Storia dâ Sicilia

« “Quannu i primi luci avìanu accuminciatu a spannìrisi picca picca ntô scuru dû midiuevu, i siciliani avìanu già cunquistatu cull'armi nun sulu tanti libbirtati municipali, ma videmma i primi funnamenti di nu cuvernu custituzziunali, accussini comu tannu nun cc'era a nuḍḍ'àutra banna. ” (Marx-Engels, Opiri Cumpleti, Editori Riuniti, vol. XVII, pagg. 375-377, n italianu).  »

Na carta antica dâ Sicilia (agghiri lu 1600)

La storia dâ Sicilia si pò spartiri'n èbbichi assai pricisi, signati di li nvasioni ca l'ìsula subbìu di l'antichitati nzinu a ora.

Pristoria

Pi sapìrinni cchiossai, vidi puru la vuci Sicilia (pristoria).

'N Sicilia ci sunnu tracci di l'omu di lu X millenniu a.C. , nintra la Grutta dû Ginuvisi nni l'Ìsula di Livanzu, 'ncapu lu Munti Pillirinu, nintra la grutta di l'Addaura, e p'a jiri lu Gulfu di Casteddammari, nintra la grutta di l'Uzzo e nintra la grutta di San Tiudoru a Acquiduci 'n pruvincia di Missina.

Di l'èbbica dû brunzu s'attruvaru tracci di cumunitati p'a jiri a Notu, Thapsos e nnâ zona di Milazzu.

Ntô tardu pirìudu di l'èbbica dû bronzu, li Micinei n crisi pi mutivi pulìtichi e ecunòmichi, accuminciaru a spiriri dâ scena miditirrània. Ô sò postu arrivaru dû nord àutri pòpuli. Ellanico di Mitilene, cunta dî Siculi e dî Ausoni, mannati arrassu di l'Enotri ammeri ô 1260 a.C..

Ntra lu sèculu XIII a.C. e lu sèculu VIII a.C. (pirìudu prima di l'arrivata dî Greci 'n Sicilia), l'ìsula era spartuta ntra quattru pòpuli: li Siculi, li Sicani, li Èlimi e li Finici

Èbbica greca

Pi sapìrinni cchiossai, vidi puru la vuci Sicilia (èbbica greca).

L' èbbica greca n Sicilia è para cû pirìudu dâ Grecia clàssica e va di la spirduta di l'uttavu sèculu a.C., câ funnazzioni dî primi culonî, ô spèrdiri dû terzu sèculu a.C. e la cunquista rumana di Sarausa.

In russu, la culunizzazzioni greca dâ Sicilia tra l'VIII e lu VI sèculu a.C.

Secunnu Tucìdidi, li Calcidisi, cu a capu Teocli, fôru li primi greci ca vìnniru ‘n Sicilia e frabbricaru la prima culonia greca chiamata Naxos, agghiri lu 735 a.C. Picca tempu doppu vìnniru li Corinzi e frabbricaru Sarausa vicinu li terri margigni di Siraca. Un pòpulu vinutu di Creta frabbricau Gela e doppu, agghiri lu 580 a.C, Girgenti, chi lu pueta Pindaru chiamau la cchiù bedda cità di li murtali. Zancle canciau nomu e addivintau Missina nta lu 491 a.C., picchì fu accupata di un pòpulu scappatu di priggiunìa chi avìa origginatu a Messena nta la Grecia.

Èbbica finicia

Pi sapìrinni cchiossai, vidi puru la vuci Sicilia (èbbica finicia).

A duminazioni finicia nta a Sicilia iniziau prima do u VIII secolo a.C., ca a criazzioni di alcuni culunii ntâ zona uccidintali di l'isula, e finìu lu 241 a.C., cu la vittoria di li Romani ni la prima guerra pùnica. Lu piriudu ca l'isula fu cuvirnata di Cartàggini è nintra sta dinominazzioni.

Èbbica rumana

Pi sapìrinni cchiossai, vidi puru la vuci Sicilia (èbbica rumana).

L' ébbica rumana dâ Sicilia si pò fari accuminciari ntô 227 a.C. Duranti li guerri pùnichi li rumani traseru 'n Sicilia, e picca a picca batteru li cartagginisi a ovest e li greci ntê costi urientali.

Cuvirnata di nu prituri e di dû chisturi, la Sicilia è la prima pruvincia rumana. Grazzî ê dazzi 'n natura chi la Sicilia paja a Roma, l'ìsula assicura un quartu dî furnituri agrìculi chi agghìcanu ntâ capitali. L'ìsula ni stu pirìudu è sfruttata pi lu granu.

Ciciruni, priparannu l'accusa contra Verri, visitau la Sicilia e vitti chê sò occhi li dammaggî dâ pulìtica di supraffazzioni di Verri.

Di l'èbbica rumana restanu in Sicilia assai munumenti. Lû Teatru Grecu-Rumanu di Taurmina è unu di l'esempi cchiù mpurtanti. Ma l'anfiteatru rumanu di Sarausa e la Villa dû Casali a Chiazza sunnu puru esempi di architittura rumana in Sicilia assai rapprisintativa.

Èbbica vànnala

Pi sapìrinni cchiossai, vidi puru la vuci Sicilia (èbbica vànnala).

A duminazzioni vandala da a Sicilia accuminciau ntô 440, cu la conquista da parti di lu ré Genserico, e allistiu ntra lu 484 e lu 496, sutta lu regnu di Guntamundo, ca pirdìu l'ultima città vannala nta l'isola, Lilibeo.

Èbbica gòtica

Pi sapìrinni cchiossai, vidi puru la vuci Sicilia (èbbica gòtica).

In Sicilia, comu ntô restu di lu mpiru rumanu d'uccidenti la fini di lu mpiru rumanu cuincidìu cu li nvasioni barbari. Ntô 468 li Vànnali pigghiaru lu cuntrollu dâ Sicilia. Truvaru na terra rilativamenti sviluppata dû puntu di vista ecunòmicu, e cristianizzata. Puru ca doppu la divisioni di lu mpiru rumanu la Sicilia facìa parti ufficiarmenti di lu mpiru d'uccidenti, l'ìsula fu nfluinzata culturalmenti supratuttu dî bizzantini. Chistu era na cunziquenza dû fattu ca 'n Sicilia la civilizzazzioni greca e la lingua greca èranu ancora assai diffusi ntâ pupulazzioni, chi pi quarchi sèculu avìa statu rumanizzata a forza.

Lu regnu ostrogotu.

L' Ostrogoti cunquistaru la Sicilia ntô 491 sutta Tiuduricu. Lu regnu di Tiuduricu purtau la civilizzazzioni ostrogota ô sò màssimu. Tuttavia l'Ostrogoti àppiru a difènnirisi di l'attacchi bizzantini, comu chiddu di Belisariu, chi ntirruppi lu duminiu ostrogotu dâ Sicilia tra lu 535 e lu 549. Doppu l'asseggiu di Roma dû 549, l'Ostrogoti duminaru 'n Italia e 'n Sicilia ancora pi dui anni nzinu ô 551 quannu lu re ostrogotu Totila fù poi battutu dû ginirali bizzantinu Narseti mannatu di Giustinianu a libbirari l'Italia.

Èbbica bizzantina

Pi sapìrinni cchiossai, vidi puru la vuci Sicilia (èbbica bizzantina).

L'ébbica bizzantina in Sicilia cuminza cu la cunquista dâ Sicilia all'Ostrogoti ntô 551, e si finisci cu l'uccupazzioni arabba dâ Sicilia, cuminzata a Mazzara ntô 827 e cumpritata ntô 878 cu la cunquista di Sarausa e quarchi annu doppu Catania e Missina. Pi tuttu stu pirìudu la Sicilia fici parti di lu mpiru bizzantinu. La prisenza e la cultura bizzantina supravvissi pi tuttu lu piriudu àrabbu grazzî â na rilativa tulliranza armenu nzinu a libbirazzioni nurmanna â fini di lu dudicèsimu sèculu

La Sicilia nta ddì sèculi era na terra di fruntera. Siddu finu a Custanti II la principali prioccupazzioni dû cuvernu bizzantinu era di difènniri l'isula dê barbari vinuti dû nord, doppu la morti di Mecèzziu, la Sicilia fu minazzata puru dê mussulmani, chi pruvarru a tràsiri ripitutamenti e sacchiggiaru la cità di Sarausa ggià ntô 669 o 670.

La fini dâ duminazzioni bizzantina dâ Sicilia è liata â vicènna di Eufemiu, nu ginirali bizzantinu, secunnu certuni vìttima dûn complottu. Li tassi dumannati dê bizzantini èrunu assai àuti, e iddu, assai carismaticu, agghiri lu 823 riniscìu a fàrisi elegghiri mpiraturi, cuntrullannu na Sicilia chi si vulìa nnipinnenti dû controllu bizzantinu. Quannu li bizzantini ripigghiarru lu controllu dâ Sicilia, Eufemiu dumannau l'aiutu di l'àrabbi di Kairouan, e ntô 827 participau ô sbarcu àrabbu a Mazzara, chi marcau l'inizziu dâ cunquista arabba dâ Sicilia, e la fini dû duminiu bizzantinu dâ Sicilia.

Èbbica àrabba

Pi sapìrinni cchiossai, vidi puru la vuci Sicilia (èbbica àrabba).

Ggià a pàrtiri dû VII sèculu, la Sicilia avìa statu obiettivu di ncursioni e saccheggi arabbi, ma li bizzantini tinèvunu e difinnevunu efficacimenti l'ìsula. La prima scurrirìa arabba abbinni ntô 652. N'autra abbinni lu 669, doppu la morti di Custanti II e di Mecezziu.

Sbarcati a Mazzara ntô 827, fallìscinu nu primu asseggiu a Sarausa, capitali bizzantina di l'ìsula, ma ntô 831 sunnu a Palermu. Ntô 877 lu ginirali Giafar Ibn Mohammed suttametti bona parti dâ Sicilia urientali e Sarausa tumma l'annu doppu. Ntô 903 l'àrabbi cuntròllanu tutta la Sicilia, chi è divisa 'n tri riggiuni. L'àrabbi prumòvinu l'attivitati culturali e cummirciali. Evìtanu di furzari la pupulazzioni a cunvirtìrisi a l'islam facennu paiari na tassa, la gezzia. Ntô 972 nu ducumentu cita nu quartieri abbreu a Palermu. Ntô 1038 li bizzantini, cumannati di Giorgiu Maniaci, ricunchìstanu pruvvisoriamenti la Sicilia, chi è ripigghiata di l'àrabbi picca tempu doppu. Lu 18 di maiu 1061 li Nurmanni tràsinu ntâ Sicilia. Ntô 1091 cu la citati di Notu li Nurmanni mèttinu 'n fini a la duminazzioni àrabba 'n Sicilia. La prisenza di na cumunitati àrabba cuntinuau armenu nzina â mitati dô sèculu XII, e è tistimuniata dû giògrafu àrabbu Al-Idrisi, chi vissi l'ùrtimi 40 anni dâ sò vita a Palermu e discrivi la citati china di jardina, chiesi, e muschei.

San Giuvanni di l'Erimiti

Ntû 948 lu terzu califfu fatimita al-Mansûr nòmmina emiru dâ Sicilia nu prìncipi dâ dinastìa kalbita: Al Hasan ibn Ali ibn al-Husayn, chi fà dâ Siqilya (Sicilia) nu statu nnipennenti. Sutta sta dinastìa àrabbu-siciliana l'emiratu di Sicilia addiventa na granni putenza marìttima, cummirciali e militari (e ntra l'armata di mari di Siqilya la storia arricorda Salim Ibn Rashid Al Katani (Salim di Catania).

È ntô tempu fatimita ca la Sicilia veni cunziddirata na terra biniditta di l'Islam. Accussì lu sustantivu àrabbu al-Jazeera (l'ìsula) s'ammisca ntâ liggenna cu n'àutra al-Jazeera: chidda mìtica dû misticismu islàmicu (sufismu), unni al-Jazeera signìfica p'antunumasia l'ìsula dî jardina vali a diri lu Paradisu Tirrestri di l'Islam.

Ntê rapporti cu l'Europa la Sicilia fatimita porta a l'Italia la scienza, la cultura, l'idei ca appoi sunnu â basa dû Rinascimentu talianu.

Èbbica nurmanna

Pi sapìrinni cchiossai, vidi puru la vuci Sicilia (èbbica nurmanna).

Lu piriudu nurmannu in Sicilia accuminzau cu la trasuta a Palermu dê Nurmanni, chi carzarru l'àrabbi dâ cità, lu 10 di jinnaru dû 1072 ca nascita da Contea di Sicilia. I nurmanni purtanu paci, ricchizza ie nnipinnenza. Trasuti a Missina già ntô 1060, l'ìsula fu cunquistata cumplitamenti ntô 1091 quannu l'ùrtuma cità n manu àrabba tummau sutta lu duminiu nurmannu. L'èbbica nurmanna finisci cu lu spusalizziu di Custanza di Sicilia cu Enricu VI di Svevia, chi ricevu n doti lu regnu nurmannu ristatu senza senza àutri eredi.

Èbbica sveva

Pi sapìrinni cchiossai, vidi puru la vuci Sicilia (èbbica sveva).

L'èbbica sveva accuminza cu lu spusalizziu di Custanza di Sicilia cu Enricu VI di Svevia, chi ricevu n doti lu regnu nurmannu ristatu senza senza àutri eredi. Pirsunaggi prutagunisti di stèbbica foru Fidiricu II di Hohenstaufen I di Sicilia, mpiraturi dû sacru rumanu mperu ie re dà Sicilia, Custanza di Sicilia sò matri e Enzu di Sardegna, re e pueta.

Èbbica aragunisa

Pi sapìrinni cchiossai, vidi puru la vuci Sicilia (èbbica aragunisa).

L' èbbica aragunisi accuminciau cu la fini dî Vespri siciliani, quannu lu pòpulu sicilianu si rivurtau contra lu putiri angiuinu ntô 1282. La Sicilia ristau nnipinnenti comu Regnu dò 1282 ò 1416 comu nnomi di Regnu di Triancria cu nà dinastia di re sò nasciuta nda Sicilia ma a cumannari jerunu cchiò ssai i nobbili tipu i Baruni ie i Conti siciliani. Ntò 1416 accumincia ppà Sicilia u piriudu viciriali ma la nnipinnenza amministravita arristau cu nnu cuvernu centrali ie nu parlamento ca ricìa sempri nzoccu fari. Ntô 1479 la curona d'Aragona è juinciuta â curona di Spagna e a partiri di sta data si cunveni di definiri n'àutru periudu dâ storia siciliana, cioè l'èbbica spagnola. Accuminciau r'accussì u secunnu piriudu viciriali.

Èbbica spagnola

Pi sapìrinni cchiossai, vidi puru la vuci Sicilia (èbbica spagnola).

Lu Regnu di Sicilia trasìu ntâ l'imperu spagnolu-asburgicu quannu lu Regnu di Castigghia si funniu cu la Curona d'Aragona, ntô 1479. L'abbrei foru scacciati ntô 1492 (comu succidìu pi tutti li tirritorî sutta la curuna spagnola). Chistu fu lu piriudu viciriali cchiu longu ie cchiù tintu pi tutta la Sicilia e pe territori sutta l'Asburgici, spatti nda l'isula ie nda autri banni tipu a Napuli, nda Sardegna, nda Catalogna ndo Benelux, ndo Portogallu, nda Polonia ci fonu rivolti sanguinosi pa genti ca vulia la nnipinnenza totali ie nun vulìa chiù siri nu viciregnu ma nu regnu veru ie propriu cummannatu direttamenti ndò posto de vari re. E ntô 1693 nu tirrimotu curpìu tutta la parti orientali di l'ìsula. La ricustruzzioni ntô stili baroccu sicilianu fu parò mprissiunanti pì maistranzi e architetti mpignati ntê citati novi chi rinasceru.

Èbbica piemuntisa

Pi sapìrinni cchiossai, vidi puru la vuci Sicilia (èbbica piemuntisa).

La duminazzioni sabauda ntâ Sicilia accuminciau lu 10 di giugnu 1713, quannu ci fu lu passaggiu di l'ìsula di Fulippu V a Vittòriu Amideu II, e spirdìu ntô 1720, quannnu Carru VI nvasi l'ìsula e la scanciò câ Sardegna.

Èbbica burbònica

Pi sapìrinni cchiossai, vidi puru la vuci Sicilia (èbbica burbònica).

Poi dû Congressu di Vienna dû 1815, ca ristabbilìu li munarchi di l'Europa nta lu tronu c'avianu pirdutu nta l'èbbica napuliònica, lu rè Firdinannu I°, già rè Ferdinannu IV di Nàpuli e di Sicilia, si fa attribuiri lu Regnu di Napuli c'avìa pirdutu ntû 1806 e l'ottu di dicèmmiru dû 1816 unisci li dui regni criannu accussì lu Regnu dî Dui Sicili.

La supprissiuni furmali dû Regnu di Sicilia ie rò Parlamentu fici nàsciri ntâ tutta â Sicilia muvimenti di prutesta e lu 15 di giugnettu dû 1820 li nnipinnintisti ansùrgunu e stabbilisciunu nu cuvernu a Palermu (18-23 giugnettu), prisidutu dû prìncipi Paternò. Lu rè ci manna contru l'esèrcitu ca, a l'òrdini di Florestano Pepe e Pietro Colletta, lu 7 di nuvìmmiri 1820 ripigghia l'ìsula ammazzannu un saccu ri siciliani e ristabbilisci la munarchìa assuluta. N'àutru motu nnipinnintista scoppia a Palermu. Cu Ruggeru Settimu la Sicilia havi 17 misi di nnipinnenza, ma lu re Ferdinandu jittau bummi a Missina, Palermo ie ndà tutta la Sicilia, cumminannu na stragi macari che nnuccenti ca vuliunu la sò terra libbira.

Li cummerci dû sùrfaru (lu petroliu di l'èbbica), dû sali, li seterî, la gnustria e la ncignirìa marìttima, facianu di l'ìsula na zona nun tantu ricca ma unni si putìa campari, ma mai ricca quantu Napuli e li sò banni picchì cchiui la Sicilia ava divintatu na pruvincia napulitana, rifatti ndò periudu burbonicu la Sicilia appi n'epidemia, ie na crisi economica prolungata ca fici scuppiari a rivolta nnipinninista dò 1848 contru o cuvernu burbonicu. Lu Bancu di Sicilia e chiddu di Napuli avianu nzèmmula li dui terzi di l'oru e dâ ricchizza di tutta l'Italia: li stati cchiù pòviri mmèci eranu cetti runi dô nord Italia unni c'era puru cchiò granni migrazziuni agghiri la Merica miridiunali (ntô particulari, l'Argintina). La migrazziuni a ddu tempu iera cchiò picca nda Sicilia.

Èbbica cuntimpurania

Pi sapìrinni cchiossai, vidi puru la vuci Sicilia (èbbica cuntimpurània).

Ntô 1860 la Sicilia fu attaccata da spidizzioni di li 1000 di Garibaldi. La Sicilia fu ancora cchiù divastata militarmenti e ecunumicamenti: straggi, distruzzioni, saccheggi pòrtanu na l'ìsula ancora cchiù miseria peggiu di chidda ca ci fu ne rivolti burbonichi di lu 1848 quannu a Sicilia fu distruruta di li burbuna. Ntô 1866 Palermu si ribella e dichiara l'innipennenza dâ Sicilia di l'Italia, ma lu ginirali Raffaele Cadorna (patri di Luigi Cadorna) pigghia a bummi la cità la ripigghia.

La guerrigghia di risistenza ca dura pì decenni, e a riprissiuni piamuntisi fannu cintinara di migghiara di vìttimi e finisci câ migrazziuni di massa ca nta l'anni porta miliuna di siciliani fora ('n particulari nta li Stati Uniti d'America).

Ntê stissi anni (1870-1945) ntô munnu mpera lu «razzismu scentìficu», e la cchiùparti di l'antrupòlugi e dî criminòlugi taliani (li cchiù famusi sunnu (Cesare Lombroso, Luigi Pigorini, Arcangelo Ghisleri, Guglielmo Ferrero, Enrico Ferri), e puru siciliani comu Giuseppe Sergi e Alfredo Niceforo scrìvinu e ripètunu ntê cunvegni taliani e ntirnazziunali ca li siciliani hannu statu parzialmenti «cuntaminati» di geni d'orìggini africana e câ cultura siciliana eni primitiva e nferiori. Sta cunclusioni ha statu puru accittata dû cuvernu e dî polìtici taliani (atti dâ cummissiuni d'indaggini ntâ Sicilia dû 1876).

Li criminòluggi dissiru ca si capisci accussini la «natura viulenta» e la cultura «criminali» dè siciliani. Stati miricani comu l'Alabama cunzìderanu li siciliani «non-whites» e li suttapòninu a l'apartheid. A Ellis Island (New York) l'immigrati taliani foru spartuti: taliani dû nord (janchi) di na banna, chiddhi dû sud e di li isuli di n'àutra. La Dillingham Commision dû senatu dî Stati Uniti (atti dû 1911) stabbilisci ca l'italiani dû sud nun sunnu uguali a chiddhi «janchi» dû nord e ca li siciliani àvinu forti nfluenzi «nigroidi». Ntâ sta manera si spiega l'orìggini dû preggiudizziu. Sta discriminazziuni, nta autri maneri, dura dû 1890 ô 1940.

Ntô 1943, duranti la Secunna guerra munniali, la Sicilia, occupata dî forzi tudischi, fu lu tiatru di n'azzioni di libbirazzioni di la parti dî forzi alliati canusciuta comu Opirazzioni Husky. St'opirazzioni signau puru l'inizziu di la libbirazzioni taliana dû nazi-fascismu, chi allistiu lu 25 di aprili dû 1945.

La situazzioni 'n Sicilia jera sparti assai cunvulsa. Ntra lu 1941 e lu 1943 accuminciaru 'n Sicilia l'azziuni di l'EVIS (Esercitu Vuluntariu pi l'Innipinnenza Siciliana) cumannatu di Antonio Canepa, ca fu ammazzatu lu 17 di giugnu dû 1945. Ma nasceru àutri muvimenti ca custrìncinu lu Rè Umberto I di Savoia a firmari un pattu cu lu Statutu d'autonumia spiciali (1946). Lu statutu duna â Sicilia assai putiri sò, ma nun desi mai la nnipinnenza totali (maggistratura, pulizzìa, scoli, univirsità riggiunali, trasporti, e autonumìa fiscali), ma stu statutu nun ha datu li risurtati spirati, puru picchì nun hà statu mai appricatu.