Andrijevička operacija

Operacija Draufgenger (nem. Draufgänger - Drznik), ili u jugoslovenskoj istoriografiji Andrijevička operacija preduzeta je od strane nemačke Komande Jugoistoka između 18. jula i 1. avgusta 1944. protiv mostobrana NOVJ na Limu između Andrijevice i Brodareva. Ovaj mostobran otvarao je mogućnost prodora u Srbiju, što je Komanda Jugoistoka nameravala da otkloni.

Andrijevička operacija
Segment Drugog svetskog rata
Andrijevička operacija (18.-26. avgusta 1944).
Datum 18. juli-1. avgust 1944. Lokacija Crna Gora i Sandžak Ishod Pobeda NOVJ
Sukobljene strane
Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije	Nemačka vojska
Komandanti i vođe
general Peko Dapčević, komandant Drugog udarnog korpusa NOVJ	Oberfirer Artur Phleps, komandant V SS korpusa
Angažirane jedinice
delovi ojačanog Drugog udarnog korpusa NOVJ	delovi 21. korpus (Nemačka) delovi 7. SS divizije
Snage
10.000	25.000
Žrtve i gubici
oko 500

Umesto likvidiranja snaga i položaja snaga NOVJ u dolini Lima, nemačke snage pretrpele su težak poraz. Njihova glavnina nakon 8 dana borbe bila je opkoljena, a od potpunog uništenja spasila ih je neophodnost upućivanja Operativne grupe NOVJ u Jablanicu i Toplicu radi pomoći tamošnjim snagama NOVJ ugroženim nepovoljnim razvojem operacije Trumpf.

Nakon proboja iz okruženja, nemačke snage osvetile su se za poraz civilnom stanovništvu, ubivši u selu Velika u opštini Plav oko 500 stanovnika.

Nakon pristizanja Prve brdske divizije, na nešto širem području pokrenuta je operacija Ribecal, ključna u nemačkom planu aktivne odbrane Srbije.

Okolnosti, ciljevi i plan ofanzive

Nakon operacije Frilingservahen NOVJ je zadržala kontrolu nad dolinom Lima od Andrijevice do Brodareva. Protiv ove značajne teritorije snage nemačkog 21. korpusa preduzimali su neuspešne napade krajem maja, tokom juna i početkom jula 1944.

U kontekstu ispoljene namere NOVJ da prikupi snage i izvrši prodor u Srbiju, kontrola ovog područja značila je otvorena vrata za upad u Srbiju, a široka posednuta teritorija na desnoj obali Lima predstavljala je značajan mostobran. Zbog toga je Komanda Jugoistoka (AgF) naložila štabu V SS korpusa da preduzme odlučne i radikalne ofanzivne akcije za likvidaciju ovog mostobrana. Za prvu fazu operacija pod kodnim nazivom Draufgenger (nem. Draufgänger), imao je na raspolaganju, pored snaga 21. korpusa i kvislinga, ojačanu pukovsku grupu iz 7. SS divizije i neke borbene grupe iz rezerve Armijske grupe.

Opšti plan operacije predviđao je grupisanje glavnih snaga za napad iz dva pravca na Andrijevicu, odakle bi nakon zauzimanja Andrijevice ove snage nastavile nastupanje niz Lima sa obe strane, dok bi pomoćne snage izvršile bočni pritisak iz Sjenice i sa Peštera prema Beranama i dolini Lima. Cilj je bio: tučenje snaga NOVJ, likvidiranje mostobrana sa desne strane Lima i izbacivanje snaga NOVJ iz limske doline. Posoban značaj pridat je zauzimanju Berana i tamošnjeg aerodroma.

Ovaj plan koincidirao je sa planom Vrhovnog štaba NOVJ Prema zapovesti Vrhovnog štaba, 5. i 17. divizija trebalo je da, uz asistenciju 2. korpusa, nastupajući iz limske doline, zaposednu oblast planina Javor i Golija, čime bi omogućili nastupni marš 2. divizije, sa kojom je trebalo da formiraju operativnu grupu i forsiraju Ibar. Na ostvarenju ovog plana Vrhovni štab je više puta insistirao nakon otpočinjanja operacije Trumpf i njenog nepovoljnog razvoja.

Tako je na ovom području došlo do obostrane koncentracije snaga i kolizije dva suprotstavljena operativna plana.

Upotrebljene snage

Osovinske snage:

• 21. SS divizija Skenderbeg
• 14. SS puk 7. SS divizije ojačan artiljerijskim i inžinjerijskim delovima
• 2. puk Brandenburg
• Legija Krempler
• deo 201. brigade jurišnih topova
• borbena grupa Stripel (Ojačani bataljon 363. puka 181. divizije) (nem. Strippel)
• borbena grupa Bendl (nem. Bendel) (albanska milicija pod nemačkim rukovodstvom)
• delovi 5. policijskog puka
• četnici (izvori ne specifikuju o kojim se formacijama radi)

Kolona 1. krajiške brigade na putu ka Andrijevici, jula 1944.

Snage NOVJ:

• delovi Drugog udarnog korpusa NOVJ:
  • Druga proleterska divizija NOVJ
  • Treća udarna divizija NOVJ
  • Peta krajiška divizija NOVJ (taktički potčinjena 2. korpusu)
  • 17. istočnobosanska divizija NOVJ (taktički potčinjena 2. korpusu)

Tok operacije

Operacije Narodnooslobodilačke vojske tokom Narodnooslobodilačke borbe 1941-1945

1941. godina

Trinaestojulski ustanak

Užička republika

Prva neprijateljska ofanziva

Povlačenje u Sandžak i Pljevaljska bitka

1942. godina

Druga neprijateljska ofanziva i Igmanski marš

Treća neprijateljska ofanziva i Bitka za Kozaru

Pohod u Bosansku krajinu; Napadi na Kupres, Jajce i Udbinu

Bihaćka operacija i Bihaćka republika

1943. godina

Četvrta neprijateljska ofanziva (Bitka na Neretvi)

Peta neprijateljska ofanziva (Bitka na Sutjesci)

Napad na Vlasenicu i Zvornik

Oktobarska ofanziva

Šesta neprijateljska ofanziva

Limsko-drinska operacija

Prva banjalučka operacija

1944. godina

Desant na Korčulu

Sedma neprijateljska ofanziva (Desant na Drvar)

Andrijevička i Durmitorska operacija

Prodor u Srbiju

Druga banjalučka operacija

Niška i Kosovska operacija

Beogradska operacija; Sremski front i Batinska bitka

Kninska operacija

1945. godina

Mostarska i Sarajevska operacija

Karlovačka i Riječka operacija

Završne i Tršćanska operacija

Razbijanje divizije Skenderbeg 1944.

Nemački napad počeo je 18. jula ujutro. Glavna grupacija: 21. SS divizija Skenderbeg, 14. puk 7. SS divizije Princ Eugen i borbena grupa Stripel (nem. Strippel), sa prostorije Gusinje - Plav - Čakor, obuhvatnim napadom krenula je prema Andrijevici. Jednovremeno su u nastupanje pokrenute: borbena grupa Bendl sa prostorije Kacuber - Turjak u pravcu Berana; legija Krempler sa prostorije Bioča - desna obala Lešnice u pravcu Bijelog Polja i Berana. Dva bataljona puka Brandenburg i delovi 5. policijskog puka sa desne obale Lima usmerili su napad u pravcu Brodareva i Prijepolja, a delovi bugarske 24. divizije iz rejona Nove Varoši u pravcu Priboja radi vezivanja snaga 37. sandžačka divizija NOVJ.

U prvom naletu napadači su uspeli da potisnu delove Druge proleterske udarne i Treće srpske udarne brigade. 19. jula u zoru Nemci su ušli u Andrijevicu, odakle su odmah nastavili nastupanje. Međutim, uskoro se pokazalo da nemačke kombinovane snage na terenu nisu bile dorasle snagama NOVJ. Samoinicijativom štabova na terenu, brigade NOVJ nanele su ozbiljne gubitke napadačima i preuzeli inicijativu u svoje ruke.

Uočivši priliku da opkoli i uništi naprijatelja, štab 2. korpusa NOVJ razradio je i izdao 23. jula operativnu zapovest za opšti napad sa ciljem opkoljavanja i uništenja neprijateljske grupacije.

U toku 24. jula jedinice 2. korpusa NOVJ na levoj obali Lima prodrle su u istureni klin neprijatelja severno od Andrijevice, a 4. proleterska brigada izbila je u oblast prevoja Čakor, ključne nemačke veze. Sa druge strane, 5. i 17. divizija probile su se 24. jula u dubinu i zauzele Čakor i oblast istočno od njega, spojivši se sa 4. proleterskom. Nemci su bili prisiljeni da odustanu od prodora prema Beranama i da se noću 24/25. jula povuku iz Andrijevice prema Murinu. Sutradan, pred veče, 1. krajiška i 4. proleterska brigada izbile su do Murino, spojile se sa 4. krajiškom brigadom i, u toku noći, zajedno sa 5. brigadom 3. divizije, ušle u Plav. Okružavanje neprijatelja u široj oblasti Murina bilo je završeno. Stvoreni su preduslovi za potpuno uništenje nemačke grupacije. Nemački general Šmithuber, komandant 21. SS divizije, u svom izveštaju kaže:

Neprijateljsko rukovodstvo pravilno je uočilo da mi nemamo dovoljno snaga za osiguranje puteva za dotur. Koristeći zemljište, koje je bilo naročito pogodno za to, neprijatelj je preduzimao, pravilno ceneći te okolnosti, sa težištem na prevoj Čakor, masivan udar u naše duboko zaleđe, sa ciljem, da se put kojim se vrši snabdevanje, rušenjem mnogobrojnih mostova, trajno onesposobi za saobraćaj...

Međutim, nastupanjem na oblast Murina štab Drugog udarnog korpusa postupio je suprotno zahtevu Vrhovnog štaba, koji je 20. jula, upozorio Štab 2. korpusa da ne angažuje 2. proletersku, 5. i 17. diviziju u borbi i naredio mu da se odmah izvrši planirani pokret preko Ibra. Vrhovni štab intervenisao je 25. jula i naredio da se zbog pogoršane situacije u Toplici sve tri divizije Operativne grupe odmah bezuslovno upute na Kopaonik, a da front kod Andrijevice preuzmu crnogorske jedinice.

S obzirom na ovo naređenje, ove tri divizije izvučene iz kontakta sa neprijateljem i 28. jula krenuli na marš prema Ibru. Jedinice Treće divizije nisu bile u stanju da dovrše uništenje opkoljenog neprijatelja, pa se borbena grupa 14. SS puka 1. avgusta probila iz Murina preko Čakora za Peć. Dobar deo 21. SS divizije se raspao i mnogi vojnici-Albanci su dezertirali. Uskoro je divizija rasformirana.

Nemačka operacija tako je doživela potpun neuspeh. Snage NOVJ izborile su sebi prostor za nastupanje u Srbiju, a nemačke snage su teško potučene. Komandant 21. SS divizije Šmithuber u svom izveštaju priznao je gubitke od 857 izbačenih iz stroja u formaciji kojom je komandovao. On je težak poraz objasnio vatrenom nadmoći, dobrom disciplinom i dobrim rukovođenjem u jedinicama NOVJ:

... nego se radilo o trupi, jedinstveno uniformisanoj na engleski način, vrlo dobro opremljenoj i obučenoj, pod upadljivo dobrim rukovodstvom. U automatskom naoružanju neprijatelj je bio daleko nadmoćniji u poređenju sa našim jedinicama. Na 4-5 njihovih boraca dolazio je jedan engleski mitraljez, dok je velika većina bila naoružana automatima. Neprijatelj je malo upotrebljavao puščanu vatru i ova je većinom bila karakteristična za naše jedinice... U odbrani, neprijatelj se borio žilavo i ogorčeno i stalno pokušavao da izgubljeno zemljište povrati protivudarima.

I pored priznavanja vojničke vrednosti i disciplinovanosti snaga NOVJ, njene pripadnike on u svom izveštaju, u skladu sa nemačkim propagandnim instrukcijama, on i dalje naziva "banditima", a žene-borce u NOVJ "prostitutkama".

Razvoj dejstava nakon operacije

Prvi veliki narodni zbor u oslobođenoj Andrijevici, 15. oktobra 1943. godine.

Prodor tri divizije NOVJ u dolinu Ibra izazvao je hitnu interenciju nemačke Komande Jugoistoka. Prva brdska divizija je, iako nije okončala operaciju, hitno prebačena iz Grčke u dolinu Ibra sa naređenjem da spreči prebacivanje snaga NOVJ preko reke. Njeno nastupanje u dolini Ibra počelo je 3. avgusta i završilo se potpunim neuspehom - Operativna grupa NOVJ u noći 3/4. avgusta prebacila se na desnu obalu Ibra.

Nakon toga, Prva brdska divizija okrenula se frontom prema zapadu, potiskujući delove 37. sandžačke divizije prema dolini Lima. To je predstavljalo pripremnu fazu operacije Ribecal. Na Operativnu grupu divizija koja je prešla Ibar, upućena je Četvrta grupa jurišnih korpusa JVuO.

Upotreba glavnih snaga četničkih grupa iz prostora Brusa protiv neprijatelja koji je prodro preko Ibra.

Protiv neprijateljskih raštrkanih grupa koje su prodrle prema istoku i na mnogim mestima prešle Ibar upućeni su delovi četničkih grupa »Vajel« iz prostora Brus u pravcu planine Kopaonik.

Zločin u selu Velika

SS-trupe pod komandom Šmithubera, nastupajući prema Andrijevici, teroristički su postupale prema civilima. Nekoliko stotina je pohvatano i zatočeno u improvizovane logore u selima Gornja Ržanica i Velika. Ove zatočenike oslobodila je Četvrta proleterska brigada kad je zauzela ova mesta 24. jula. Nakon 1. avgusta, kad su esesovci ponovo ovladali ovim krajem, u selu Velika izvršili su masovan zločin nad meštanima, ubivši oko 500 civila. Ovaj zločin komandan Šmithubera pravdao je na sledeći način:

Očevidno je da je selo Velika, naseljeno Crnogorcima, na odgovarajući način neprijatelju pružalo pomoć. Prema izjavi jednog zarobljenika iz Velike, tamo su ponovo boravila propagandna odeljenja bandita i zavrbovali su 20 mladih Crnogoraca. Stanovništvo nije nikada izveštavalo o dolasku ovih crvenih propagandnih odeljenja. Tako isto nisu obaveštavali o prelasku mladića na stranu bandita i odlasku u Crnu Goru.

General August Šmithuber, zloglasni nacista, pripadnik SA-odreda od 1933. a SS od 1935, pred Vojnim sudom u Beogradu je u procesu od 5. do 13. februara 1947. proglašen krivim za ratne zločine i osuđen na smrt. Streljan je 27. februara 1947.

Literatura

• Oslobodilački rat naroda Jugoslavije, knjiga 2, Vojnoistorijski institut, Beograd 1963.
• Jovo Vukotić: Druga proleterska divizija, Beograd 1972.
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XII - dokumenti jedinica i ustanova nemačkog Rajha, knjiga 4, Vojnoistirijski institut, Beograd: Izveštaj 21. SS-brdske divizije Skenderbeg od 1. avgusta 1944. komandi 21. brdskog armijskog korpusa o toku i rezultatima operacije Draufgenger na prostoru Andrijevica - Berane - Murino
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XII - dokumenti jedinica i ustanova nemačkog Rajha, knjiga 4, Vojnoistirijski institut, Beograd: Ratni dnevnik Komande Jugoistoka
• Blažo Janković: Četvrta proleterska brigada, Vojnoizdavački zavod, Beograd, 1975: BORBE U DOLINI LIMA (22. maj - 28. jul 1944)
• Druga proleterska brigada 1942-1992 - ilustrovana monografija, Beograd 1992 1944: Prodor u Srbiju
• Radovan Vukanović: RATNI PUT TREĆE DIVIZIJE, Vojnoizdavački zavod, Beograd, 1970 Drugi dio - DEJSTVA DIVIZIJE U SASTAVU 2. NOU KORPUSA — stvaranje i odbrana slobodne teritorije u Crnoj Gori
• Radovan Vukanović: Drugi udarni korpus, Vojnoizdavački zavod, Beograd 1982: Glava IV - STVARANjE I OBEZBJEĐENjE OPERATIVNE OSNOVE ZA PRIKUPLjANjE JEDINICA NOVJ I NjIHOV PRODOR U SRBIJU