Тофалар
Тофалар (урукку ааттара — карагастар, бэйэлэрин ааттанар ааттара — тоъфа, тофа, топа, тоха, э.а. — тофалар) — Илин Сибииргэ олорор аҕыйах ахсааннаах түүр омуга.
Олорор сирдэрэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Тофалар Тофаларияҕа, ол эбэтэр Иркутскай уобалас Нижнеудинскай оройуонугар, Бирюса, Уда, Кан, Гутара, Ия өрүстэр тардыыларынан баар 1920–1930 сылларга тэриллибит Алыгдьэр, Үөһээ Гутара уонна Нэрха нэһилиэнньэлэргэ олороллор. Бу оройуоҥҥа сайынын салгынынан эрэ тиийиэххэ сөп, кыһынын тоҥмут өрүстэринэн айанныыллар[1].
| Россияҕа олорор сирдэрэ (2010)[2] | |||
|---|---|---|---|
| Федерация Субъега | Нэһилиэнньэ | Федерация Субъега | Нэһилиэнньэ |
| Бурятия | 2 | Тыва | 4 |
| Иркутскай уобалас | 678 | Хакасия | 2 |
| Красноярскай кыраай | 23 | Саха сирэ | 8 |
| Томскай уобалас | 19 | ||
XVII үйэ бүтүүтүттэн 1925 сылга диэрэ тофалар ахсааннара улаханнык уларыйбакка 400–500 эрэ киһи этэ[1].
Тыллара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Тофа тыла илиҥҥи түүр тыллар сайаан бөлөҕөр киирэр. 2002 сыллаах биэрэпиһинэн Иркутскай уобаласка 723 тофалартан төрөөбүт тылын 114 киһи (16%) билэр этэ[3]. Тофа тыла суруктаах тыл буолан бэйэлэрэ букубаардаахтар уонна үөрэнэр кинигэлэрдээхтэр.
Тофа тылын үөрэтии XIX үйэ ортотуттан саҕаламмыта. XVII-с үйэттэн ыла тофалар нууччалары кытта ыкса алтыһыылара саҕаламмытын иһи тофа тылыгар элбэх нуучча тыла киирбит, үгүс дьон букатын төрөөбүт тылын умнан нуучча тылыгар көспүт. Ону таһынан тофалар былыр-былыргыттан бүрээттэри кытта билсиһэр буоланнар бүрээт тылын билэр эбиттэр[1].
Нууччалар көс олохтоох тофалары күүһүнэн биир сиргэ баайбыттарын кэннэ, олохторун тутулун алдьаппыт уонна тофа тылын оскуолаларга үөрэппэт буоланнар тофалыы билэр дьон ахсаана күүскэ аччаабыт[1].
Сэбиэт кэмигэр тофа тыла букатыннаахтык сүтэ сыыспыт. Төһө да тофалар Сэбиэскэй сойуус ыһыллыбытын кэннэ төрөөбүт тылларын сөргүтэ сатааталлар, бу тыл билигин да сүтэр кутталлаах[1].
Бэйэлэрин ааттанар ааттара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Тофа диэн бэйэлэрин ааттара соторутааҕыта эрэ, чуолаан 1930-с сыллартан ылата туттуллар буолбут[4]. 1930-с сылларга диэри бу омук аата карагас, ол аата "хара хаас" диэн этэ. Чинчийээччилэр сабаҕалыылларынан карагас диэн тофа биир аҕа ууһун аата буолар.
Сэбиэскэй былаас карагас диэн аат кыыл төрдөлөөҕүн абааһы көрөн тофа диэн ааты туттан саҕалаабыт. Ону тэҥэ 1934 сылтан тофалар олорор сирдэрэ Карагасия буолбакка Тофалария дэнэр[1].
Төрүттэрэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Чинчийээччилэр этэллэринэн тофалар былыргы кет уонна самодий тыллаах омуктар уонна Сайаан–Алтаай хайаларыттан кэлбит дубо омук булкуһууларыттан үөскээбиттэр[5]. Дуболар тэлэ диэн былыргы түүр тыллаах омугу кытта ситимнээх буолуохтарын сөп[6]. А.С. Шабалов этэринэн тэлэлэр (ол иһигэр дуболар) маҥнай моҕол тыллаах этилэр, онтон IV үйэ бүтүүтүгэр түүр тылын ылыммыттар[7][8]
Генетика
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Тофалар Y гаплобөлөхтөрө маннык: N – 82%, онтон 45%-на N-L666 уонна 31%-на N3а5а буолар[9].
История
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Тофалар тустарынан аан маҥнайгы ахтыы кытайдыы Вэй историятыгар баар. Онно этиллибитинэн тофалар дубо диэн ааттаах эбиттэр уонна Енисей өрүстэн илин диэки олорбуттар[10].
Тофа сирэ ХVII үйэҕэ Россия састаабыгар киирбитэ уонна Кытайы кытта ыаллыы сытар сир буолбута. Бу сиргэ нууччалар биэс улуустаах Уда сирин (землица) тэрийбиттэр уонна тофалартан дьаһаах хомуйан саҕалаабыттар.
ХХ үйэ саҕаланыытыгар диэри тофалар былыргы олохторун-дьаһахтарын тутан хаалбыттар, ол курдук 5 аҕа ууһугар арахсар этилэр: Каш, Сариг-Каш, Чогду, Кара-Чогду уонна Чэптэй. Чинчийээччилэр быһаарбыттарынан былыр 8 аҕа ууһа баар эбит.
1939 сылга Иркутскай уобалаһыгар Алыгдьэр кииннээх Тофа национальнай оройуона тэриллибит, ол гынан баран 1950 сыллаахха бу национальнай оройуону суох гыммыттар уонна ол оннугар икки тофа сельсоветын тэрийбиттэр.
Олохторо-дьаһахтара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Тофалар үксүлэрэ 1920-с сылларга диэри булт уонна таба иитиитинэн дьарыктаммыттар. Ол кэннэ сэбиэскэй былаас тофалары күүстэринэн көс олохторуттан аккаастатан биир сиргэ олорорго быһаарбыт уонна ону тэҥэ коллективизациялаан баран сүөһү иитиитигэр күһэйбит[1].
Итэҕэллэрэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Тофалар ойууннааһыннаахтар эбит. Ол эрэн XIX-с үйэ бүтүүтүгэр христианство эмиэ тарҕаммыт[11].
Быһаарыылар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Основные сведения о тофаларах | ИОГБУК Центр культуры коренных народов Прибайкалья. etno.pribaikal.ru. Тургутулунна 20 Ыам ыйын 2020.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 4. Национальный состав и владение языками, гражданство. 4. Население по национальности и владению русским языком по субъектам Российской Федерации. Федеральная служба государственной статистики. Тургутулунна 24 Ахсынньы 2017.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 г. Население коренных малочисленных народов по территориям преимущественного проживания и владению языками Архыыптаммыт 2015, Балаҕан ыйын 24 күнүгэр.
- ↑ Тофалария — затерянная страна Чёрной Утки
- ↑ Рассадин И. В. Хозяйство, быт и культура тофаларов. — IMBT, 2005. — С. 17—18. — 193 с. — ISBN 978-5-7925-0163-8
- ↑ Маркус С. В. Тува: словарь культуры. — Академический проект, 2006. — С. 6, 670. — 830 с. — ISBN 978-5-902358-93-0
- ↑ Шабалов А. С. Происхождение уйгуров, ойратов (калмыков) и других телэских племен XVIII в. до н. э. — XIV в. н. э. — Иркутск: Издательство Иркутского государственного технического университета, 2014. — С. 83—152. — 248 с.
- ↑ Шабалов А. С. Происхождение уйгуров, ойратов (калмыков) и других телэских племен XVIII в. до н. э. — XIV в. н. э. — Иркутск: Издательство Иркутского государственного технического университета, 2014. — С. 228—235. — 248 с.
- ↑ http://генофонд.рф/?page_id=32456
- ↑ «Тофалария — страна гор» — Иркутск, 1988 «Восточно-Сибирское книжное издательство» ISBN 5-7424-0049-7
- ↑ Коренные народы Севера в современном мире http://www.etnic.ru/etnic/narod/tofalary.html Архыыптаммыт 2020, Бэс ыйын 11 күнүгэр.
Литература
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Тофалары // Сибирь. Атлас Азиатской России. — М.: Топ-книга, Феория, Дизайн. Информация. Картография, 2007. — 664 с. — ISBN 5-287-00413-3
- Тофалары // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8
- Мельникова Л. В. Тофы: Историко- этнографический очерк. — Иркутск: Восточно-Сибирское книжное издательство, 1994. — 304 с. — 1000 экз. — ISBN 5-7424-0656-8
- Тофалары / Нанзат-оол М. В. // Телевизионная башня — Улан-Батор. — М. : Большая российская энциклопедия, 2016. — С. 321.
- Рассадин И.В. Особенности традиции материальной культуры саянских оленеводов-тофаларов // Этнологические исследования: Сб. ст. Вып. 1. — Улан-Удэ: Изд-во БНЦ СО РАН, 2000. — С. 131–148.
- Рассадин В.И. Словарь тофаларско-русский и русско-тофаларский / Тоъфа-орус – орус-тоъфа сооттары: Учеб. пособие для учащихся средних школ. — СПб.: Дрофа, 2005. — 296 с.
- Рассадин В.И., Рассадин И.В. Тофалары // Тюркские народы Восточной Сибири. — М.: Наука, 2008. — С. 262–333.
- Рассадин И. В. Хозяйство, быт и культура тофаларов. — Улан-Удэ: БНЦ СО РАН, 2005. — 190 с. — 300 экз. — ISBN 5-7925-0163-7