڈر تے اس دا کامیاب علمبردار صرف تے صرف امیرالمومنین علی بن ابی طالب نيں ۔ (1) ۔

• سبط بن جوزی جو خود اہل سنت دے اک خطیب، مورخ تے مفسر نيں ، نے اپنی کتاب تذکرة الخواص وچ اک چھوٹا سا جملہ تحریر کیتا اے :

” وقد جمع اللہ لہ بین الحلاوة والملاحة والطلاوة والفصاحة لم یسقط منہ کلمة و لا بارت لہ حجة ، اعجزالناطقین و حاز قصب السبق فی السابقین الفاظ یشرق علیھا نور النبوة و یحیر الافھام والالباب“۔

خداوند عالم نے حلاوت، خوبصورندی تے فصاحت دے امتیازات نو‏ں حضرت علی دے وجود وچ جمع کر دتا اے ،کوئی کلمہ ان تو‏ں ساقط نئيں ہوا اے تے کوئی حجت و دلیل ان دے ہاتھ تو‏ں نئيں چھوٹی اے ۔ انہاں نے تمام خطباء نو‏ں ناتوان کر دتا اے گو یا انہاں نے سب اُتے سبقت حاصل کرلی اے ،ایتو‏ں کلمات جن اُتے نبوت دا نور چمک رہا اے ، افکار و عقول ان کلمات تو‏ں حیران ہو گئے نيں۔

• عیسائی مصنف میخائیل نعیمة نے اس طرح کہیا اے :

علی اسلام دے لئی تن تنہا سردار سن کیونکہ اک عیسائی مصنف نے 1956 وچ ان دی سوانح حیات تے ان دے واقعات وچ تحقیق دی (عیسائی تے لبنانی مصنف جورج جرداق، صاحب کتاب الامام علی صوت العدالة الانسانیة، مراد نيں) تے اک عاشق شاعر دی طرح ان تمام دلفریب قضایا ، حکایات تے آپ دی تعجدو‏‏ں آور بہادری نو‏ں اپنے اشعار وچ بیان کرندا اے یہ امام ایسا پہلوان سی جو صرف میدان جنگ ہی وچ نئيں سی بلکہ ان دی بلاغت، سحربیانی، اخلاق فاضلہ، ایمان دا جذبہ، ہمت دی بلندی ،غریباں دا مددگار ، حق دی پیروی تے تمام نیک صفات اس اک پہلوان وچ موجود سن ۔ اپنے مقدمہ وچ دوسری جگہ کہیا اے :

عرب دے اس نابغہ نے جو کچھ سوچا،کہیا تے عمل کیتا اس نو‏ں نہ کسی کان نے آج تک سنیا اے تے نہ کسی آنکھ نہ دیکھا اے تے ان دے متعلق مورخ اپنی زبان تے قلم تو‏ں جتنا وی لکھے اوہ سب کم اے لہذا اسيں ان دے متعلق جس قدر وی لکھے اوہ سب ناقص تے بے قیمت اے۔

• نہج البلاغہ دے مشہور شارح ”ابن ابی الحدید معتزلی“ اس کتاب دے متعلق لکھندے نيں : مجھے بہت زیادہ تعجدو‏‏ں اے اس شخص اُتے جو میدان جنگ وچ ایساخطبہ پڑھدا اے جو گواہی دیندا اے کہ اس دی طبیعت و فطرت ،شیراں دی طبیعت جیسی اے ، پھر اسی میدان جنگ وچ جدو‏‏ں موعظہ تے نصیحت کرنا چاہندا اے تو اس دی زبان تو‏ں ایتو‏ں الفاظ نکلندے نيں جس تو‏ں لگندا اے کہ ان دی طبیعت ایتو‏ں راہب دی طرح اے جو اپنے مخصوص لباس وچ چھپا ہوا اے تے اپنے دیر وچ زندگی بسر کرر اے ، اوہ نہ کسی جانور دا خون بہاندا اے تے نہ کسی جانور دا گوشت تناول کرندا اے ۔

کوی ”بسطام بن قیس“، ”عتیبہ بن حارث“ تے ”عامر بن طفیل“ (1) دی شکل وچ ظاہر ہوندا اے اورکوی ”سقراط حکیم“، ”یوحنا“ تے ”مسیح بن مریم“ دی شکل ماںظاہر ہوندا اے ۔

وچ اس خدا دی قسم کھاندا ہاں جس دی تمام امتاں قسم کھاندی ہاںماںنے اس خطبہ (خطبہ الھکم التکاثر 221) نو‏ں پنجاہ سال تو‏ں اب تک اک ہزار بار تو‏ں زیادہ پڑھا اے تے جدو‏‏ں وی اس نو‏ں پرھندا سی خوف و وحشت تے عمیق بیداری میرے تمام وجود اُتے طاری ہوجاندی سی تے میرے قلب اُتے اک گہرا اثر ہوندا سی تے میرے جسم دے اعضاء وچ لرزہ پیدا ہوجاندا سی ۔ جدو‏‏ں وی وچ اس دے بلند مضامین وچ غور و فکر کرندا تو اپنے خاندان،رشتہ دار تے دوستاں دے مردہ افراد نو‏ں یاد کرنے لگندا تے ایسا لگندا سی کہ شاید وچ وہی ہاں جن دی امام (علیہ السلام) اس خطبہ وچ تعریف کر رہے نيں ۔

کتنے واعظ، خطیب تے فصیح و بلیغ انساناں نے اس سلسلہ وچ اپنے اقوال بیان کیتے نيں تے کتنی مرتبہ میں ان دے اقوال نو‏ں پڑھا اے لیکن ان وچو‏ں کسی اک نے وی مجھے متاثر نئيں کیتا جس قدر اس کلام نے مجھے متاثر کیتا اے (1) ۔

• شیخ بہائی نے اپنے کشکول وچ کتاب الجواہر تو‏ں ابوعبید دا قول نقل کیتا اے : علی (علیہ السلام) نے نو (9) جملے کاے نيں ، عرب دے فصیح تے بلیغ علما ان جیسااک جملہ وی نئيں لا سکندے ، آپ نے تن جملہ مناجات وچ ، تن جملہ علوم وچ تے تن جملہ ادب وچ بیان فرمائے نيں (2) ۔

پھر ان نو جملاں دی وضاحت دی اے جن وچو‏ں بعض نہج البلاغہ تے بعض کلمات دوسری کتاباں وچ موجود نيں ۔

• ڈاکٹر زدی مبارک نے کتاب عبقریة الشریف الرضی وچ کہیا : میرا عقیدہ اے کہ نہج البلاغہ ماںغوروفکر کرنے تو‏ں انسان نو‏ں مردانگی، شہامت تے بزرگی حاصل ہوندی اے ،کیونکہ یہ کتاب بزرگ روح دی بزرگ فکر تو‏ں صادر ہوئی اے جس نے مشکلات تے حوادث وچ بہت ہی قدرت و طاقت تو‏ں کم لیا اے۔

• ابن ابی الحدیددا بیان:

”سبحان اللہ ! کس نے یہ تمام گرانقدر امتیازات تے شریف خصوصیات اس نمونہ عمل مرد حضرت علی نو‏ں عطاء کیتے نيں ، کس طرح ہوسکندا اے کہ مکہ دا اک انسان جس نے اسی ماحول وچ زندگی بسر دی ہو تے کسی اک فلسفی دے نال اسيں نشینی اختیار نہ دی ہو لیکن علوم الہیہ تے حکمت متعالیہ وچ افلاطون تے ارسطو تو‏ں آگاہ تے عالم ہو ۔ جس نے کوی عرفان تے اخلاق دے اساتید دے نال معاشرت نہ دی ہو اس سلسلہ وچ اوہ سقراط تو‏ں بلند و بالا اے ،جس نے بہادراں دے درمیان پرورش حاصل نہ دی ہو (کیونکہ اہل مکہ تاجر سن جنگجو نئيں سن) اس وچ اس قدر شجاعت پائی جاندی ہو (1) ۔

• سید رضی مؤلف نہج الطلاغہ:

نے اس کتاب وچ جگہ جگہ اُتے نہج البلاغہ دے مضامین دی عظمت دی طرف اشارہ کیتا اے جو قابل ملاحظہ اے ، آپ اکیسواں خطبہ دے ذیل وچ کہندے نيں : ”ان ھذا الکلام لو وزن بعد کلام اللہ سبحانہ و بعد کلام رسول اللہ (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) بکل کلام لمال بہ راجحا و برز علیہ سابقا “ ۔ سید رضی فرماندے نيں کہ کلام خدا و رسول (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) دے بعد جس کلام تو‏ں وی ان کلمات دا موازنہ کیتا جائے تو حسن و خوبی وچ ان دا پلہ بھاری رہے گا تے ہر حیثیت تو‏ں بڑھے چڑھے رنيں گے ۔

انہاں نے اکیسواں خطبہ ”فان الغایة امامکم و ان ورائکم الساعة تحدوکم، تخفوا تلحقوا فانما ینتظر باولکم آخرکم “ ۔ تمہاری منزل مقصود تمہارے سامنے اے ،موت دی ساعت تمہارے عقب وچ اے جو تمنيں آگے دی طرف لے جارہی اے ،ہلدے پھلدے رہو تاکہ آگے بڑھنے والاں نو‏ں پا سنو‏ں ، تمہارے اگلاں نو‏ں پچھلاں دا انتظار کرایا جارہا اے ۔ دی طرف اشارہ کرندے ہوئے کہیا : کلام خدا و رسول (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) دے بعد جس کلام تو‏ں وی ان کلمات دا موازنہ کیتا جائے تو حسن و خوبی وچ ان دا پلہ بھاری رہے گا ۔

کلمات قصاردی 81 واں حکمت دے ذیل وچ وی اسی معنی دے مشابہ بیان کیتے نيں تے کہیا اے : یہ اک ایسا انمول جملہ اے کہ نہ کوئی حکیمانہ بات اس دے اسيں وزن ہوسکندی اے تے نہ کوئی جملہ اس دا اسيں پایہ ہوسکندا اے ۔

• مصر دے مشہور مصنف عباس محمود العقاد دا بیان:

(جن دا شمار عرب دے بہترین مصنفین اورمولفین وچ ہوندا اے) ، انہاں نے اپنی کتاب ”عبقریة الاامام“ وچ جگہ جگہ بہت بلندتعبیرات استعمال دی نيں جس تو‏ں حضرت علی دی شخصیت تے نہج البلاغہ دے کلمات دے متعلق ان دی عمیق معرفت دا اندازہ ہوندا اے ۔

اک جگہ کہندے نيں : نہج البلاغہ،توحیدی آیات تے الہی حکمت دا ایسا جاری چشمہ اے جس تو‏ں عقاید ، اصول خدا شناسی تے توحید وچ بحث کرنے والے نو‏ں اچھی آگاہی حاصل ہوندی اے۔ دوسری جگہ بیان کرندے نيں : ” ان دے کلام دا ہر نمونہ ان دی استعداد اُتے گواہ اے تے حقایق نو‏ں بیان کرنے وچ ان دے خداداد املکہ نو‏ں بتاندا اے ، آپ یقینا آدم دی اولاد نيں جن نو‏ں اسماء دا علم سکھا یا گیا سی ، آپ ”وعلم آدم الاسماء کلھا“ تے اسی طرح ”اوتوالکتاب“ و ”فصل الخطاب“ دے مصداق نيں ۔

دوسری جگہ کہندے نيں : حضرت علی تو‏ں بہترین مضامین دے جو کلمات روایت ہوئے نيں اوہ اس قدر بلند نيں کہ ان دی برتری حکمت سلوک ماںنظر نئيں آندی ․․․ پیغمبر اکرم (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) نے فرمایا : ”میری امت دے علما ،بنی اسرائیل دے انبیا دی طرح نيں ، یہ حدیث سب تو‏ں زیادہ حضرے علی کرمﷲ وجہہ اُتے صادق آندی اے جن دے حکمیانہ کلمات ، انبیا دے حکیمانہ کلمات دے برابر نيں۔

• معاصر دانشور تے عالم محمد امین نواوی نے نہج البلاغہ دی تعریف وچ کہیا اے : یہ ایسی کتاب اے جو خداوند عالم نے اس حقیقت دے لئی آشکار حجت قرار دتا اے کہ حضرت علی نور قرآن، اس دی حکمت، علم، ہدایت، اعجاز تے فصاحت دی زندہ مثال نيں، اس کتاب وچ حضرت علی دے لئی ایتو‏ں گرانقدر مطالب جمع کیتے نيں جو دنیا دے مشہورفلاسفہ، حکماء تے علما ربانی نو‏ں حاصل نئيں نيں (2)

• ڈاکٹر طہ حسیندا بیان:

انہاں نے کسی شخص دے سوال دے جواب وچ جو جنگ جمل دے متعلق شک و تردیم وچ پڑ گیا سی،حضرت علی دے کلام نو‏ں نقل کرنے دے بعد اپنے اقوال وچ کہیا : میں وحی تے خداوند عالم دے بیان دے بعد اس تو‏ں زیادہ سلیس تے با عظمت جواب نئيں سنیا اے۔[۳]

مترجم

اردو: علامہ سید ذیشان حیدر الجوادی کلیم (ابوظہبی)

حوالے

باہرلے جوڑ

• نہج البلاغہ دا آن لائن نسخہ (اردو ترجمہ) Archived 2009-09-25 at the وے بیک مشین

• نہج البلاغہ Translations
• نہج البلاغہ Audio (Urdu)
• نہج البلاغہ Audio (English)
• Nahj ul Balagha – Sermons, Sayings & Letters
• نہج البلاغہ with English translation Archived 2009-11-29 at the وے بیک مشین
• نہج البلاغہ and Commentaries Online
• نہج البلاغہ and Commentaries Online Archived 2016-03-04 at the وے بیک مشین
• نہج البلاغہ (Peak of Eloquence)
• Lineage of al-Radi and his Life
• Sources of Nahj al-Balaghah
• The Contents of Nahj al-Balaghah
• The Commentaries on Nahj al-Balaghah
• Misconceptions about Nahj al-Balaghah
• Right to Acquire Knowledge: Nahj al-Balaghah's Approach Archived 2014-10-06 at the وے بیک مشین
• Freedom, Human Destiny, and the World in the Nahj al-Balaghah Archived 2014-10-06 at the وے بیک مشین
• The Concept of Freedom in the Nahj al-Balaghah
• Freedom in the Islamic Framework of Human Rights, With Special Reference to the Nahj al-Balaghah Archived 2012-02-10 at the وے بیک مشین
• Words of Ali, Nahj al Balagha,Qazi Dr. Shaikh Abbas Borhany.pdf Miraculous Words of Ali, Nahj al-Balagha by Qazi Dr. Shaikh Abbas Borhany
• Aalulbayt Global Information Center